Weduta

Weduta (wł. veduta – widok, panorama) – obraz, rysunek lub rycina, przedstawiające ogólny widok miasta lub jego fragment, często ze sztafażem. Inaczej pejzaż miejski, prospekt.

Kompozycję malarską łączącą elementy architektury rzeczywistej i fantastycznej lub tylko fantastycznej, zwykle o przesadnie podkreślonych stosunkach perspektywicznych nazywamy prospektem (łac. prospectus – widok). W XVII-XVIII w. terminu tego używano na oznaczenie weduty lub widoku. Szeroki, rozległy widok miasta obserwowany ze znacznej odległości, często z wyżej położonego miejsca – to panorama (gr. pán hórama – cały widok). Panoramiczne malowidło w formie kulistej, dającej złudzenie dużej głębi przestrzennej przedstawiające widok miasta – to kosmorama. Niekiedy weduta łączy się z mariną, jeśli przedstawia fragment portu i zabudowań nadbrzeżnych. Malarza specjalizującego się w przedstawianiu widoków miejskich nazywamy wedutystą.

Sztuka weduty oparta jest na praktycznych i geometrycznych pojęciach perspektywy. Wedutyści posługiwali się z reguły perspektywą zbieżną, zbudowaną na jednej linii perspektywicznej albo perspektywą boczną, w której mamy do czynienia z dwoma punktami zbieżnymi, leżącymi po obu stronach osi. Do wykreślania perspektyw przy malowaniu wedut i widoków architektury używano ciemni optycznej (camera obscura). Malarz kładł papier na szybie odbijającej odwrócony obraz widoku i przerysowywał go.

Szczególnym rodzajem weduty jest capriccio, czyli kaprys architektoniczny – pejzaż, na którym istniejące budowle występują w fantazyjnym zestawieniu, często razem z budowlami wymyślonymi przez artystę lub w całości będącymi tworem jego wyobraźni. Hrabia wenecki Francesco Algarotti pisał w połowie XVIII w., że capriccio stało się nowym gatunkiem malarstwa, który polega na przedstawieniu z natury jakiegoś krajobrazu, a następnie ozdobieniu go pięknymi budowlami lub innymi wyjątkowymi obiektami pod każdym względem idealnymi^[1]. Takie fantazje architektoniczne tworzyli m.in.: Giovanni Battista Piranesi, Giovanni Paolo Pannini, Francesco Guardi, Hubert Robert. Wymyślony, lecz realistycznie przedstawiony widok miasta nosi także nazwę weduty idealnej.

Widoki miast pojawiały się już w starożytności, ale jedynie jako tło w innych przedstawieniach. Większą rolę zaczęły odgrywać w późnym średniowieczu i w okresie renesansu (Gentile Bellini, Vittore Carpaccio). Jako samodzielny gatunek weduta wyodrębniła się w XVII wieku w Holandii. Widoki miejskie z niemalże fotograficzną wiernością tworzyli Jan van der Heyden i Gerrit Adriaenszoon Berckheyde. Widok Delftu oraz uliczkę miejską namalował Jan Vermeer.

Prekursorami weduty włoskiej byli malarze flamandzcy stale przebywający w Rzymie: Mattheus Brill i jego młodszy brat Paul Brill. Za twórcę weduty perspektywicznej uchodzi Gaspar van Wittel (Vanvitelli), malarz holenderski działający we Włoszech. Rozkwit weduty przypada na wiek XVIII w Wenecji. Dzięki swemu położeniu, bajecznej scenerii i magicznemu światłu, Wenecja – „perła Adriatyku”, stała się przedmiotem szczególnego podziwu podróżników, pisarzy i artystów. Nieuchronne przeznaczenie Wenecji – być malowaną (Henry James). Malarstwo wedutowe było wizytówką miasta przez cały wiek XVIII. Rozwój tego gatunku stał się możliwy dzięki rozwojowi turystyki. Młodzi Europejczycy, głównie Anglicy, w ramach obowiązkowej podróży edukacyjnej określanej mianem Grand Tour, przemierzali Półwysep Apeniński, a zatrzymując się w Wenecji, nabywali obrazy przedstawiające widok miasta. Pierwszym wedutystą weneckim był Luca Carlevaris, najsłynniejszym – Giovanni Antonio Canal, zw. Canaletto. W latach 1750–1850 weduta rozpowszechniła się w całej Europie. Do późniejszego malarstwa terminu tego nie stosuje się.

Wybitnym polskim wedutystą był Marcin Zaleski.

• Rudolf Ritter von Alt (1812-1905) – Austria
• Francesco Albatto (1721-1757) – Włochy
• Francesco Battaglioli (ok. 1722-1796) – Włochy
• Gabriel Bella (1730-1799) – Włochy
• Bernardo Bellotto, zw. Canaletto (1721-1780) – Włochy
• Giuseppe Bernardino Bison (1762-1844) – Włochy
• Gerrit Adriaenszoon Berckheyde (1638-1698) – Holandia
• Paul Brill (1554-1626) – Flandria
• Giovanni Antonio Canal, zw. Canaletto (1697-1768) – Włochy
• Luca Carlevaris lub Carlevarijs (1633-1768) – Włochy
• Viviano Codazzi (1603-1672) – Włochy
• Giovanni Battista Falda (ok. 1640-1678) – Włochy
• Pietro Gaspari (1720-1785) – Włochy
• Thomas Girtin (1775-1802) – Anglia
• Aleksander Gryglewski (1833-1879) – Polska
• Giacomo Guardi (1764-1835) – Włochy
• Francesco Guardi (1712-1793) – Włochy
• Philipp Hackert (1737-1807) – Niemcy
• Jan van der Heyden (1637-1712) – Holandia
• Antonio Joli (ok. 1700-1777) – Włochy
• Wincenty Kasprzycki (1802-1849) – Polska
• Michaił Machajew (1718-1770) – Rosja
• Michele Marieschi (1710-1743) – Włochy
• William Marlow (1740-1813) – Anglia
• Giovanni Paolo Pannini lub Panini (1691-1765) – Włochy
• Giovanni Battista Piranesi (1720-1788) – Włochy
• Karel Postl (1769-1818) – Czechy
• Marco Ricci (1676-1729) – Włochy
• Giovanni Richter (1665-1745) – Szwecja
• Hubert Robert (1733-1808) – Francja
• Samuel Scott (ok. 1702-1772) – Anglia
• William Turner (1775-1851) – Anglia
• Theodor Urtnowski (1882-1963) – Niemcy, malarz Gdańska
• Giuseppe Vasi (1710-1782) – Włochy
• Joseph Vernet (1714-1789) – Francja
• Antonio Visentini (1688-1782) – Włochy
• Zygmunt Vogel (1764-1826) – Polska
• Gaspar van Wittel (Vanvitelli) (ok. 1653-1736) – Holandia
• Marcin Zaleski (1796-1877) – Polska
• Giuseppe Zocchi (1711-1767) – Włochy
• Francesco Zuccarelli (1702-1788) – Włochy

Zobacz hasła weduta i wedutysta w Wikisłowniku

• pejzaż
• capriccio
• prospekt

• A. Fegolent, Canaletto i wedutyści, Warszawa 2006.
• F. Gambrelle, Pejzażyści holenderscy XVII wieku, Siechnice 1999 (Wielcy Malarze, nr 72).
• Historia sztuki świata, t. 6, Warszawa 2006.
• M. Hollingsworth, Sztuka w dziejach człowieka, Warszawa 1992.
• Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. S. Kozakiewicz, Warszawa 2007.