Pierwszy Powszechny Spis Ludności

Pierwszy Powszechny Spis Ludności – pierwszy spis powszechny przeprowadzony przez odrodzone państwo polskie 30 września 1921 roku.

Podstawą prawną do przeprowadzenia spisu była Ustawa z 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej^[1]. W art. 6 tej ustawy ustalono, że pierwszy spis ma być dokonany w ciągu roku 1920, kolejny 31 grudnia 1930 r. a następne co 10 lat. Pierwotny termin nie doszedł do skutku, ze względu na niestabilną sytuację Polski w tym okresie (m.in. wojna polsko-bolszewicka, powstania śląskie); dlatego też nowelizacja z dnia 13 maja 1921 roku^[2] zmieniła termin pierwszego spisu na dzień 30 września 1921 r.

Spisem objęto cały obszar Rzeczypospolitej, nie objęto natomiast terenów, które włączono w jej granice rok później: czyli części Górnego Śląska objętego powstaniami śląskimi i Wileńszczyzny (Litwa Środkowa), objętej sporem z Litwą (zobacz: konflikt polsko-litewski, bunt Żeligowskiego).

Zakres tematyczny spisu brał pod uwagę specyficzną sytuację demograficzną państwa przystępującego do integracji po okresie rozbiorów, nie posiadającego prawie żadnych informacji o swojej ludności. Spis zawierał pytania o podstawowe cechy demograficzne, takie jak płeć, data urodzenia, stan cywilny, narodowość, język ojczysty i wyznanie, wykształcenie, charakterystykę zawodową ludności, inwalidztwo i sieroctwo, sytuację mieszkaniową i rolnictwo. Pytania dotyczyły także miejsca urodzenia, cech etnicznych (wyznanie, obywatelstwo, język ojczysty, narodowość), umiejętności czytania i poziomu wykształcenia, sieroctwa dzieci do 16 lat oraz ułomności fizycznych (głuchota, niemota, ślepota, brak kończyn). Dalsze pytania dotyczyły zawodu głównego (źródła utrzymania) i pobocznego w chwili spisu i zawodu głównego w chwili wybuchu I wojny światowej, posiadanych zwierząt gospodarskich, obszaru gospodarstwa i struktury użytkowania ziemi. Osobny formularz dotyczył zamieszkiwanych budynków.

Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności zostały publikowane w serii Statystyka Polski w 29 tomach, z których ostatni został wydany w 1932 roku. Spis został uznany za dość niereprezentatywny już wkrótce po jego przeprowadzeniu, gdyż wkrótce po nim nastąpiły znaczące zmiany demograficzne, m.in. na skutek przybycia ok. 500 000 repatriantów z terenów sowieckich i nasilonych migracji wewnętrznych w kraju, w którym dopiero co znikły granice zaborców. Dodatkowe wątpliwości budziły niedociągnięcia organizacyjne. Problemem była także nieufność wobec ankieterów, szczególnie widoczna na ziemiach wschodnich; problemy wynikały także z niewiedzy drobnych rolników co do ilości posiadanej ziemi. Zwłaszcza statystykę narodowościową na terenach wschodnich uznaje się za dość problematyczną.^{[potrzebny przypis]}

Spis okazał się dużym wyzwaniem dla istniejącego zaledwie od 1918 roku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który był odpowiedzialny za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne tego przedsięwzięcia. W spis było zaangażowanych około 70 000 komisarzy spisowych, kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy. Spis został poprzedzony kampanią informacyjną. Władze Państwowe wydały ulotkę informacyjną, ukazała się też broszura „Pierwszy spis ludności”. GUS organizował konferencje prasowe, spotkania informacyjne, przygotowywał materiały i artykuły prasowe. Zadbano o to by komisarzami spisowymi zostawały osoby cieszące się poważaniem, obdarzone zaufaniem i mające w swoich środowiskach pewien autorytet. Wprawdzie obowiązek współpracy z komisarzami spisowymi i udzielania prawdziwych informacji wynikał z rozporządzenia Rady Ministrów z 9 czerwca 1921 r. w sprawie przeprowadzania powszechnego spisu ludności^[3], pod groźbą kary finansowej, jednak zdawano sobie sprawę, że powodzenie tego przedsięwzięcia jest uzależnione od przychylnego nastawienia ludności i zaangażowania.

Zobacz multimedia związane z tematem: Spis powszechny 1921-zeszyty Statystyka Polski

• Drugi Powszechny Spis Ludności (1931)

• III. Źródła statystyki ludności, [w:] AndrzejA. Gawryszewski AndrzejA., Ludność Polski w XX wieku [pdf], [w:] Monografie, poszczególne rozdziały, Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, 2005 (5) [dostęp 2022-01-16] .???{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "opis".
• Powszechny Spis Ludności w 1921 r. Podstawy prawne. Tematyka. Organizacja. Wyniki. stat.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-17)]. [link archiwalny]
• Ustawa z 21 października 1919 r. o organizacji statystyki administracyjnej
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 czerwca 1921 r. w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności.

• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Gospodarstwa wiejskie: Województwa centralne
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Gospodarstwa wiejskie: Województwa wschodnie
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Gospodarstwa wiejskie: Województwa zachodnie
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Gospodarstwa wiejskie: Województwa południowe
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Grunty wspólne: Tablice
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Budynki: Analiza
• Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku: Budynki: Tablice
• cz. 1, Tabl. XI. Ludność według wyznania religijnego i narodowości, [w:] Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania, ludność, stosunki zawodowe, tablice państwowe [pdf], bezpośredni link do cz. 1, Centralna Biblioteka Statystyczna, 1927, 56 (80), sygnatura 159347 3461 [dostęp 2022-01-16] .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "opis".
• Spis 1921 [online], Centralna Biblioteka Statystyczna [dostęp 2023-03-17] .