Lazaret (Treblinka)

„Lazaret” – miejsce straceń na terenie obozu zagłady Treblinka II, w którym rozstrzeliwano osoby zbyt słabe, by o własnych siłach dotrzeć do komór gazowych, a także więźniów niezdolnych do pracy lub skazanych na śmierć za rozmaite przewinienia. Nazywano je „lazaretem”, gdyż w celu uśpienia czujności ofiar zostało ucharakteryzowane na szpital polowy.

 Osobny artykuł: Obóz zagłady w Treblince.

Obóz Treblinka II był jednym z trzech ośrodków zagłady utworzonych przez Niemców w ramach akcji „Reinhardt”^[1]. Funkcjonował od lipca 1942 roku do listopada 1943 roku; prowadzono w nim eksterminację ludności żydowskiej. Ofiary były zabijane w stacjonarnych komorach gazowych przy użyciu gazów spalinowych. W ocenie Jacka A. Młynarczyka minimalną liczbę ofiar Treblinki należy szacować na 780 863 osoby^[2].

Ofiary przywożono do Treblinki pociągami, które zatrzymywały się przy bocznicy kolejowej w tzw. strefie przyjęć (Auffanglager)^[3]. Warunki transportu powodowały ogromną śmiertelność wśród Żydów, zwłaszcza w miesiącach letnich 1942 roku. Z tego powodu na skraju strefy przyjęć, nieopodal południowo-zachodniego narożnika ogrodzenia, wykopano kilka masowych grobów o ogromnych rozmiarach, w których grzebane były zwłoki wyciągnięte z wagonów^[4][5]. W pierwszych tygodniach funkcjonowania obozu komory gazowe nie nadążały z likwidacją przybywających wciąż transportów, stąd część ofiar rozstrzeliwano jeszcze w strefie przyjęć, a ich ciała grzebano we wspomnianych mogiłach^[6]. Trafiały tam również zwłoki zmarłych i zamordowanych więźniów obozu^[a][4]. Po pewnym czasie trupy zaczęto palić w dołach wraz ze śmieciami oraz przedmiotami uznanymi przez Niemców za bezwartościowe^[7].

Na przełomie sierpnia i września 1942 roku miała miejsce reorganizacja obozu, w wyniku której proces eksterminacji został znacznie usprawniony. Wkrótce wybudowano także nowe, bardziej „wydajne” komory gazowe^[8]. Na skutek tych działań zmniejszył się m.in. czas oczekiwania transportów na stacjach pośrednich, a masowe groby w strefie przyjęć stały się mniej przydatne^[9].

Akcja eksterminacyjna w Treblince była prowadzona według schematu wypracowanego m.in. na bazie doświadczeń z działalności obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze^[1]. Żydów brutalnie wypędzano z wagonów, odbierano im bagaże, zmuszano do rozebrania się do naga i oddania wszystkich wartościowych przedmiotów, a następnie pędzono do tzw. obszaru zagłady (Totenlager), gdzie znajdowały się komory gazowe^[10]. W transportach często przybywały jednak osoby niezdolne o własnych siłach dotrzeć do Totenlagru – inwalidzi, osoby starsze, ludzie ranni, chorzy lub wyczerpani oraz małe dzieci bez opiekunów^[b]. Z punktu widzenia oprawców spowalniały one proces eksterminacji^[11]. Podczas reorganizacji obozu inspektor ośrodków zagłady akcji „Reinhardt”, SS-Obersturmführer Christian Wirth, polecił przekształcić środkowy wykop na skraju strefy przyjęć w miejsce straceń, w którym osoby te miały być rozstrzeliwane^[12]. Później osobiście przeprowadził tam pierwsze, „demonstracyjne” egzekucje^[13][14]. W celu uśpienia czujności ofiar miejsce straceń ucharakteryzowano na szpital polowy, stąd w obozowej gwarze było zwane „lazaretem”^[9].

Za funkcjonowanie „lazaretu” odpowiadał SS-Unterscharführer August Wilhelm Miete, przez więźniów nazywany „aniołem śmierci” (jid. Malechamowes). Selekcjonował więźniów pod względem zdolności do pracy, a także osobiście wykonywał egzekucje^[15][16]. Podczas przesłuchania, które miało miejsce w 1960 roku, liczbę swych ofiar oszacował na setki osób^[14].

„Strzelcem” w „lazarecie”, odpowiedzialnym za śmierć setek Żydów, był także SS-Unterscharführer Willi Mentz, któremu więźniowie nadali przydomek „Frankenstein”^[17][18]. Wielokrotnie egzekucje wykonywał również ukraiński strażnik Fiodor Rjabeka^[19].

W lazarecie pracowało trzech żydowskich więźniów, których kapo był Ze’ew Kurland^[c]. Wszyscy nosili na ramionach opaski ze znakiem Czerwonego Krzyża^[d], a Kurland był dodatkowo ubrany w biały fartuch, który upodabniał go do lekarza^[5].

„Lazaret” miał powierzchnię około 150–200 m². Był otoczony wysokim ogrodzeniem z drutu kolczastego, pomiędzy który gęsto wpleciono gałęzie drzew, uniemożliwiając tym samym obserwację wnętrza obiektu^[9]. Wejście znajdowało się od strony bocznicy kolejowej^[5]; wisiał przy nim znak z napisem „Lazaret”^[9][20]. Za płotem, naprzeciw wejścia, wzniesiono dodatkowe ogrodzenie z drutu kolczastego, tworząc w ten sposób swoisty korytarz, który dezorientował ofiary i zniechęcał do próby ucieczki^[21]. Za płotem stała również buda zbita z desek, nad którą powiewała flaga ze znakiem Czerwonego Krzyża^{[e][17][22][23]}. Jej wnętrze było obwieszone czerwonymi kapami, a pod ścianami stały ławki z czerwonym pluszowym obiciem^[23][24]. Służyła jako poczekalnia^[21], a także jako miejsce schronienia personelu w deszczowe dni^[5]. Jednocześnie maskowała dół o wielkich rozmiarach^[17], którego głębokość sięgała około 4–7 metrów^[9][17]. Na dnie wykopu stale płonął ogień^[9], który podtrzymywano, wrzucając śmieci oraz przedmioty należące do zamordowanych Żydów, przez Niemców uznane za bezwartościowe – m.in. dokumenty, zdjęcia i przedmioty kultu^[21].

Osoby „niechodzące” były wyławiane zaraz po wyjściu z wagonów^[17]. Do „lazaretu” odprowadzali je żydowscy więźniowie z tzw. komanda czerwonego^[25]. W „poczekalni” kapo Kurland uspokajał nowo przybyłych, prosząc, aby rozebrali się do naga przed „badaniem lekarskim”^[13]. Następnie ofiary prowadzono nad krawędź dołu, gdzie niemiecki esesman lub ukraiński wachman mordował je strzałem w tył głowy^[9][17]. Zwłoki były znoszone na dno wykopu przez dwóch żydowskich więźniów. Początkowo posypywano je chlorowanym wapnem, później zaczęto je palić^[26][27].

Egzekucje w „lazarecie” odbywały się codziennie^[14]. Willi Mentz zeznał, że w niektórych wypadkach z transportów zabierano na rozstrzelanie tylko 2–3 osoby, a innym razem ponad dwadzieścia^[27]. W „lazarecie” mordowano także więźniów uznanych za niezdolnych do pracy lub winnych poważnych wykroczeń przeciw obozowej dyscyplinie^[14][23] (np. przyłapanych na próbie ucieczki lub ukrywaniu złota i kosztowności)^[28]. W pierwszych miesiącach funkcjonowania obozu likwidowano tam całe komanda robocze^[14]. Z kolei w czasie epidemii tyfusu, która dotknęła obóz zimą 1942/43 roku, w „lazarecie” mordowano codziennie dziesiątki chorych^[29].

Podczas badań archeologicznych, które od 2010 roku były prowadzone na terenie poobozowym pod kierunkiem dr Caroline Sturdy Colls, udało się zidentyfikować prawdopodobne miejsce lokalizacji „lazaretu”^[30].

W „lazarecie” rozgrywa się kulminacyjna scena noweli filmowej Torte Bluma z 2005 roku (reż. Benjamin Ross), w której główne role zagrali Simon McBurney i Stellan Skarsgård^[31].

• Yitzhak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington i Indianapolis: Indiana University Press, 1999. ISBN 978-0-253-21305-1. (ang.).
• Jacek Andrzej Młynarczyk: Treblinka – obóz śmierci „akcji Reinhardt”. W: Dariusz Libionka (red.): Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2004. ISBN 83-89078-68-6.
• Zdzisław Łukaszkiewicz: Obóz straceń w Treblince. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1946.
• Edward Kopówka: Treblinka – nigdy więcej. Siedlce: Muzeum Regionalne w Siedlcach, 2002. ISBN 83-88761-15-3.
• Chris Webb, Michal Chocholatý: The Treblinka death camp. History, Biographies, Remembrance. Stuttgart: ibidem-Verlag, 2014. ISBN 978-3-8382-0656-1. (ang.).
• Samuel Willenberg: Bunt w Treblince. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2016. ISBN 978-83-65254-40-5.
• Artur Zawadka: Upamiętnianie Treblinki. W: Edward Kopówka (red.): Treblinka: historia i pamięć. Siedlce: Muzeum Regionalne w Siedlcach, 2015. ISBN 978-83-88761-51-5.