Strzelcy Graniczni

Strzelcy Graniczni – formacja graniczna II Rzeczypospolitej pełniąca służbę na granicy z Niemcami w latach 1920-1921.

3 marca 1920 wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”, a dotychczasowy Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej na Dowództwo Strzelców Granicznych. Stanowisko dowódcy Strzelców Granicznych objął dotychczasowy inspektor Wojskowej Straży Granicznej, pułkownik Bronisław January Zaniewski. Dowództwu Strzelców Granicznych podporządkowano samodzielne pułki i dywizjony o zmiennych stanach. Dowódca Strzelców Granicznych podlegał ministrowi spraw wojskowych, realizując jednocześnie wytyczne ministerstw skarbu, aprowizacji, handlu i przemysłu w zakresie celnej ochrony granicy^[1]. Dowództwo StG znajdowało się w Warszawie przy Ministerstwie Spraw Wojskowych^[2].

Na przełomie 1919/1920 Wojskowa Straż Graniczna poddawana była zewsząd głębokiej krytyce. Jej reformę zainicjował rozkaz wiceministra spraw wojskowych z 3 marca 1920. Zdecydowano przeprowadzić ją bez naruszania podstawowej struktury organizacyjnej wojska i gotowości bojowej poszczególnych jednostek granicznych, a przede wszystkim lepiej przystosować formację do wymagań służby granicznej. By zaakcentować bardziej cywilny charakter formacji, zmieniło jej nazwę z Wojskowej Straży Granicznej na Strzelcy Graniczni. Faktycznie korpus zachował jednak w pełni swój charakter wojskowy^[3]. Strzelcy graniczni przemundurowani zostali na wzór kawaleryjski z ciemnozielonymi otokami na czapkach^[4].

Duże zmiany wprowadzono w zakresie dowodzenia wojskami. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej przekształcono został w Dowództwo Strzelców Granicznych podległe bezpośrednio ministrowi spraw wojskowych. Dowództwu Strzelców Granicznych powierzono całość spraw związanych z ochroną granic państwa łącznie z rozkazodawstwem. Jego prawa mogły być ograniczone jedynie w czasie wojny, kiedy odpowiedzialność za osłonę granic przechodziła na poszczególne Okręgi Generalne^[3].

Nowum, w porównaniu z działalnością WSG, był fakt dopuszczenia Ministerstwa Skarbu, Aprowizacji oraz Handlu i Przemysłu do interwencji we wszystkich sprawach związanych z przestępczością gospodarczą na pograniczu. Regulował to rozkaz ministra spraw wojskowych z 3 marca 1920. Zobowiązywał on dowódcę Strzelców Granicznych do kierowania się w kwestiach dotyczących ruchu towarów przez granicę wskazówkami w/w ministerstw. W tym celu powoływało do życia instytucję łączników, którymi byli mianowani przez Ministerstwo Skarbu wyspecjalizowani urzędnicy skarbowi. Dla tych celów granicę na zachodzie i południu kraju podzielono na trzynaście odcinków, w tym granicę polsko-niemiecką na osiem i południową na trzy, dwa pozostałe stanowiły odcinek morski i granicy polsko-gdańskiej. Granice odcinków wyznaczały zwykle sektory większych jednostek Strzelców Granicznych. Dla każdego dowództwa odcinka przewidziano przynajmniej jednego łącznika z ramienia Ministerstwa Skarbu^[5].

W marcu 1920 przystąpiło do formowania dalszych jednostek granicznych. Szwadrony szkolne otrzymały świeży nabór rekruta i rozpoczęły intensywne szkolenie. Zaczęło poprawiać się wyposażenie jednostek. Rozkazem ministra spraw wojskowych z 7 maja 1920 przystąpiono do formowania 9 pułku Strzelców Granicznych^[6], a wkrótce potem 10 pułku SG i 11 konnego pułku StG^[7]. Do końca lipca 1920 stan oddziałów Strzelców Granicznych wzrósł do dziewięciu pułków oraz jednego samodzielnego dywizjonu. Korpus liczył łącznie około 18 000 żołnierzy^[7]. Jednak już od połowy czerwca 1920, z uwagi na tragiczną sytuację na froncie polsko-bolszewickim, jednostki graniczne przerzucono znad granicy do innych rejonów^[8]. Wychodziły one spod kompetencji Dowództwa Strzelców Granicznych i po wcieleniu do armii przechodziły pod dowództwa poszczególnych związków taktycznych. W sumie odeszło z granicy ponad 10 000 strzelców granicznych, w tym 208 oficerów^[9]. W końcu sierpnia 1920 w dyspozycji Dowództwa Strzelców Granicznych pozostawały tylko 4 i 5 pułki, 2 dywizjon 3 pułku i 2 dywizjon 10 pułku Strzelców Granicznych^[10]. Jednostki te liczyły około 5000 żołnierzy^[9].

Do ochrony granicy Dowództwu Strzelców Granicznych przydzieleni doraźnie harcerzy, policjantów, żołnierzy batalionów wartowniczych i inne ochotnicze hufce młodzieżowe. Dopiero od września 1920 stopniowo na granicę wracały poszczególne pułki i dywizjony graniczne. 2 pułk skoncentrowano w Częstochowie, 6 pułk w Chorzelach, 11 pułk rozlokował się w Ciechanowie, 4 i 5 pułki pełniły służbę na granicy zachodniej na obszarze Pomorza i Wielkopolski, 1, 3 i 10 pułki Strzelców Granicznych wymagały kompletnego przeformowania i uzupełnienia. Plany Dowództwa Strzelców Granicznych określające potrzeby w tym zakresie nie zostały jednak uwzględnione. Pod koniec września 1920 zapadła w Ministerstwie Spraw Wojskowych decyzja o likwidacji Korpusu Strzelców Granicznych^[11]. Zapoczątkowano ją w listopadzie 1920^[10]. W związku z tym, że Ministerstwo Skarbu nie posiadało jeszcze gotowych oddziałów granicznych, oddziały Strzelców Granicznych luzowane były przez bataliony wartownicze. Rozformowane oddziały Strzelców Granicznych zostały użyte do uzupełnienia i rozbudowy jednostek liniowych. Pułki 1, 9, 10 oraz jeden szwadron 11 pułku zostały rozformowane przez specjalne komisje Ministerstwa Spraw Wojskowych, a pułki 2, 3, 4, 5 i 6 przez Dowództwa Okręgów Generalnych. 5 marca 1921 zlikwidowano Dowództwo Strzelców Granicznych. Korpus przestał istnieć^[12].

• dowódca Strzelców Granicznych – płk Bronisław January Zaniewski
• zastępca dowódcy Strzelców Granicznych – mjr Ignacy Lipczyński
• szef sztabu^[13]:

ppłk SG Henryk Pomazański (–29 września 1920)

mjr p.d. SG Alojzy Gluth-Nowowiejski (29 września 1920 –)

• Dowództwo Strzelców Granicznych
• 1 pułk Strzelców Granicznych
• 2 pułk Strzelców Granicznych w Częstochowie (OGen. „Kielce”)
• 3 pułk Strzelców Granicznych
• 4 pułk Strzelców Granicznych
• 5 pułk Strzelców Granicznych
• 6 pułk Strzelców Granicznych
• 1 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych → 9 pułk StG (od V 1920)
• 3 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych → 10 pułk StG (od V 1920)
• szkoła podoficerska Strzelców Granicznych w Ciechanowie → 11 Pułk SG
• szkoła podoficerska Strzelców Granicznych w Starej Wsi → 11 Pułk SG
• 1 samodzielny dywizjon Strzelców Granicznych (od VI 1920)
• 9 pułk Strzelców Granicznych
• 10 pułk Strzelców Granicznych
• 11 pułk Strzelców Granicznych w Starej Wsi (22 VII - 20 X 1920) → 21 Pułk Ułanów Nadwiślańskich

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928-1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743. (pol.).
• Andrzej Krupa: Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Wydawnictwo Bellona SA, 2007, s. 341. ISBN 978-83-01-15175-1.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne. Dokumenty organizacyjne. Wybór źródeł. T. 1. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-84-6.
• PatrykP. Rybak PatrykP., TeresaT. Prągiel-Boczkowska TeresaT., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Strzelcy Graniczni 1920–1921”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013 .
• Muzeum Polskich Formacji Granicznych – Straż Celna 1921–1928. [dostęp 2017-03-17].
• Dyslokacja oddziałów Strzelców Granicznych 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/86.)
• Wykazy imienne oficerów Dowództwa i Pułków 1920–1921 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.15/124.)