Kasztelania bydgoska

Kasztelania bydgoska – Kasztelania bydgoska została utworzona w latach 20. XIII wieku prawdopodobnie przez pierwszego księcia Kujaw, Kazimierza Konradowica. Pierwszy urzędnik określany mianem kasztelana bydgoskiego pojawił się w źródłach pisanych w 1238 r.

Pierwotne terytorium kasztelanii bydgoskiej (XIII w.) obejmowało w przybliżeniu zachodnią połowę obecnego powiatu bydgoskiego. Od południa terytorium sąsiadowało z kasztelanią inowrocławską, od północy i wschodu z wyszogrodzką, a od zachodu z nakielską. Był to generalnie obszar ujęty przez naturalne granice: rzeki Brdę, Pływicę (dzisiaj ciąg jezior byszewskich)^[1], Noteć, rzekę Zieloną^[2]. Spójności terenów kasztelanii wykraczającej miejscami przez Brdę służyły cztery brody na rzece na odcinku od Koronowa do Bydgoszczy (Koronowo, Tryszczyn, Jachcice, Bydgoszcz)^[3].

Po wojnie polsko-krzyżackiej, okupacji krzyżackiej i zwrocie terenów Polsce w 1337 r. kasztelania została niemal dwukrotnie powiększona poprzez wchłoniecie sąsiedniej kasztelanii wyszogrodzkiej^[4] Odtąd wschodnią granicą terytorium kasztelanii była rzeka Wisła.

Urząd kasztelana bydgoskiego największe znaczenie miał w XIII i początkach XIV wieku, kiedy kasztelania stanowiła podstawowy okręg administracyjny. Wówczas w hierarchii kasztelanów zachodniokujawskich bydgoski zajmował drugie miejsce po inowrocławskim. Duże znaczenie prestiżowe miał urząd również w I połowie XV wieku. Kasztelanowie tego czasu towarzyszyli królowi w objazdach kraju, będąc świadkami podpisanymi na dokumentach królewskich. Z tej strony dali się poznać m.in. kasztelan Grzymek z Cieślina (1400-1419), Tomasz z Pakości (1422-1425) i Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca (1426-1435). Od II połowy XV wieku, gdy królewskie objazdy zastąpił sejm walny oraz sejmiki rola i atrakcyjność urzędu kasztelanów bydgoskich spadła. Ocenia się, że na Kujawach kasztelania bydgoska wraz z kruszwicką i kowalską stanowiły odpowiednik kasztelanii mniejszych w Wielkopolsce^[5].

Urząd kasztelana był często początkiem do osiągania wyższych godności państwowych. Z mocy prawa kasztelan bydgoski miał zagwarantowane 95 miejsce w Senacie należąc do tzw. senatorów mniejszych^[6]. Miał również prawo uczestniczyć w Sejmach. Pozostałe niższe urzędy ziemskie obsadzali miejscowi rycerze. Zostało to prawnie usankcjonowane przez przywilej koszycki w 1374 r. i następne przywileje. W 1772 r. Prusy zaanektowały m.in. powiat bydgoski, jednak godność kasztelana bydgoskiego nie przestała istnieć. Do końca Rzeczypospolitej polska kancelaria królewska wydawała akty nominacyjne na to stanowisko.

• Sulisław (Suzzlaus castellanus de Budegac) (wzmianka 28 czerwca 1238),
• Bogusław (wzmianka 25 lipca 1253 r.)
• Teodoryk Prus (ok. 1265–1268),
• Wojciech z Pęchowa (1268–1279),
• Mroczko z Rogowa z rodu Grzymalitów (1279–1284)^[7],
• Dominik (23 czerwca 1286- 27 kwietnia 1292),
• Bartosz z Kościelca z rodu Leszczyców (wzmianka 8 maja 1294),
• Bałdrzych (2 lutego 1296–1299),
• Jarosław z Płonkowa z rodu Pomianów (15 grudnia 1305–14 marca 1306)^[8],
• Przybysław z Leszcz (6 kwietnia 1315),
• Bogusza z rodu Leszczyców (2 kwietnia 1318–1326),
• Bogumił z Pakości z rodu Leszczyców (1326–23 stycznia 1330),
• Okupacja krzyżacka (1330–1337),
• Zarząd tymczasowy starostów wielkopolskich (1337–1347),
• Maciej z rodu Leszczyców (1347–1370),
• Mikołaj (1371–1374),
• Mikołaj ze Ściborza zwany Purcz – starosta Kujaw Inowrocławskich (1378–1399),
• Mikołaj z Pakości (1399–1400),
• Grzymisław (Grzymek) z Cieślina – przedtem stolnik inowrocławski (1402–1420),
• Tomasz (Tomek) z Pakości – starosta koniński i nakielski (1423–1426),
• Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca – przedtem podczaszy poznański (1426–1444),
• Aleksander z Łabiszyna – (1448),
• Mikołaj Kościelecki ze Skępego – przedtem chorąży inowrocławski (1449–1451)^[9],
• Mikołaj z Łabiszyna – przedtem podczaszy inowrocławski (1453),
• Jan Kościelecki – przedtem chorąży inowrocławski (1453–1454)^[10],
• Nasław z Gogolina – przedtem podczaszy bydgoski (1455–1460),
• Stanisław Mozgawski (1464–1470),
• Mikołaj Gołańczewski herbu Topór^[11],
• Maciej Grudziński herbu Grzymała (1486–1513),
• Abraham Zbąski herbu Nałęcz (1516–1528),
• Maciej Czarnkowski – starosta klecki (1532–1540),
• Janusz Kościelecki herbu Ogończyk (1543–1550),
• Sylwester Kretkowski herbu Dołęga (1550–1563),
• Stanisław Kościelecki herbu Ogończyk (od 1563),
• Adam Baliński herbu Ogończyk (1590–1601),
• Janusz Grzymułtowski herbu Nieczuja – starosta średzki (1602–1617),
• Jarosław Wojciech Sokołowski herbu Pomian – starosta radziejowski (1617–1621)^[12],
• Abraham Ciświcki herbu Wieniawa (1621–1627)^[13],
• Jan Sokołowski herbu Pomian – starosta radziejowski (1628–1636),
• Stanisław Sokołowski herbu Pomian – starosta dybowski (1643–1644)^[14],
• Jan Sierakowski herbu Ogończyk – przedtem kasztelan santocki (1649),
• Franciszek Załęski (1650–1658)^[15],
• Konstanty Lubstowski herbu Leszczyc – przedtem starosta kruszwicki (1657–1674),
• Andrzej Gąsiorowski herbu Ślepowron – starosta radziejowski(1678–1683),
• Andrzej Ignacy Niemojewski herbu Rola – przedtem cześnik inowrocławski (1685–1697),
• Michał Działyński herbu Ogończyk – przedtem chorąży pomorski (1702–1706)^[16],
• Felicjan Krajewski herbu Jasieńczyk (1706 do śmierci w maju 1706),
• Mikołaj Olszowski – przedtem miecznik brzeski (1710–1713),
• Jakub Wysocki herbu Drya (1713–1720),
• Seweryn Trzebuchowski herbu Ogończyk – chorąży inowrocławski, uzyskał nominację w 1720, ale nie objął urzędu,
• Stanisław Garczyński – przedtem łowczy poznański (1720–1726)^[17],
• Stanisław Kościelski herbu Ogończyk – przedtem kasztelan konarski kujawski (1726–1744)^[18],
• Augustyn Gąsiorowski herbu Ślepowron – starosta radziejowski do 1750 (1745–1752),
• Michał Błeszyński herbu Oksza – przedtem chorąży wielki koronny (1752–1769),
• Ignacy Kościelski herbu Ogończyk^[19] - przedtem chorąży bydgoski (1769–1790)^[20],
• Ignacy Zakrzewski herbu Pomian – starosta radziejowski (1792–1793),

• Gród bydgoski
• Zamek w Bydgoszczy
• Historia Bydgoszczy

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

• Kasztelania wyszogrodzka (1145-1314, Wyszogród – warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1323)
• Starostwo bydgoskie (1358-1780)
• Obwód Nadnotecki (1772-1807)
• Departament bydgoski (1807-1815)
• Rejencja bydgoska (1815-1920)
• Rejencja bydgoska (1939–1945)
• Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950-1975)
• Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975–1998)
• Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)

Inne:

• Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) – organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
• Bydgoscy urzędnicy ziemscy – urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• Wojewodowie bydgoscy (1945-1998)

• Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974
• Historia Bydgoszczy, tom I, Do roku 1920, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991, s. 257, Aneks V, Kasztelanowie bydgoscy w latach 1466-1795
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część I, „Ziemia Kujawska”, tom XII, 1997
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część II, „Ziemia Kujawska”, tom XIII, 1998
• Szybkowski Sobiesław, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370-1501), Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006, Aneks I, Kujawscy urzędnicy ziemscy za czasów Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1501). Spisy, s. 459-460, Bydgoszcz - kasztelan
• Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492), „Ziemia Kujawska”, tom XIV, 2000-2001
• Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opracowali Krzysztof Mikulski, Wojciech Stanek przy współudziale Zbigniewa Górskiego, Ryszardza Kabacińskiego, Kórnik, Biblioteka Kórnicka, 1990
• Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, tom 16, Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów, pod red. Zdzisława Biegańskiego, Włodzimierza Jastrzębskiego, 1998.