Wojna armeńsko-turecka

Wojna armeńsko-turecka

Wojna o niepodległość Turcji
Armeńscy cywile uciekający z Karsu po zajęciu go przez wojska tureckie
Czas	24 września – 2 grudnia 1920
Miejsce	Kaukaz Południowy
Terytorium	wschodnia Turcja i Armenia
Wynik	zwycięstwo Turków, pokój w Aleksandropolu (ob. Giumri)
Strony konfliktu
Turecki Ruch Narodowy  Rosyjska FSRR  Azerbejdżańska SRR  Demokratyczna Republika Armenii  Gruzja
Dowódcy
Kâzım Pasza Rüştü Paşa Mehmet Kâzım Pasza Anatolij Giekker Drastamat Kanajan Mowses Silikow Harutün Hovsepyan Noe Zhordania
Siły
50 tys.[1] 20 tys.[1]
brak współrzędnych

Wojna armeńsko-turecka (front wschodni wojny o niepodległość Turcji, tur. Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi) – konflikt zbrojny między Demokratyczną Republiką Armenii a Turcją trwający od 24 września do 2 grudnia 1920, zakończony klęską Armenii, która przesądziła o utracie przez nią dwunastu historycznych prowincji na rzecz Turcji i podporządkowania reszty kraju Rosji Sowieckiej w formie marionetkowej Armeńskiej SRR.

Ruchy niepodległościowe wśród Ormian były żywe już od połowy XIX w. Dopiero upadek Imperium Osmańskiego stworzył możliwość utworzenia Armenii w jej granicach historycznych^[2]. Pomimo dokonania przez Turków w 1915 roku rzezi Ormian ludność ormiańska zamieszkiwała jednak wiele rejonów dawnej Armenii, broniąc się przed prześladowaniami i stawiając zbrojny opór. Pod koniec I wojny światowej Ormiański Narodowy Ruch Wyzwolenia ogłosił powstanie Demokratycznej Republiki Armenii^[2]. Przywódcą nowo powstałego państwa został generał w armii carskiej Tovmas Nazarbekian – dowódca kaukaskiego frontu na terenach opanowanej przez Rosjan zachodniej Armenii. O dalszych losach frontu rosyjsko-tureckiego na Kaukazie zadecydowała rewolucja październikowa – przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików.

Doprowadziło ono do zawieszenia broni (porozumienie z wielkim wezyrem Mehmetem Talaatem 1 stycznia 1918 roku). Traktat brzeski zawarty 3 marca 1918 roku między Rosją a państwami centralnymi, w tym z Imperium Osmańskim, postanawiał o wycofaniu się z wojny bolszewickiej Rosji. W klauzuli dotyczącej rejonu Kaukazu decydował o zwróceniu Turkom ziem zdobytych w czasie wojny rosyjsko-tureckiej: Ardahanu, Karsu i Batumi. Oznaczało to likwidację Armenii, dlatego zarówno rząd w Erywaniu, jak i ormiańska diaspora usilnie zabiegała o poparcie państw zachodnich do koncepcji wielkiej Armenii, złożonej z rejonów Erzurum, Bitlisu i prowincji Wan^[2].

Po traktacie brzeskim Turcy rozpoczęli jego realizację wysyłając w kierunki Erzrumu i Erzincanu trzecią armię pod dowództwem Mehmeta Vehiba. Pomimo zaciętej obrony ochotnicze oddziały ormiańskie zostały zmuszone do wycofania się na wschód. W takiej sytuacji utrzymanie Sarıkamış i prowincji Wan stało się niemożliwe i Ormianie zdecydowali się na ewakuację z tych terenów. Dopiero zdecydowana obrona Ormian w wygranych bitwach pod Karakilisą, Sardarapatem i Abaranem powstrzymała napór Turków, którzy wycofali się na zachód do Trabzonu.

W kwietniu 1920 roku w Ankarze powstał rząd turecki – Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji pod kierownictwem Mustafy Kemala, który istniał równolegle z rządem sułtana w stolicy Imperium osmańskiego. 10 sierpnia rząd sułtana podpisał traktat z Sèvres, w ramach którego część ziemi na zachodzie Turcji odchodziła do Królestwa Greckiego, a część terytorium we wschodniej Anatolii – do Armenii. Rząd Kemala odrzucił traktat z Sèvres i rozpoczął wojnę przeciwko Grecji w sojuszu z rządem bolszewickim. Jednocześnie wojska tureckie wraz z oddziałami Armii Czerwonej zostały wprowadzone w rejony, które były przedmiotem sporu między Armenią a Azerbejdżanem (Nachiczewan, Zangezur i Karabach).

9 czerwca wojska tureckie pod dowództwem Kiazim Karabekira-paszy, w celu udzielenia pomocy muzułmanom Azerbejdżanu ruszyły na Nachiczewan. Rosja Sowiecka próbowała zatrzymać wojnę, ale Turcja i Armenia odrzuciły propozycje sowieckie. Stany Zjednoczone i Ententa dostarczyły broń i dały pożyczkę pieniężną Armenii.

14 września 1920 roku do Erywania przybyła delegacja sowiecka, na czele z Borysem Legrandem, która zażądała aby, rząd armeński: 1. odrzucił postanowienia traktatu z Sèvres. 2. pozwolił wojskom sowieckim przejść przez Armenię w celu łączenia się z wojskami Mustafy Kemala. 3. spory graniczne z sąsiadami rozwiązywał za pośrednictwem Rosji Sowieckiej.

Ormianie odmówili przyjęcia pierwszego punktu, na pozostałe elementy wyrazili zgodę i przygotowali umowę, zgodnie z którą Rosja Sowiecka uznała niepodległość Armenii i uznawała wejście w skład Armenii m. Zangezur. Rosja Sowiecka była mediatorem między Armenią i Turcją w sprawach granicy ormiańsko-tureckiej. Warunki Sowieci przyjęli, jednak umowa nie została podpisana.

8 września w Ankarze odbyło się posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej z udziałem dowódcy 15. Korpusu Armijnego gen. Kazima Karabekira, który zaproponował rozpoczęcie ofensywy na Armenię. Aby uzgodnić działania z Gruzją, do Tbilisi wysłano członka rządu Jusufa Kemal Beja, który z Tbilisi wysłał telegram: „Droga otwarta."

Finansowa i wojskowo-techniczna pomoc bolszewickiej Rosji, od jesieni 1920 roku oraz w ciągu 2 lat odegrała istotną rolę w walkach Kemala przeciwko Demokratycznej Republiki Armenii (DRA), a także później w stosunku do Greków w zachodniej Anatolii. W 1920 roku, w odpowiedzi na pismo Kemala do Lenina z 26 kwietnia 1920 roku, które zawierało prośbę o pomoc, rząd RFSRR przesłał Kemalowi 6 tys. karabinów, ponad 5 mln amunicji, 17,6 tys. pocisków artyleryjskich i 200,6 kg złota w sztabkach.

• 18 czerwca Ormianie zajęli m. Ołtu.
• 20 września Ormianie w sile 30 tys. żołnierzy zaczęli regularne działania bojowe przeciwko oddziałom tureckim liczącym 50 tys. żołnierzy.
• 23 września 1920 roku Turcy pod dowództwem Kazima Karabekira zaatakowali wojska Armenii.
• 24 września Turcja wypowiedziała wojnę Armenii.
• 29 września Turcy zajęli Sarıkamış, a następnie Ardahan.
• 20–23 października w zaciętych walkach pod Surmalu Ormianom udało się utrzymać miasto;
• 30 października padł Kars – kluczowa twierdza w regionie. Po tym, Kazim Karabekir zaproponował rozejm, warunkiem którego było wycofanie wojsk ormiańskich z Aleksandropola (ob. Giumri). Armenia przyjęła te warunki.
• 7 listopada Aleksandropol został zajęty przez Turków.
• 8 listopada Kazim Karabekir złożył bardziej rygorystyczne warunki pokoju. Obejmowały one wydanie przez Ormian broni i pojazdów oraz wycofania sił armeńskich za linię styku wojsk.
• 11 listopada walki zostały wznowione, Armenia ponosiła klęski ze względu na przewagę liczebną Turków.
• 22 listopada Armenia zgodziła się na wszystkie warunki Turcji.

Po tym przedstawiciel Wielkiej Brytanii Stokes powiedział, że Armenia powinna wybrać mniejsze zło: „pokój z Rosją Sowiecką”.

22 listopada 1920 roku, ludowy komisarz spraw zagranicznych RFSRR Gieorgij Cziczerin mianował Budu Mdiwani jako mediatora w negocjacjach ormiańsko-tureckich. Turcy odmówił przyjęcia mediacji Mdivani. 23 listopada do Aleksandropolu przybyła ormiańska delegacja. 2 grudnia Karabekir, który przewodniczył delegacji tureckiej w Aleksandropolu, przedstawił ultimatum Armenii, w ramach którego Armenia nie mogła utrzymywać armii powyżej 1,5 tys. żołnierzy, Kars i Surmala miały być terytorium spornym, na którym miało odbyć się referendum. Karabach i Nachiczewan znajdowały się pod mandatem Turcji do czasu ostatecznej decyzji w sprawie ich statusu. W nocy z 2 na 3 grudnia przedstawiciele DRA podpisali umowę. Do tego czasu była już podpisana umowa z przedstawicielem Rosji Sowieckiej.

29 listopada 1920 roku grupa ormiańskich bolszewików z 11. Armii sowieckiej i oddziału wojsk Azerbejdżańskiej SRR weszła do miasta Idżewan i ogłosiła utworzenie Komitetu Rewolucyjnego, tym samym rozpoczynając powstanie przeciwko rządowi DRA i ustanowienie władzy sowieckiej w Armenii.

30 listopada tego roku, sowiecki ambasador zażądał wstąpienia Armenii do sowieckiej strefy, a 2 grudnia między nim a przedstawicielami rządu Armenii (Droz i Terteryan) zostało podpisane porozumienie, zgodnie z którym Armenia została ogłoszona niezależną republiką socjalistyczną. Utworzono Tymczasowy Komitet Wojskowo-Rewolucyjny. Moskwa uznała, że do Armenii należą: prowincja Erywań, część regionu Kars, część powiatu Zangezur, część powiatu kazachskiego. Zagwarantowała, że oficerowie i członkowie partii DRA nie będą poddawani represjom. 4 listopada Armia Czerwona weszła do Erywania. 6 listopada do Erywania przybył Komitet Rewolucyjny. Odmówił on uznania podpisanej z przedstawicielami DRA umowy. Po tym rozpoczęły się walki wewnętrzne.

Komitet Wojskowo-Rewolucyjny nie uznał także postanowień pokoju w Aleksandropolu. Granicę turecko-sowiecką przeprowadzano zgodnie z traktatem z Karsu. W rzeczywistości los granicy turecko-armeńskiej został rozwiązany w lutym-marcu 1921 roku na konferencji w Moskwie. Podpisany 16 marca 1921 roku w Moskwie traktat pozostawiał Kars i Ardahan w Turcji. Były jasno określone granice Armenii. Były powiat Nachiczewan przeszedł do Azerbejdżańskiej SRR, były powiat Zangezur pozostał w Armenii. Wynegocjowane wycofania wojsk tureckich z Aleksandropola zakończyły się w połowie maja. Formalnie nowe warunki pokojowe zostały określone w traktacie w Kars podpisanym 13 października 1921 roku przez rządy republik zakaukaskich i Turcję.

Przy zawieraniu traktatu z 16 marca 1921 roku był podpisany w Moskwie traktat o „przyjaźni i braterstwie”. Również zostało osiągnięte porozumienie w sprawie udzielania dotacji rządowi Kemala w Ankarze w postaci bezzwrotnej pomocy finansowej, zgodnie z którymi rosyjski rząd w 1921 roku przekazał do dyspozycji Kemala 10 mln rubli w złocie, ponad 33 tys. karabinów, około 58 milionów sztuk amunicji i 327 karabinów maszynowych, 54 sztuk dział artyleryjskich, ponad 129 tysięcy pocisków, 1,5 tys. szabel, 20 tys. masek przeciwgazowych, dwa niszczyciele i wiele innego sprzętu wojskowego.

W wyniku kolejnych już mniejszych konfliktów pomiędzy Armenią i Turcją dochodziło do ataków ormiańskich terrorystów na dyplomatów tureckich, a czasem również zwykłych obywateli. Ataki te spowodowały wycofanie dyplomatów tureckich z Armenii oraz uniemożliwianie przez Turcję dostępu do Araratu dla Ormian^[2].

• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia, t - 2 Moskwa 1970