Okręty desantowe projektu 775

Okręty desantowe projektu 775

„Kaliningrad” proj. 775/I
Kraj budowy	Polska
Użytkownicy	Marynarka Wojenna ZSRR (28)  MW Rosji (27)  Marynarka Wojenna Ukrainy (1)  Jemen Południowy (1)
Stocznia	Stocznia Północna, Gdańsk
Zbudowane okręty	28
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	standardowa: 2900 t pełna: 4400 t
Długość	112,5 m
Szerokość	15 m
Zanurzenie	3,7 m
Napęd	2 silniki diesla, 2 śruby, 19 200 KM
Prędkość	17,5 węzła[1]
Zasięg	6000 mil przy prędkości 12 węzłów[1]
Załoga	87
Multimedia w Wikimedia Commons

Okręty desantowe projektu 775 (w kodzie NATO: Ropucha) – typ okrętów desantowych z okresu zimnej wojny, budowanych w Polsce, używanych głównie przez marynarkę ZSRR, a następnie Rosji. Zbudowano 28 jednostek trzech podtypów. Klasyfikowane były w ZSRR i Rosji początkowo jako średnie okręty desantowe (SDK), a ostatecznie duże okręty desantowe (BDK).

Obszerna nadbudówka okrętów jest przystosowana do zakwaterowania piechoty morskiej. Pokład ładunkowy ma powierzchnię ok. 600 m kwadratowych. Można na nim zmieścić ok. 20 pojazdów lub ładunek o masie 450 t. Jednostki tego typu są przystosowane do rejsów oceanicznych. Pomimo dużych rozmiarów, okręty są przystosowane do bezpośredniego wyładunku pojazdów na nieprzygotowany brzeg^[2].

Dopiero po II wojnie światowej Marynarka Wojenna ZSRR zaczęła rozwijać siły desantowe, które jednak początkowo składały się z niewielkich okrętów o małej autonomiczności, przeznaczonych do operacji przybrzeżnych^[3]. Od lat 60. wiodącym dostawcą okrętów desantowych dla ZSRR stała się Polska, gdzie zaprojektowano i zbudowano w Stoczni Północnej w Gdańsku według wymagań radzieckich długą serię średnich okrętów desantowych projektów 770, 771 i 773 (w kodzie NATO typ Polnochny)^[4][5]. Jednocześnie na przełomie lat 60. i 70. zbudowano w ZSRR pierwszą serię 14 dużych okrętów desantowych projektu 1171 (w kodzie NATO typ Alligator), opartych na konstrukcji statków handlowych, dysponujących możliwością pływania oceanicznego i większymi możliwościami transportowymi^[5][6]. Następcami obu tych rodzin okrętów były budowane od lat 70. okręty projektu 775, również opracowane według wymagań radzieckich w Stoczni Północnej w Gdańsku, które stały się podstawą radzieckich pełnomorskich sił desantowych do końca istnienia ZSRR^[3]. Oprócz nich, w ZSRR zbudowano jeszcze tylko trzy duże uniwersalne okręty desantowe projektu 1174, lecz okazały się one nieudane^[3].

Wymagania na nowy średni okręt desantowy, będący następcą okrętów projektu 773, marynarka ZSRR sformułowała w 1968 roku^[7]. Głównym konstruktorem był inż. O. Wysocki, a ze strony zamawiającego prace projektowe nadzorował początkowo komandor B. Mołożożnikow^[7]. W toku prac jednak marynarka ZSRR zdecydowała o powiększeniu okrętów w celu zwiększenia ich możliwości transportowych^[7]. Początkowo były one nadal klasyfikowane jako okręty desantowe średnie (ros. СДК – SDK), lecz w 1983 roku przeklasyfikowano je na okręty desantowe duże (ros. БДК, Большой Десантный Корабль – BDK, Bolszoj Diesantnyj Korabl)^[8]. Okręty te zostały na nowo zaprojektowane i dzięki zwiększeniu wymiarów w stosunku do projektu 773, przede wszystkim szerokości z 9 do 15 metrów, ich wyporność wzrosła czterokrotnie oraz mogły przewozić po 13 czołgów zamiast 5–6^[9]. Istotną różnicą stało się dostosowanie do pływania oceanicznego i dłuższych rejsów przez zwiększenie autonomiczności z kilku do 30 dni^[9]. Podobnie jak poprzednie okręty, służyły do bezpośredniego wysadzania wojsk na nieprzygotowanym brzegu lub desantowania pojazdów pływających; w tym celu dysponowały furtą dziobową, a ponadto furtą rufową służącą do załadunku^[1].

Pierwszy okręt SDK-47 (późniejszy BDK-47) wszedł do służby w 1974 roku^[10]. Wszystkie budowano w Stoczni Północnej im. Bohaterów Westerplatte w Gdańsku. Ogółem zbudowano do 1978 roku 12 okrętów projektu 775 (775/I)^[a]. Po przerwie, od 1980 do 1988 roku zbudowano dalsze 13 okrętów ulepszonego projektu 775/II, po czym jeszcze trzy powstały w latach 1988–91 według projektu 775/III (określane też w literaturze jako 775M)^[b]. W projekcie 775/II wprowadzono niewielkie zmiany, unowocześniając głównie wyposażenie elektroniczne^[c]. W zmodernizowanym projekcie 775/III natomiast dwie podwójne armaty uniwersalne kalibru 57 mm AK-725 zamieniono na jedną armatę uniwersalną 76 mm AK-176 i dwa zestawy artyleryjskie 30 mm obrony bezpośredniej AK-630M, a radar Rubka zamieniono na nowszy Pozitiw, w półkulistej osłonie^[11]. Ostatnie dwa okręty, nieodebrane przed rozpadem ZSRR, zostały po perturbacjach związanych z płatnością przekazane dopiero po 1992 roku przez stocznię marynarce Rosji^[8].

W kodzie NATO okręty zostały oznaczone jako typ Ropucha, względnie Ropucha I (polskim słowem z uwagi na ich pochodzenie), a projekt 775/III (775M) jako typ Ropucha II^[12]. W rosyjskim piśmiennictwie oznaczenia są najczęściej zapisywane w formie: projektu (ros. проекта) 775, 775-II i 775-III^[13][14].

Okręt desantowy typu ro-ro, z zakrytym pokładem czołgowym na całej długości kadłuba^[8]. Architektura jednostek jest typowa dla okrętów desantowych podchodzących do brzegu, ze wznoszącym się pokładem dziobowym, furtą na dziobie i nadbudówką zajmującą śródokręcie i rufę^[22]. Długa bryła nadbudówki zwieńczona jest masztem kratownicowym z radarem, a na jej końcu znajduje się szeroki komin o kształcie ściętego ostrosłupa, mieszczący wyloty spalin ze znajdujących się pod nim burtowych maszynowni^[22]. Pokład czołgowy zajmuje wysokość dwóch pokładów (4,5 m), a po jego bokach wzdłuż burt są oddzielone wzdłużnymi grodziami pomieszczenia żołnierzy desantu, a w tylnej części maszynownie^[11]. Ładownia na długości 55 m od dziobu ma szerokość 6,5 m, a na dalszej długości 40 m ma szerokość 4,5 m^[1]. Na dziobie okręty mają małe zanurzenie, rosnące w kierunku rufy^[22]. Kadłub pod pokładem czołgowym dzieli się na 12 poprzecznych przedziałów wodoszczelnych i ma dno podwójne na całej długości^[8].

W dziobnicy jest otwierana dwudzielna furta i za nią opuszczana pochylnia do desantowania, zamykająca ładownię^[8]. Na rufie znajduje się natomiast furta do załadunku^[23]. Okręty mają wzmocnienia dna w części dziobowej oraz zbiorniki balastowe ułatwiające wchodzenie na plażę i schodzenie z niej^[8]. W tym celu wyposażone są też w kotwicę na rufie, rzucaną przed desantowaniem i służącą do ściągania z brzegu^[8]. Okręty mogą transportować do 13 czołgów lub transporterów opancerzonych albo 20 ciężarówek i w obu wariantach 150 żołnierzy^[f]. Załoga liczy 87 osób, w tym 8 oficerów^[11].

Wyporność okrętu niezaładowanego wynosi 2900 ton (czasem podawana jako standardowa), a pełna – 4400 ton^[g]. Długość całkowita wynosi 112,5 m, a na linii wodnej 105 m, szerokość wynosi 15 m, a zanurzenie maksymalne 3,17 m^[1].

Uzbrojenie artyleryjskie okrętów proj. 775/I i 775/II stanowią cztery automatyczne armaty uniwersalne kalibru 57 mm AK-725 w dwóch dwudziałowych wieżach, umieszczonych przed i za nadbudówką i kierowanych radarem artyleryjskim Bars na rufie^[11]. W projekcie 775/III uzbrojenie stanowi pojedyncza armata uniwersalna 76 mm AK-176 w wieży przed nadbudówką, kierowana radarem MR-123 Wympieł na rufie, oraz dwa zestawy artyleryjskie obrony bezpośredniej kalibru 30 mm AK-630M na rufie, kierowane tym samym radarem^[24]. Zapas amunicji wynosi 2200 nabojów 57 mm lub 550 nabojów 76 mm^[13]. Ponadto okręty mają do samoobrony dwie poczwórne wyrzutnie pocisków przeciwlotniczych bardzo bliskiego zasięgu samonaprowadzających się na podczerwień Strieła-3, z zapasem 32 pocisków^[11].

W toku budowy, od okrętu projektu 775/II o numerze 19 (z wyjątkiem nr 20), okręty otrzymały ponadto dwie dwudziestoprowadnicowe wyrzutnie UMS-73 niekierowanych pocisków rakietowych kalibru 122 mm Grad-M, służących do wsparcia desantu^[7]. Zapas amunicji wynosił 160 pocisków^[11]. Okręty mogą też służyć do stawiania 92 min morskich, przewożonych wówczas w ładowni^[7].

W skład wyposażenia radioelektronicznego wchodzi stacja radiolokacyjna wykrywania nawodnego i powietrznego MR-302 Rubka, a na okrętach proj. 775/III – MR-352 Pozitiw, umieszczona na szczycie masztu kratownicowego^[25][c]. Antena stacji Pozitiw wyróżnia się umieszczeniem w półkulistej dielektrycznej osłonie, na bardziej masywnym maszcie kratownicowym o formie piramidy^[25]. Do kierowania ogniem artylerii okręty mają radar MR-103 Bars na kolumnie za kominami, albo MR-123/176 Wympieł-A w przypadku proj. 775/III^[25][7]. Okręty ponadto posiadają radar nawigacyjny Don, a na proj. 775/III: Wajgacz/Najada^[8]. Okręty wyposażone są w dwie wyrzutnie celów pozornych PK-16 kalibru 82 mm^[8]. Projekt 775/III ma też kompleks urządzeń walki radioelektronicznej Start^[8].

Napęd stanowią dwa silniki wysokoprężne 16 ZVB 40/48 o łącznej mocy 19 200 KM, napędzające dwie śruby^[1]. Śruby i stery są w tunelach na rufie dla uniknięcia uszkodzeń^[8]. Prędkość maksymalna wynosi 17,5 węzła^[1]. Zasięg okrętów wynosi 3500 Mm przy prędkości 16 w i 6000 Mm przy prędkości 12,5 w^[1].

Okręty projektu 775 wchodziły na uzbrojenie Marynarki Wojennej ZSRR od 1974 roku. Początkowo otrzymywały oznaczenia alfanumeryczne: SDK (СДК) z numerami (nie nadawanymi kolejno), od 1983 roku zmieniane na BDK (БДК) z zachowaniem dotychczasowych numerów^[26]. Najpierw otrzymywała je Flota Oceanu Spokojnego i Flota Północna, a dopiero w latach 80. Flota Bałtycka i jako ostatnia Flota Czarnomorska^[26]. Jeden radziecki okręt BDK-119 (nr budowy 12) w 1979 roku został sprzedany marynarce Jemenu^[8]. Po wejściu do służby całej serii, na początku lat 90. Flota Oceanu Spokojnego miała 9 okrętów, Flota Północna 8 okrętów, Flota Czarnomorska i Flota Bałtycka po 5 okrętów^[26].

Po likwidacji ZSRR 26 grudnia 1991 roku i późniejszym o kilka lat podziale Floty Czarnomorskiej, początkowo podporządowanej siłom zbrojnym WNP, okręty zostały z wyjątkiem jednego przejęte przez Rosję. Do połowy lat 90. wycofano ze służby i skasowano siedem najbardziej zużytych okrętów pierwszej serii (BDK-47, 48, 63, 90, 181, 197, 200), a w 2005 jeszcze BDK-183 „Kotłas”^[8]. Pozostałe okręty w marynarce wojennej Rosji sukcesywnie otrzymywały zamiast numerów nazwy własne^[26]. W 2006 roku nadal było ich 18 w służbie^[10]. W 2015 roku było 15 okrętów, w tym wszystkie trzy proj. 775/III („Azow”, „Korolow” i „Pierieswiet”)^[14]. Rozdzielone były w następujący sposób (w nawiasach numery burtowe)^[14][26]:

• Flota Czarnomorska: „Azow” (151), „Cezar Kunikow” (158), „Jamał” (156), „Nowoczerkassk” (142),
• Flota Bałtycka: „Korolow” (130), „Minsk” (127), „Kaliningrad” (102), „Aleksandr Szabalin” (110),
• Flota Północna: „Gieorgij Pobiedonosiec” (016), „Oleniegorskij gorniak” (012), „Kondopoga” (040), „Aleksandr Otrakowskij” (031),
• Flota Oceanu Spokojnego: „Pierieswiet” (077), „Oslabia” (066), „Admirał Niewielskoj”^[17] (055).

Jeden okręt BDK-56 po podziale Floty Czarnomorskiej został przekazany w 1996 roku marynarce Ukrainy, w której służył pod nazwą „Kostiantyn Olszanśkyj”^[27]. Podczas aneksji Krymu przez Rosję, został jednak 24 marca 2014 roku zagarnięty przez Rosję^[28].

W okresie prowadzenia przez Rosję współpracy międzynarodowej z państwami zachodnimi na początku XXI wieku okręty tego typu systematycznie brały udział w ćwiczeniach takich jak manewry NATO na Bałtyku BALTOPS (zwłaszcza „Kaliningrad”) oraz działania międzynarodowego zespołu BLACKSEAFOR na Morzu Czarnym^[29][30]. W drugiej dekadzie wieku okręty Floty Czarnomorskiej wykorzystywano m.in. do przerzucania wojsk i zaopatrywania rosyjskiego kontyngentu w Syrii^[31].

Okręty projektu 775 wykorzystywano bojowo zarówno w czasie wojny z Gruzją w 2008, jak i z Ukrainą od 2022 roku^[32]. W styczniu 2022 roku przebazowano w tym celu na Morze Czarne dwie jednostki tego projektu z Floty Północnej („Gieorgij Pobiedonosiec” i „Oleniegorskij gorniak”) i trzy z Floty Bałtyckiej („Korolow”, „Minsk”, „Kaliningrad”), które dołączyły do czterech okrętów Floty Czarnomorskiej^[33].

• Dwa okręty: „Nowoczerkassk” i „Cezar Kunikow” odniosły niewielkie uszkodzenia i straty w załodze podczas wybuchu na okręcie desantowym proj. 1171 „Saratow” 24 marca 2022 roku w porcie w Berdiańsku^[34].
• „Oleniegorskij gorniak” został w nocy 3/4 sierpnia 2023 roku uszkodzony w ataku łodzi bezzałogowych (dronów morskich) w Noworosyjsku^[35].
• W nocy 12/13 września 2023 roku „Minsk” został poważnie uszkodzony i prawdopodobnie całkowicie zniszczony w ukraińskim ataku rakietowym na dok w Sewastopolu^[18].
• 26 grudnia 2023 roku „Nowoczerkassk” został zatopiony w porcie w Teodozji w ukraińskim ataku rakietowym^[21].
• Okręt „Cezar Kunikow” został zatopiony przez ukraińskie drony nawodne 14 lutego 2024 r. przy południowym brzegu Krymu^[19][36].
• Okręty Azow” i Jamał prawdopodobnie zostały uszkodzone w nieznanym stopniu w nocy 23/24 marca 2024 w wyniku zmasowanego ataku ukraińskich rakiet manewrujących i dronów na okupowany Krym^[37].

Jedyny okręt marynarki Jemenu Południowego był oznaczany tylko numerem burtowym: 139^[15]. Po zjednoczeniu kraju w maju 1990 roku przeszedł do marynarki Jemenu^[15]. W latach 1991–93 był remontowany w Polsce^[15]. Od 1999 roku był wykazywany w rocznikach flot jako wycofany z czynnej służby i niesprawny^[38]. Został wycofany w 2002 roku i sprzedany w ręce cywilne, po czym wykorzystywany jako statek transportowy^[7].

Okręty projektu 775 nie były rozpatrywane jako uzbrojenie polskiej Marynarki Wojennej, która miała rozbudowane siły desantowe opierające się na mniejszych i starszych okrętach projektu 770 i pochodnych^[39]. Od 1977 roku prowadzono prace nad ich następcami i w 1983 roku założono zestaw uzbrojenia w postaci armat AK-176 i AK-630M oraz wyrzutni niekierowanych pocisków rakietowych (podobny jak w okrętach proj. 775/III)^[39]. W 1984 roku przedstawiono projekty wstępne, z których niektóre nawiązywały wyglądem do projektu 775^[39]. Zostały jednak odrzucone i Marynarka Wojenna następnie zażądała mniejszych i tańszych średnich okrętów desantowych, co doprowadziło do skonstruowania okrętów projektu 767^[39].

• Jurij Apalkow: Korabli WMF SSSR. Sprawocznik. Tom IV. Diesantnyje i minno-tralnyje korabli. Sankt Petersburg: Galeja Print, 2007. ISBN 978-5-8172-0135-2. (ros.).
• A. Car′kow: Rossijskij Wojenno-Morskoj Fłot 2016 g.. 2015, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 12(193)/2015. (ros.).
• Aleksandr Pawłow: Wojennyje korabli Rossii 1997–1998 g. Wyd. V. Jakuck: 1997. (ros.).
• Władimir Szczerbakow. Diesantnyje korabli WMF Rossii. Czast 2. „Tiechnika i Woorużenije”. nr 1/2014, s. 4—7, 2014. Moskwa. ISSN 1682-7597. (ros.). 
• IHS Jane’s Fighting Ships 2015–2016. Stephen Saunders (red.). IHS, 2015. ISBN 978-0-7106-3143-5. (ang.).