Skarbiec katedralny w Bazylei

Skarbiec katedralny w Bazylei (niem. Basler Münsterschatz) – historyczny skarbiec mieszczący zbiór średniowiecznych dzieł sztuki, głównie rzemiosła artystycznego, przy katedrze Świętych Marcina i Jerzego w Bazylei (Basel-Stadt, Szwajcaria). Od kasacji w 1833 r. skarbiec nie istnieje in situ. Duża część dzieł trafiła, drogą sprzedaży, do światowych kolekcjonerów. Pozostałe w Bazylei dzieła później przeniesiono do Muzeum Historycznego). Na wystawach w latach 2001–2002 (w Nowym Jorku, Bazylei i Monachium) odtworzono dawny skarbiec katedry bazylejskiej. Dzieła pochodzące ze skarbca należą do najcenniejszych dzieł sztuki złotnictwa, zarówno wczesnego, jak późnego średniowiecza.

Od wczesnego średniowiecza Bazylea była siedzibą lokalnego biskupstwa, zaś pierwszą romańską katedrę wzniesiono dopiero w IX wieku. W kontekście zachowanych dzieł sztuki integralnie związanych z katedrą, kluczowym zdarzeniem była fundacja drugiej romańskiej katedry przez cesarza Henryka II, ostatniego władcy z dynastii saskiej (Ludolfingów). Władca ten nie poprzestał na donacji nowego kościoła, wraz ze swoją małżonką Kunegundą hojnie uposażył jego wystrój poprzez dary złotnicze, w tym zachowane do dziś antependium ołtarzowe i krzyż relikwiarzowy. Para cesarska była darzona szczególnym kultem w Bazylei, ich znaczenie podniosły kanonizacje w 1146 roku (Henryk II) i w 1200 (Kunegunda). Artystycznym przejawem kultu było sprawienie licznych dzieł złotniczych, w których odwoływano się do patronów. W XIV – XVI wieku wykonano serię zachowanych do dziś dzieł z wizerunkami świętej pary m.in. monstrancje i relikwiarze oraz wierną replikę krzyża daru Henryka II. Pokłosie reformacji, kiedy to lud Bazylei rychło opowiedział się za naukami Kalwina, wybuchły rozruchy ikonoklastyczne, które wyrządziły ogromne straty w wystroju katedry. Skarbiec został szczęśliwie ukryty przed ikonoklastami, później rozlokowano go w pomieszczeniach za zakrystią świątyni. Kres świetności skarbca położyły wydarzenia w 1833 roku, kiedy po wojnie domowej nastąpił podział kantonu Bazylea; gminy wiejskie, opierając się dominacji miasta, zjednoczyły się, tworząc własny półkanton Bazylea-Okręg, a miasto – Bazylea-Miasto. 25 listopada 1833 roku szwajcarski sąd arbitrażowy zdecydował, że skarbiec kościoła zostanie podzielony między oba skonfliktowane półkantony. 36 procent jego wyposażenia przejęli reprezentanci kantonu Bazylea-Miasto, zaś ich adwersarze przejęli pozostały zbiór skarbca, który ze względu na konieczne reformy półkantonu Bazylea-Okręg został spieniężony. W 1836 roku miała miejsce aukcja, podczas której rozprzedano zabytki. W rezultacie trafiły one do światowych kolekcjonerów, a w konsekwencji do największych zbiorów muzealnych we Francji (Musée National du Moyen Âge w Paryżu), Wielkiej Brytanii (British Museum i Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie), Holandii (Rijksmuseum w Amsterdamie), Niemczech (Bayerisches Nationalmuseum w Monachium, Kunstgewerbemuseum w Berlinie), Austrii (Kunsthistorisches Museum w Wiedniu), Rosji (Ermitaż w Petersburgu) oraz Stanach Zjednoczonych (Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku). Pozostałe zbiory skarbca, w tym pochodzące od władz półkantonu Bazylea-Miasto, trafiły głównie do Muzeum Historycznego, kościoła Świętej Klary w Bazylei i Schweizerisches Landesmuseum w Zurychu.

W latach 2001–2002 miała miejsce potrójna spektakularna wystawa, na której zebrano wszystkie zachowane obiekty. Od 27 lutego od 3 czerwca 2001 jej gospodarzem było The Metropolitan Museum of Art, od 13 lipca do 21 października 2001 Historisches Museum Basel, a od 1 grudnia 2001 do 24 lutego 2002 Bayerisches Nationalmuseum.

Dzięki wystawom w latach 2001–2002 i towarzyszącym im badaniom naukowym udało się odtworzyć dawny kontekst i charakter jednego z najbogatszych w średniowieczu skarbców w Europie.

Czasy panowania cesarza Henryka II i żony Kunegundy pamiętają dwa czołowe zabytki sztuki ottońskiej. Jednym z nich jest pozłacane antependium ołtarzowe z półplastycznymi wizerunkami Chrystusa w asyście archaniołów Gabriela Michała i Rafała oraz św. Benedykta. Drugi to złoty krzyż relikwiarzowy, będący jednym ze złotych i bogato kameryzowanych krzyży wykonanych około 1000 roku i nawiązujących do starochrześcijańskiej i bizantyjskiej tradycji cruces gemmatae. Z okresu romańskiego zachowała się para posrebrzanych trybularzy, kielich z pateną oraz popiersie relikwiarzowe św. Eustachego. Kolejne popiersia relikwiarzowe pochodzą ze schyłku XIII i pierwszej połowy następnego stulecia (relikwiarze świętych Pantalusa, Tekli i Urszuli). Również na schyłek XIII w. datuje się najstarszą figurę relikwiarzową z wizerunkiem króla Dawida.

Z XIV stulecia pochodzą m.in. dwa krzyże relikwiarzowe, z których jeden, bogato zrobiony figurami aniołów i świętych, zaginął w 1945 roku (przedtem znajdował się w Kaiser-Friedrich Museum w Berlinie), drugi z Grupą Ukrzyżowania znajduje się w londyńskim Muzeum Wiktorii i Alberta. W tym samym muzeum zachował się srebrny dzban z ok. 1350. Mniejszy, lecz kosztowniejszy, wykonany z kryształu górskiego ze pozłacaną srebrną oprawą, znajduje się w wiedeńskim Kunsthistorisches Museum. Ponadto w Bazylei zachowała się para srebrnych gotyckich ampułek. Cennym dziełem jest Złota Róża papieża Jana XXII podarowana Rudolfowi III z Nidau, zachowana w zbiorach paryskich. Wraz z podobnymi typologicznie egzemplarzami w skarbcach katedry w Sienie i kościoła pielgrzymkowego w Andechsie tworzy cenny zespół XIV-wiecznych klejnotów tego typu. Spośród sprzętów przeznaczonych do procesji wyróżniają się trzy monstrancje-ostensoria: najstarsza z emaliowanymi wizerunkami apostołów z 2. połowy XIV w., druga z pełnoplastycznymi wizerunkami świętych Henryka i Kunegundy, trzecia z reliefowym przedstawieniem Agnus Dei. Unikatowymi zabytkami są XV-wieczne komplety procesyjnych dzwonków i kołatek. Spośród dzieł sztuki tekstylnej wyróżnia się pojemnik na korporały z XV wieku z przedstawieniem Grupy Ukrzyżowania (Jezus z Matką Boską św. Janem Ewangelista i Marią Magdaleną) na tle usianego gwiazdami niebiańskiego firmamentu.

Wysoką klasę artystyczną reprezentują XV- i XVI-wieczne relikwiarze, m.in. tzw. Krzyż Halwilów, relikwiarz świętej Doroty w formie monstrancji oraz figura relikwiarzowa św. Krzysztofa, a nadto kolejne pamiątki o charakterze historyzującym – monstrancja z figurkami świętych Henryka i Kunegundy i krzyż będący wierną kopią crucis gemmatae z XI wieku. Zachowały się także pojedyncze rękopisy i starodruki z XV i XVI stulecia: tzw. Lehenbuch z ok. 1437, pontyfikał arcybiskupa Karla de Neuchatel z 1498, brewiarz biskupa Friedricha von Rhin, mszał biskupa Johanna von Venningen, poza tym dokumenty, m.in. akt fundacyjny biskupa Johann Senn von Miinsingen wzmiankujący o sprowadzeniu przez tego hierarchę relikwii do katedry czy obszerny inwentarz skarbca z 1477 r.

• 
  Biskup Johann Senn von Münsingen adorujący Matkę Boską z Dzieciątkiem za wstawiennictwem św. Pawła wedle XIV-wiecznej miniatury
• 
  Tzw. Monstrancja Apostolska
• 
  Popiersie relikwiarzowe św. Pantalusa
• 
  Szkatułka eucharystyczna

• 
  Kielich Rotberga
• 
  Madonna z Dzieciątkiem w asyście świętych Henryka i Pantalusa. Miniatura z Brewiarza z XV w.
• 
  Kielich Eptingera
• 
  Pojemnik na korporały

• 
  Tzw. Krzyż Halwilów
• 
  Dwie kadzielnice romańskie
• 
  Miniatura z Księgi Inwestytury (XV w.)
• 
  Figura króla Dawida

• 
  Monstrancja Hüglina
• 
  Relikwiarz z plakietką z ogrodem rajskim
• 
  Monstrancja z figurami świętych Henryka i Kunegundy
• 
  Popiersie relikwiarzowe św. Eustachego.

• Historisches Museum Basel (Hrsg.): Der Basler Münsterschatz (erscheint anlässlich der Ausstellung Der Basler Münsterschatz im Historischen Museum Basel; Ausstellungsdaten: The Metropolitan Museum of Art, New York: 27. Febr. bis 3. Juni 2001; Historisches Museum Basel: 13. Juli bis 21. Okt. 2001; Bayerisches Nationalmuseum München: 1. Dez. 2001 bis 24. Febr. 2002). Christoph-Merian-Verlag, Basel 2001, ISBN 3-85616-142-2.

Zobacz multimedia związane z tematem: Historyczny skarbiec katedry w Bazylei

• Zabytki z Muzeum Historycznego w Bazylei
  • Podstawowe informacje o skarbcu katedry bazylejskiej na stronie Historisches Museum Basel. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Tzw. Monstrancja Apostolska. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Złoty posążek króla Dawida. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Relikwiarz świętej Doroty. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Kielich Rotberga. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Szkatułka eucharystyczna. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Monstrancja Huglina. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Relikwiarz świętego Pantalusa. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Monstrancja Muenchów. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Kielich Gottfrieda von Eptingen. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Krzyż Halwilów. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
  • Monstrancja tzw. cesarska. hmb.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-25)].
• Zabytki z Kunstgewerbemuseum w Berlinie:
  • Crux gemmata Henryka II
  • Tzw. monstrancja św. Henryka
  • Korona grobowa królowej Anny
  • Ostensorium z wizerunkiem Agnus-Dei

• Zabytki w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie
  • Krzyż relikwiarzowy Hansa Rutenzwiga
  • Dzban srebrny z 1350 roku
  • Srebrny kubek
  • Kubek puklowany
  • Para srebrnych ampułek