Jan Żychoń

Jan Henryk Żychoń

major piechoty
Data i miejsce urodzenia	1 stycznia 1902 Skawina, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	18 maja 1944 Monte Cassino, Włochy
Przebieg służby
Lata służby	1916–1944
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie
Formacja	Legiony Polskie
Jednostki	13 Wileński Batalion Strzelców
Stanowiska	zastępca dowódcy batalionu
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa wojna polsko-bolszewicka trzecie powstanie śląskie II wojna światowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Meldunek mjr. Jana Żychonia do gen. Władysława Bortnowskiego z 31 sierpnia 1939, z godz. 23:15, informujący o przekraczaniu przez Wehrmacht granicy Niemiec z Wolnym Miastem Gdańskiem

Jan Henryk Żychoń (ur. 1 stycznia 1902^[1] w Skawinie, zm. 18 maja 1944 pod Monte Cassino) – major piechoty Wojska Polskiego, oficer wywiadu wojskowego Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego.

Jako dwunastoletni chłopak uciekł do Legionów. Początkowo pełnił służbę pomocniczą, a w 1916 r. trafił do kompanii szkolnej. Zwolniony ze służby z powodu stanu zdrowia, po roku ponownie znalazł się w Legionach, wkrótce internowany został przez Austriaków.

W roku 1919 odkomenderowany został do dyspozycji Oddziału II Sztabu Generalnego WP. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej i w powstaniach śląskich.

W 1924 r. był porucznikiem (starszeństwo z dniem 1 czerwca 1919 r. i 482. lokata) w 45 pułku piechoty Strzelców Kresowych. W tym samym roku otrzymał przydział do Oddziału II Sztabu Generalnego, a trzy lata później rozpoczął samodzielną działalność wywiadowczą na terenie Wolnego Miasta Gdańska pod przykrywką referenta w Generalnym Komisariacie RP. Rozbudował i zreorganizował struktury wywiadowcze kierowanej przez siebie, zakonspirowanej w Wydziale Wojskowym wspomnianego komisariatu, Ekspozytury nr 7 Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Kierowana przez niego placówka bardziej była znana pod nazwą „BIG” (Biuro Informacji Gdańsk)^[2]. W tym czasie mieszkał w kamienicy przy obecnej Al. Grunwaldzkiej 117 w Gdańsku^[3]. Nie figuruje w Roczniku Oficerskim z 1928 r., natomiast w Roczniku Oficerskim z 1932 r. widnieje jako kapitan Sztabu Głównego WP ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1927 r. i 59. lokatą w korpusie oficerów zawodowych piechoty.

Od stycznia 1930 r. przygotowywał nową placówkę wywiadu Ekspozyturę Nr 3 Oddziału II SG w Bydgoszczy, która powstała z połączenia kadrowego ekspozytur Oddziału II w Poznaniu i Gdańsku^[4]. Oficjalnie ekspozytura rozpoczęła swoją działalność dnia 1 lipca 1930 r.

Był organizatorem „Akcji Wózek”. Polegała ona na systematycznej inwigilacji przesyłek pocztowych przewożonych tranzytem koleją z Niemiec do Prus i Gdańska przez polskie Pomorze, tzw. polski korytarz. Agenci i współpracownicy „dwójki" włamywali się do wagonów pocztowych, przeglądali i fotografowali korespondencję, a nawet przewożone tą drogą prototypy broni i sprzętu wojskowego, a następnie powtórnie plombowali worki i wagony podrobionymi pieczęciami^[5][6].

Raporty Żychonia cieszyły się dużym uznaniem, natomiast jego zachowanie – m.in. publiczne występowanie w mundurze, nadużywanie alkoholu – wywołało negatywne komentarze i budziło niechęć kolegów z Referatu (Wydziału) Wschód.

Na stopień majora został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 i 63. lokatą w korpusie oficerów piechoty^[7]. We wrześniu 1939 r. był odpowiedzialny za wywiezienie i ukrycie archiwów kierowanej przez siebie bydgoskiej Ekspozytury Oddziału II. Jednakże archiwa te zostały odnalezione przez Abwehrę w Warszawie, na terenie Fortu Legionów przy ul. Zakroczymskiej.

 Zobacz więcej w artykule Oddział II Sztabu Generalnego WP, w sekcji Utrata archiwum we wrześniu 1939.

Żychoń pojawił się w Paryżu we wrześniu 1939 r., jeszcze przed przyjazdem tam generała Władysława Sikorskiego. Z polecenia generała miano go wykluczyć z działań na czas całej wojny. Został obarczony odpowiedzialnością za katastrofę podporządkowanej mu siatki wywiadu w III Rzeszy. Interweniowali jednak Francuzi (Żychoń miał osobiste powiązania z admirałem Darlanem), pozostały bowiem resztki polskiej siatki wywiadowczej w Niemczech zajmującej się Kriegsmarine, co było w zainteresowaniu szefa admiralicji francuskiej i ludzie, z którymi kontakt osobisty miał wyłącznie Żychoń. W styczniu 1940 r. przekazany został do dyspozycji francuskiego wywiadu morskiego, dostarczał mu informacje od agentów pozostawionych w Niemczech. Jednym z nich był cywilny urzędnik Oberkommando der Kriegsmarine Heinrich Katlewski ps. Viktor. Żychoń zyskał zaufanie generała Władysława Sikorskiego przedstawiając perspektywy rozprawy z przeciwnikami politycznymi Sikorskiego w Oddziale II.

W chwili upadku Francji Żychoń dostał od Francuzów do dyspozycji statek, przybył do Wielkiej Brytanii i uzyskał z kolei opiekę brytyjską. W konsekwencji Żychoń, deklarując osobistą lojalność polityczną wobec Sikorskiego, został mianowany szefem Referatu Zachód Wydziału Wywiadu Sztabu Naczelnego Wodza.

Po śmierci gen. Sikorskiego kpt. Jerzy Niezbrzycki i mjr Tadeusz Nowiński wysunęli przeciw szeregowi podkomendnych Żychonia zarzuty z pogranicza współpracy z Abwehrą. Przeciw Żychoniowi powtórzono wysuwane jeszcze przed wojną oskarżenia o uleganie niemieckim inspiracjom m.in. w sprawie rotmistrza Jerzego Sosnowskiego, a nawet działalność na rzecz Abwehry (w tym w związku z pozostawionymi w Warszawie aktami ekspozytury). Sąd wojskowy Polskich Sił Zbrojnych nie zakwestionował przedstawionych zarzutów, ograniczając się do funkcji rozjemcy. W konsekwencji w połowie lutego 1944 r. Jan Żychoń zrezygnował ze stanowiska^[8]. Następnie zgłosił się do służby liniowej, gdzie mianowany został zastępcą dowódcy 13 Wileńskiego Batalionu Strzelców „Rysiów”. Zmarł 18 maja 1944 r., w wyniku odniesionych ran poprzedniego dnia, w bitwie o Monte Cassino. Został pochowany na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino (taras VIII, sektor E, nr 3; ekshumowany)^[9][10].

Bezpodstawne zarzuty o współpracę Żychonia z Abwehrą pojawiają się do dziś – co zaowocowało „Listem protestacyjnym w sprawie szkalowania dobrego imienia majora Jana Żychonia”^[11] podpisanym przez 27 historyków i znawców tematu.

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari^[12] nr 10086^[13]
• Krzyż Niepodległości (6 czerwca 1931)^[14]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (9 listopada 1931)^[15]
• Medal Wojska^[16]
• Złoty Krzyż Zasługi (25 maja 1939)^[17]
• Srebrny Krzyż Zasługi (3 sierpnia 1928)^[18]
• Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I stopnia
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino nr 15383^[16]
• Krzyż Oficerski Orderu Krzyża Orła (Estonia)^[19]
• Krzyż Wojskowy (Wielka Brytania)^[16]
• Medal Wojny 1939–1945 (Wielka Brytania)^[16]
• Gwiazda za Wojnę 1939–1945 (Wielka Brytania)^[16]
• Gwiazda Italii (Wielka Brytania)^[16]

• „Akcja Wózek” stała się kanwą scenariusza odcinka 17 serialu telewizyjnego „Pogranicze w ogniu” w reżyserii Andrzeja Konica.

• Rocznik Oficerski 1924, s. 237, 377.
• Rocznik Oficerski 1932, s. 62, 422.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Joanna Boczaczek-Trąbska, Major Jan Henryk Żychoń oficer wywiadu 1902-1944, Grojec 2012, Wyd. Napoleon V ISBN 978-83-817-8167-1.
• Andrzej Brzeziecki, Wielka gra majora Żychonia, Kraków 2021, Wyd. Wydawnictwo Literackie ISBN 978-83-08-07438-1.
• Robert Majzner, Andrzej Suchcitz, Tadeusz Dubicki, Oskarżam Majora Żychonia, Sprawa karna KW. 21/42 przed Morskim Sądem Wojennym w Londynie Piaseczno 2016, wyd. Taurus, ISBN 978-83-941626-2-7
• OscarO. Reile OscarO., Der deutsche Geheimdienst im II. Weltkrieg. Ostfront: die Abwehr im Kampf mit den Geheimdiensten im Osten, Augsburg: Wyd. Weltbild-Verlag, 1990, ISBN 3-89350-068-5, OCLC 312578563 . Brak numerów stron w książce
• Janusz Piekałkiewicz, Dzieje szpiegostwa, Warszawa 1999, Wyd. Czytelnik ISBN 83-07-02643-1.
• Norman Polmar i Thomas B. Allen, Encyklopedia Szpiegów, Warszawa 2000 Wyd. Magnum.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2004. ISBN 978-83-7188-691-1.
• HenrykH. Ćwięk HenrykH., Na tajnym froncie polsko-niemieckim. Kulisy działalności wywiadowczej rotmistrza Jerzego Sosnowskiego, Częstochowa: Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza, 2005, ISBN 83-7098-938-1, OCLC 76311696 . Brak numerów stron w książce
• Wojciech Skóra, Działalność gdańskiej ekspozytury polskiego wywiadu wojskowego w latach 1920–1930 (Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie i Wolne Miasto Gdańsk), Poznań 2011, s. 368.
• Joanna Bochaczek-Trąbska, W tajnej służbie. Z działalności Jana Henryka Żychonia, Częstochowa 2011.
• Artur Jendrzejewski, Polski wywiad wojskowy w Wolnym Mieście Gdańsku w latach 1920–1930, Gdańsk 2013.