Viola da gamba

Viola da gamba
gamba, wiola kolanowa
	Klasyfikacja naukowa
	321.322-71 Chordofon złożony
	Klasyfikacja popularna
	instrument smyczkowy
	Podobne instrumenty
	wiolonczela; kontrabas;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Technika podchwytu stosowana przez gambistów: kciuk i palec wskazujący trzymają smyczek, palec wskazujący naciska na pręt, podczas gdy palec środkowy napina włosie. Początkowo nadgarstek jest zgięty (powyżej) i „otwiera się” w miarę pociągania smyczkiem (poniżej).

Viola da gamba [ˈ v j ɔ ː l a d a ˈ ɡ a m b a ] – dawny instrument muzyczny z grupy chordofonów smyczkowych, popularny w renesansie i baroku; używany do gry solowej i zespołowej (zazwyczaj do realizowania basso continuo).

Pierwsze viole pojawiły się już pod koniec XV wieku. Ich typowe formy ukształtowały się na przełomie XV i XVI w., dając początek m.in. rodzinie viol da gamba, z wieloma odmianami o różnej wielkości i stroju^[1]^[2]^[3]. Już w XVI w. znane były gamby dyszkantowe, altowe, tenorowe, basowe małe i wielkie oraz subbasowe (kontrabasowe)^[4].

Etymologia

Określenie da gamba (wł. gamba „noga”) wskazuje na sposób trzymania instrumentu podczas gry, czyli w pozycji pionowej, na nodze lub między kolanami. W XVII w. mniejsze gamby dyszkantowe trzymano czasem poziomo na przedramieniu^[1]^[3].

Budowa

Pudło rezonansowe violi da gamba było kształtem zbliżone do korpusu skrzypiec^[1]. Typowe cechy jej budowy to: płaska płyta spodnia nachylna ku szyjce (tzw. daszek), wysokie boczki, górne boczki spadziste w stosunku do szyjki, krawędzie płyt nie wystające poza boczki, wewnętrzne poprzeczki wzmacniające, otwory rezonansowe w kształcie litery C lub płomieniste^[3]^[4]^[5]. Miała od 5 do 7 cienkich strun strojonych w kwartach i tercjach oraz 7 progów jelitowych na chwytniku zawiązywanych wokół szyjki i podstrunnicy^[1]^[4]^[5]^[6].

Smyczek był nieco krótszy od używanego współcześnie. Trzymano go dłonią odwróconą wierzchem do dołu, tzw. podchwytem, z kciukiem i palcem wskazującym spoczywających od góry na pręcie i środkowym palcem na włosiu. Smyczkowano ruchem popychającym, od końca smyczka ku żabce, a nie ruchem pociągającym, stosowanym współcześnie^[3].

Brzmienie gamb było łagodne, ciemne i ciche^[3]^[4]. Niski wolumen dźwięku był jedną z przyczyn zastąpienia gamb przez mocniejsze brzmieniowo skrzypce^[4]. W połowie XX w. viole da gamba znów zyskały na popularności z powodu zainteresowania dawnymi technikami wykonawczymi. Jednym z najbardziej znanych współczesnych gambistów jest Jordi Savall.

Główne odmiany gamb

Odmiana tenorowa

Odmiana podstawowa, powszechnie utożsamiana z violą da gamba. Instrument sześciostrunowy, długości od 50 do 58 cm^[3], z kwartowo-tercjowym strojem (G c f a d¹ g¹)^[6] lub (A d g h e¹ a¹)^[3]. Od połowy XVII w. chętnie wykorzystywana przez kompozytorów barokowych^[7], np. Sonaty gambowe Johanna Sebastiana Bacha (3 sonaty na violę da gamba/ wiolonczelę i b.c., BWV 1027–1029). Istniała też jej pięciostrunowa wersja altowa, bez najniższej struny (c f a d¹ g¹)^[6].

Odmiana dyszkantowa

Zwana też dessus de viole^[4]. Gamba sześciostrunowa, długości od 32 do 45 cm^[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (d g c¹ e¹ a¹ d²)^[3]^[6]. We Francji była też w użyciu dyszkantowa pardessus de viole, z najwyższą struną g²^[4].

Odmiana barytonowa

Zobacz też: Baryton (instrument muzyczny).

Baryton, viola di bardone.

Odmiana kontrabasowa

Kontrabasowa viola da gamba, zwana też contrabasso^[6], stała się prototypem dzisiejszego kontrabasu^[1]^[5]. Sześciostrunowa, o długości od 61 do 76 cm^[3], ze strojem kwartowo-tercjowym (D₁ G₁ С E A d)^[3]^[6]. Była instrumentem zespołowym, zazwyczaj realizującym basso continuo^[3]. W XVII w. zrezygnowano z progów na jej podstrunnicy, a w XVIII w. zmniejszono liczbę strun do czterech^[1]. Znana jest też violone da gamba, o wyższym stroju (G₁ С F A d g)^[6].

Carl Friedrich Abel (1723–1787) – Allegro, WKO 205

wyk. Phillip W. Serna, viola da gamba

Elway Bevin (ca.1554-1638) - Browning à3 (ca.1570)

John Dowland (1563-1626) - M. George Whitehead His Almand, Lachrimae, No.21 (1604)

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f AndrzejA. Chodkowski AndrzejA. (red.), Encyklopedia muzyki, Warszawa: PWN, 1995, s. 461, 934-935, ISBN 83-01-11390-1 .
↑ viol, [w:] GordonG. Campbell GordonG., The Oxford Dictionary of the Renaissance, Oxford University Press, 2006, ISBN 978-0-19-172779-5, via Oxford Reference [dostęp 2020-11-24] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l CurtC. Sachs CurtC., Historia instrumentów muzycznych, Kraków: PWM, 1989, s. 324-328, ISBN 83-224-0324-0 (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g UlrichU. Michels UlrichU., Atlas muzyki, t. I, Warszawa: Pruszyński i S-ka, 2002, s. 38-39, ISBN 83-7255-085-9 (pol.).
↑ ^a ^b ^c MieczysławM. Drobner MieczysławM., Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków: PWM, 1986, s. 44-46, ISBN 83-224-0259-7 (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g DorotheaD. Baumann DorotheaD., Streichinstrumente des Mittelalters und der Renaissance: Bautechnische, dokumentarische und musikalische Hinweise zur Spieltechnik, „Music in Art”, Vol. 24, 1999, s. 35-36, ISSN 1522-7464, via Jstor [dostęp 2020-11-26] (niem.).
↑ IanI. Woodfield IanI., Viola da gamba., [w:] StanleyS. Sadie (red.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, t. vol. V, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-517067-2 (ang.).

[Chodkowski-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f AndrzejA. Chodkowski AndrzejA. (red.), Encyklopedia muzyki, Warszawa: PWN, 1995, s. 461, 934-935, ISBN 83-01-11390-1 .

[Campbell-2] viol, [w:] GordonG. Campbell GordonG., The Oxford Dictionary of the Renaissance, Oxford University Press, 2006, ISBN 978-0-19-172779-5, via Oxford Reference [dostęp 2020-11-24] (ang.).

[Sachs-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l CurtC. Sachs CurtC., Historia instrumentów muzycznych, Kraków: PWM, 1989, s. 324-328, ISBN 83-224-0324-0 (pol.).

[Michels-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g UlrichU. Michels UlrichU., Atlas muzyki, t. I, Warszawa: Pruszyński i S-ka, 2002, s. 38-39, ISBN 83-7255-085-9 (pol.).

[Drobner-5] MieczysławM. Drobner MieczysławM., Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków: PWM, 1986, s. 44-46, ISBN 83-224-0259-7 (pol.).

[Baumann-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g DorotheaD. Baumann DorotheaD., Streichinstrumente des Mittelalters und der Renaissance: Bautechnische, dokumentarische und musikalische Hinweise zur Spieltechnik, „Music in Art”, Vol. 24, 1999, s. 35-36, ISSN 1522-7464, via Jstor [dostęp 2020-11-26] (niem.).

[Woodfield-7] IanI. Woodfield IanI., Viola da gamba., [w:] StanleyS. Sadie (red.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. 2, t. vol. V, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-517067-2 (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]