Rejencja opolska

Rejencja Opolska

rejencja
Państwo	Prusy
Prowincja	Górny Śląsk
Siedziba	Opole
Populacja (1939) • liczba ludności	1 542 758
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba powiatów	19
Liczba miast na prawach powiatu	6
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons

Rejencja opolska (niem. Regierungsbezirk Oppeln) – niemiecka jednostka administracyjna funkcjonująca w latach 1815−1945 na terenie części Górnego Śląska oraz dawnej części Dolnego Śląska (Nysa, Grodków, Kluczbork)^[1]. Rejencję opolską zwyczajowo nazywano Górnym Śląskiem (Oberschlesien), mimo że nie obejmowała całości ziem górnośląskich (w różnych okresach historii były częścią Austrii, Polski i Czechosłowacji).

Rejencja opolska powstała w 1815 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego Królestwa Prus. Obejmowała wschodni teren prowincji Śląsk, początkowo złożyły się na nią następujące powiaty (Kreise):

• opolski (Oppeln)
• pszczyński (Pleß)
• oleski (Rosenberg)
• lubliniecki (Lublinitz)
• strzelecki (Groß Strehlitz)
• bytomski (Beuthen O.-S.)
• toszecko-gliwicki (Tost-Gleiwitz)
• kozielski (Cosel)
• raciborski (Ratibor)
• prudnicki (Neustadt O.-S.)
• głubczycki (Leobschütz)
• niemodliński (Falkenberg)
• grodkowski (Grottkau)
• nyski (Neiße)

W 1818 roku z części terenów powiatów pszczyńskiego, toszecko-gliwickiego i raciborskiego utworzono powiat rybnicki (Kreis Rybnik) oraz powiększono powiat bytomski kosztem powiatów pszczyńskiego i toszecko-gliwickiego. W 1820 roku do rejencji opolskiej przyłączono dotąd dolnośląski powiat kluczborski (Kreis Kreuzburg).

W miarę rozwoju przemysłu i miast śląskich zmieniał się wewnętrzny podział administracyjny rejencji. W 1873 roku najbardziej ludny i uprzemysłowiony powiat bytomski podzielono na cztery nowe powiaty (Kreise):

• bytomski (Beuthen O.-S.)
• katowicki (Kattowitz)
• tarnogórski (Tarnowitz)
• zabrski (Zabrze)

Od końca XIX wieku następowało wydzielanie największych miast z powiatów, stąd Bytom (1890), Gliwice (1897), Królewska Huta (1898), Opole (1899), Katowice (1899), Racibórz (1903), Nysa (1911) i Zabrze (1927) zostały samodzielnymi powiatami miejskimi (Stadtkreise).

Po podziale Górnego Śląska w 1922 roku między Polskę a Niemcy od rejencji opolskiej odpadła prawie cała wschodnia część przemysłowa. Do Polski przeszły następujące powiaty:

• powiaty miejskie (Stadtkreise)
  • Katowice
  • Królewska Huta
• powiaty ziemskie (Landkreise)
  • pszczyński
  • rybnicki (poza kilkoma gminami)

Do RP odszedł też prawie cały powiat tarnogórski, większość lublinieckiego, a także niewielkie części toszecko-gliwickiego, zabrskiego, raciborskiego i bytomskiego bez ich stolic.

Na mocy traktatu wersalskiego zamieszkana w większości przez ludność czeską i morawską (tzw. Morawców) część powiatu raciborskiego tzw. Kraik Hulczyński przeszła pod jurysdykcję Czechosłowacji.

W wyniku podziału z 1922 roku na terenie rejencji opolskiej powstał nowy powiat dobrodzieński (z części powiatu lublinieckiego); z części powiatów tarnogórskiego i bytomskiego utworzono w 1927 roku powiat bytomsko-tarnogórski.

W 1919 r. rejencję podniesiono do rangi prowincji o nazwie Górny Śląsk, którą zniesiono w 1938 roku. Ponownie powołano w Rzeszy Wielkoniemieckiej w 1941 r., z włączonym nowym terenem i ustanowieniem Katowic miastem prowincjonalnym i miastem rejencyjnym prowincji Górny Śląsk, skąd pełniono władzę. Rejencja opolska weszła w skład powiększonej prowincji jako jedna z jej części.

Spisy ludności w Niemczech, zwłaszcza na terenach o ludności mieszanej narodowościowo podporządkowane były celom politycznym i zmierzały do pomniejszenia roli mniejszości narodowych.

Według pruskiego spisu narodowego z 1828 roku za całkowicie lub prawie całkowicie niemieckie powiaty rejencji uznać można nyski, grodkowski i Nysę (0% ludności polskojęzycznej) oraz głubczycki z niemodlińskim (odpowiednio: 8.6% i 10% mówiących po polsku). Powiat prudnicki miał prawie wyrównane proporcje ludności polsko- i niemieckojęzycznej, w pozostałych jednostkach przeważała aż do wybuchu I wojny światowej ludność polska, choć z dekady na dekadę proporcje zmieniały się na korzyść Niemców^{[potrzebny przypis]}.

W powiecie raciborskim jedną trzecią ludności aż do 1914 roku stanowili Czesi.

Według niemieckich spisów z 1900 w rejencji opolskiej było 60% ludności mówiącej po polsku, w 1910 – 57%^[3]. W 1925 spis w prowincji górnośląskiej (obejmującej obszar prowincji opolskiej) wykazał 151 tys. osób mówiących w domu po polsku, a 383 tys. po polsku i niemiecku (nie pytano o narodowość) - dla tych ostatnich przywiązanie do Śląska było ważniejsze od narodowości^[4]. Spisy przeprowadzane w warunkach presji politycznej, ekonomicznej i administracyjnej, niekiedy przy jawnym i zamaskowanym terrorze, zmierzały m.in. do germanizacji ludności^[5], a nawet miejscowych nazw, poprzez uchwalenie ustawy zmieniającej aż 1330 tutejszych nazw miejscowości i 600 nazw geograficznych na "bardziej niemieckie"^[3].

Jesienią 1938 w związku z rozbiorem Czechosłowacji Kraik Hulczyński został przyłączany do powiatu raciborskiego w rejencji opolskiej.

Skutkiem agresji niemieckiej we wrześniu 1939 roku i włączenia polskiej części Górnego Śląska wraz z częścią Małopolski do prowincji Śląsk (od 1941 roku do prowincji Górny Śląsk) rejencja opolska po raz trzeci zmieniła granicę. Do nowo powołanej rejencji katowickiej odeszły miasta Bytom, Zabrze i Gliwice, powiaty bytomsko-tarnogórski i toszecko-gliwicki. Do rejencji opolskiej przyłączono powiat lubliniecki ze zlikwidowanego przez NSDAP dawnego woj. śląskiego, do którego na powrót przyłączono powiat dobrodzieński, oraz małopolskie powiaty zawierciański i blachowniański (utworzony z zachodniej części powiatu częstochowskiego, zlikwidowanego województwa kieleckiego). W tym kształcie rejencja opolska przetrwała do 1945 roku. W trakcie II wojny światowej rejencja była miejscem licznych mordów dokonanych na więźniach obozów koncentracyjnych (głównie podobozów KL Auschwitz), więźniach Polenlagrów (obozów dla Polaków) (zorganizowanych m.in. w Raciborzu, Kietrzu i Otmuchowie) oraz na jeńcach uwięzionych w systemie obozów jenieckich Lamsdorf^[6].

Po II wojnie światowej tereny tej jednostki administracyjnej wcielono prawie w całości do odtworzonego w nowych granicach województwa śląskiego z siedzibą w Katowicach, przesiedlono licznych Zabużan. Kraik Hulczyński na powrót został przyłączony do Czechosłowacji. Od 1950 roku województwo opolskie odpowiada mniej więcej rejencji w granicy z 1945 roku, z wyjątkiem powiatów lublinieckiego, blachowniańskiego i zawierciańskiego, które pozostały w województwie katowickim (obecnie śląskim), jak i włączonych do województwa opolskiego terenów dawnego Dolnego Śląska (powiaty namysłowski i brzeski).