Nosorożec włochaty ze Staruni

Nosorożec włochaty ze Staruni – jedyny na świecie^[1] kompletny (tzn. z zachowanym nie tylko szkieletem, ale i częściami miękkimi: częścią wnętrzności, mięśniami, skórą) egzemplarz wymarłego gatunku nosorożca (Coelodonta antiquitatis) z epoki plejstocenu. Odkryty w kopalni głębinowej ozokerytu na terenie wsi Starunia koło Stanisławowa. W nauce znany jako tzw. drugi nosorożec ze Staruni. Unikalna fosylizacja tego okazu była możliwa dzięki konserwującym właściwościom wosku ziemnego i soli kamiennej, które obficie występują w iłach otaczających skamieniałość.

Na początku XX wieku w Staruni działała kopalnia wosku ziemnego, założona przez Niemca, Kampego, z Hamburga. Kopalnia w Staruni była znana jako miejsce występowania dobrze zachowanych fragmentów kręgowców kopalnych od października 1907, kiedy to w trakcie drążenia szybu nowej kopalni w celu eksploatacji ozokerytu wydobyto duże fragmenty szkieletu i części miękkich jednego osobnika mamuta z ciosami (leżał na głębokości 12–14 m), a 6 listopada tegoż roku także przednią część ciała nosorożca włochatego (później nazwanego pierwszym nosorożcem staruńskim) (leżał na głębokości 16–17 m). Pierwszy z okazów był zatopiony w warstwie wosku pod warstwą mioceńskiego iłu. Oba okazy trafiły w 1908 do Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich w pobliskim Lwowie, gdzie znajdują się do dziś^[2]. Znaleziono też wówczas jedną kość jelenia olbrzymiego, a prof. Marian Łomnicki wymienił także szczątki płazów, ptaków, owadów, ślimaków lądowych i słodkowodnych oraz małży^[3], a także liście i inne szczątki dębu, jesionu, klonu, wiązu, roślin bagiennych oraz artefakty drewniane^[4]. W późniejszych opracowaniach zakwestionowano równowiekowość z nosorożcem i mamutem fauny i flory podanej przez Łomnickiego, uznając ją za młodszą i redeponowaną.

Mamut był w złym stanie, gdyż pracownicy kopalni uznali, iż jest to zwierzę współczesne (wół z rogami), bez wartości naukowej i uszkodzili okaz w trakcie wydobywania, a następnie wyrzucili na hałdę przykopalnianą, gdzie doznał dalszych uszkodzeń, m.in. miejscowa ludność wycinała kawałki skóry m.in. na buty (część z nich odzyskano później wyrokiem sądu). Również w pierwszych dniach po ustaleniu, że okaz jest zwierzęciem kopalnym nie zabezpieczono znaleziska dostatecznie i dewastowali je łowcy „pamiątek”. Poza tym oba zwierzęta nie były kompletne. Niejasna była także geneza obu tych znalezisk, gdyż choć okazy reprezentowały zwierzęta kopalne, to spoczywały w osadzie bogatym w szczątki współcześnie żyjących roślin i owadów, z których część nie była znana z plejstocenu. Dopiero w 1929 roku ostatecznie udowodniono, że i mamut i nosorożec nie znajdowały się w skałach macierzystych, a w wypełnieniu starego wyrobiska prawdopodobnie z XIX wieku. Najwidoczniej oba okazy wydobyto właśnie w czasie eksploatacji w XIX (?) wieku, uznano za bezwartościowe i wrzucono do pustego korytarza, który potem zasypano częściowo współczesnym materiałem^[5]. W odróżnieniu od drugiego nosorożca staruńskiego, okaz z 1907 miał zachowane rogi. W trakcie opracowywania znaleziska, okazało się, że szczątki dużych kręgowców wydobywano w okolicznych kopalniach ozokerytu już w XIX wieku, jednak nie trafiły one w ręce badaczy. Znaleziska z 1907. zostały jeszcze w tymże roku opisane w licznych dziennikach i pismach popularnonaukowych (np. kilka artykułów w „Kosmosie”) krajowych i zagranicznych^[4], a w 1914 roku wyszła monografia i atlas: Wykopaliska staruńskie. Wyd. Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, druk w Krakowie.

Odkrycia z 1907 wskazywały, że kopalnia w Staruni może być perspektywicznym obszarem dla pozyskania dobrze zachowanych zwierząt plejstocenu, a jednocześnie odkrycia te pozostawiły szereg niewyjaśnionych kwestii co do geologicznej pozycji znalezisk. Z obu powodów uznano, że należy przeprowadzić poszukiwania i badania na duża skalę. Projekt ten udało się urzeczywistnić dopiero w 1929, gdy krakowski oddział PAU zdobył pokaźne środki finansowe z Funduszu Kultury Narodowej na zorganizowanie prac wydobywczych, w ramach których reaktywowano opuszczony szyb z 1907 i zbudowano nowy szyb badawczy wraz ze sztolnią łączącą oba te szyby. Kierownikiem zespołu poszukiwawczego był Eugeniusz Panow. 23 października 1929 w sztolni napotkano na głębokości 12,5 m prawie nieuszkodzony okaz nosorożca włochatego, w pozycji odwróconej, tzn. zwierzę leżało na grzbiecie. Zwłoki miały nieliczne uszkodzenia, z których największym był otwór w brzuchu, przez który na zewnątrz ciała wydostały się wnętrzności, częściowo zachowane w osadzie otaczającym ciało^[6]. Później stwierdzono, że jest to młoda, trzyletnia samica^[5]. Nie zachowała się jej okrywa włosowa (poza paroma kępkami), kopyta oraz rogi^[5]. W celu wydobycia okazu wydrążono specjalny szyb transportowy, co było możliwe dzięki pomocy Wojska Polskiego. Nosorożca wydobyto 17 grudnia 1929, a 22 grudnia przewieziono go do Krakowa, gdzie znajduje się do dziś i jest wystawiony w tamtejszym Muzeum Przyrodniczym. Ostatecznej preparacji i konserwacji dokonał rzeźbiarz z wykształcenia, a preparator z zawodu, Franciszek Kalkus^[7]. Skórę zdjęto, a następnie założono na przygotowany model nosorożca, a szkielet oddzielono od mięśni i części miękkich, które zakonserwowano oddzielnie. Sporządzono także formę do wykonywania gipsowych odlewów nosorożca. Kierownikiem tych prac od strony naukowej był Jan Stach. Wypchany okaz z oryginalną skórą, słoje z częściami miękkimi, model gipsowy w pozycji znalezienia oraz skamieniałości towarzyszące zostały udostępnione do zwiedzania w Muzeum Fizjograficznym PAU w czerwcu 1930. Natomiast szkielet tego nosorożca został zaprezentowany w tamtejszym muzeum dopiero w 1948. Cały proces odkrywania, wydobycia i preparacji zwierzęcia był opisywany w licznych dziennikach krajowych i zagranicznych. W czasie okupacji władze niemieckie zarządziły sporządzenie odlewów nosorożca w pozycji przyżyciowej (tzn. stojącego na nogach) i tak sporządzony model trafił do muzeum Haus der Natur w Salzburgu w Austrii, gdzie wystawiany jest do dziś^[6]. Kolejne odlewy wykonano w latach 80. XX wieku.

W trakcie poszukiwań naukowych w 1929, oprócz wspomnianego nosorożca nr 2, odkryto tuż po nim duże fragmenty jeszcze dwóch nosorożców włochatych, tzw. trzeciego i czwartego nosorożców staruńskich, oba jednak były reprezentowane przez części szkieletowe, bez części miękkich. Okaz nr 3 obejmował kręgosłup, fragment czaszki, fragment jednej kończyny przedniej i kawałki żeber, zaś okaz nr 4 był najbardziej niekompletny ze wszystkich dużych kręgowców Staruni i reprezentowany był przez łopatkę i nieliczne inne kości. Oprócz tego w ozokerycie udokumentowano inne skamieniałości, zarówno roślinne, jak i zwierzęce (ślimaki, bogaty taksonomicznie i ilościowo zespół owadów, drobne kręgowce). Wszystkie znaleziska z 1929 trafiły do Krakowa. Prace terenowe z lat późniejszych (do 1932 włącznie) prowadzone były na mniejszą skalę i w ich trakcie nie odkryto nowych ciał dużych kręgowców.

Jednocześnie prowadzono intensywne badania naukowe, zarówno samego nosorożca, jak i skamieniałości towarzyszących oraz geologicznego kontekstu. Wstępne wyniki wydano w 1930 roku w monografii Drugi nosorożec z warstw dyluwjalnych Staruni oraz charakter jego otoczenia w serii wydawniczej Rozprawy Wydziału III PAU, tom 70, Kraków. W tym samym roku opublikowano także wyniki tych prac po angielsku^[8][6]. Między innymi celem dalszych publikacji materiałów ze Staruni, założono pierwsze w Polsce^[6] czasopismo stricte paleontologiczne pt. Starunia. Pismo zawierało także artykuły niezwiązane ze Starunią. Pierwszy numer, wydany w 1934 w Krakowie, omawiał faunę (14 gatunków szarańczaków, w tym 10 pewnych, 15 rodzajów muchówek, omówiono też rolę tych owadów jako wskaźnika paleoklimatycznego; oddzielny artykuł poświęcono szczątkom drobnych ssaków: żbika, lisa, zająca, szczekuszki, puchacza śnieżnego (w oryginale: sowy białej, która współcześnie została uznana za puchacza) i gryzoni) oraz florę (28 gatunków mchów i ich rolę jako wskaźnika paleoklimatycznego i typu roślinności) znalezioną w otoczeniu nosorożca i w sąsiednich odkrywkach. W latach 70. XX w. przeprowadzono liczne badania drugiego nosorożca staruńskiego (datowania radiowęglowe, analizy histopatologiczne, także skaningowe) i chrząszczy Helophorus z osadów otaczających nosorożca^[6]. Badania nad materiałami ze Staruni wznowiono na początku XXI w., czego efektem jest monografia Kotarba M.J. (red.), 2005: Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia – the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. ISBN 83-915765-4-X.

Chociaż wszystkie okazy staruńskie pochodzą z jednej lokalizacji (szyb nr 4 i jego bezpośrednia okolica, w sumie pole 8x3 m), a większość z nich leżała na podobnej głębokości (nosorożce: okaz nr 1 – 17,5 m; okaz nr 2 – 12,5 m; okaz nr 3 – 11 m, okaz nr 4 tuż przy nr 3; mamut – 17,5 m do 12,5 m), to datowania radiowęglowe pokazują, że są to zwierzęta padłe w różnym czasie, w interwale 36 tys. lat BP – 14,5 tys. lat BP (okaz nr 1 ma 14,5 tys. lat^[1], okaz nr 3 ma 18,5 tys. lat^[1], mamut ma 25 tys. lat BP lub 35 tys. BP^[1]). Wiek nosorożca nr 2, ustalony metodą radiowęglową nie jest pewny, podaje się 23 tys. lat BP albo 36 tys. lat BP^[1].

• Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN

• Muzeum Przyrodniczego PAN w Krakowie: strona oficjalna. www.aquariumkrakow.com. [dostęp 2010-09-05].
• Stefan Witold Alexandrowicz: Starunia i badania czwartorzędu w tradycji i inicjatywach Polskiej Akademii Umiejętności. Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności [fragment]. T. III. Kraków: 2004. [dostęp 2010-09-05]. Brak numerów stron w książce
• H. Kubiak. Starunia – w 85. rocznicę pierwszych odkryć paleontologicznych. „Wszechświat”. 12, s. 295–299, 1994. 
• Cenne wykopalisko. „Nowości Illustrowane”. Nr 44, s. 2-3, 2 listopada 1907.