Kalhu

Nimrud

Kalhu

Mapa północnej Mezopotamii z zaznaczonym położeniem najważniejszych asyryjskich miast, w tym miasta Kalhu
Państwo	Irak
Położenie na mapie Iraku Nimrud
36°06′N 43°19′E/36,100000 43,316667
Multimedia w Wikimedia Commons

Kalhu^[1], Kalchu^[2] (asyr. Kalḫu^[3]), biblijne Kalach^[2] – starożytne miasto w północnej Mezopotamii, na wschodnim brzegu rzeki Tygrys, w IX i VIII w. p.n.e. stolica imperium asyryjskiego. Obecnie stanowisko archeologiczne Nimrud (Nimrūd)^[1][4] w muhafazie Niniwa w północnym Iraku, ok. 30–35 km na południowy wschód od miasta Mosul^[2][5][6].

Stanowisko Nimrud zasiedlone było już w czasach prehistorycznych, ale o tych najwcześniejszych fazach zasiedlenia wciąż wiadomo jest bardzo niewiele^[6]. Na początku III tys. p.n.e. znajdowała się tu już najprawdopodobniej osada, ale jej rozmiary i charakter pozostają nieznane^[6]. Na powierzchni stanowiska odnaleziono fragmenty ceramiki należącej do kultury Niniwa 5 (1 połowa III tys. p.n.e.), a w jednym z wykopów odkryto grób skrzynkowy datowany na ok. 1750 r. p.n.e.^[6]

Miasto Kalhu założone zostało najprawdopodobniej ok. 1280 r. p.n.e.^[6] Teksty z XIII w. p.n.e. wskazują, iż już wówczas odgrywało ono ważną rolę jako jedno z centrów administracyjnych państwa asyryjskiego^[6]. O mieście z okresu średnioasyryjskiego nie wiadomo wiele, gdyż archeolodzy prowadzący wykopaliska w Nimrud skupili swą uwagę przede wszystkim na przebadaniu miasta z okresu nowoasyryjskiego^[6].

Około 878 r. p.n.e. asyryjski król Aszurnasirpal II (883–859 p.n.e.) uczynił Kalhu stolicą państwa i rozpoczął w tym mieście zakrojony na szeroką skalę program budowlany^[6]. Na jego rozkaz wzniesiony został nowy mur miejski, królewski pałac oraz dziewięć świątyń (położenie trzech z nich ustalono dzięki pracom wykopaliskowym)^[6]. Mur miejski o długości ok. 7,5 km, wzniesiony z cegły mułowej, otaczał obszar o powierzchni ok. 360 ha^[6]. Wewnątrz miasta znajdowała się otoczona własnym murem obronnym cytadela, zajmująca powierzchnię ok. 20 ha^[6]. Kalhu pozostało stolicą do roku 707 p.n.e., kiedy to Sargon II (722–705 p.n.e.) uczynił Dur-Szarrukin nową stolicą Asyrii^[6]. Pomimo utraty statusu stolicy Kalhu pozostało ważnym miastem, a późniejsi władcy asyryjscy, jak np. Asarhaddon (680–669 p.n.e.), prowadzili tu prace budowlane^[6]. Medowie i Babilończycy zdobyli najprawdopodobniej Kalhu w okresie pomiędzy 614 a 612 r. p.n.e.^[6]

Miasto Kalhu już w okresie średnioasyryjskim było stolicą asyryjskiej prowincji o tej samej nazwie^[7]. Począwszy od czasów panowania Aszurnasirpala II (883–859 p.n.e.) gubernatorzy Kalhu zaczynają być wymieniani w asyryjskich listach i kronikach eponimów jako urzędnicy limmu^[7]. Działalność gubernatorów Kalhu w okresie od końca IX w. p.n.e. aż do panowania Tiglat-Pilesera III (744–727 p.n.e.) jest dobrze udokumentowana w różnego rodzaju tekstach pochodzących z Kalhu^[7]. Znany jest edykt królewski, w którym Aszurnasirpal II mianuje Nergal-apil-kumuę, gubernatora Kalhu, zarządcą królewskiego pałacu^[7]. Szamasz-belu-usur, gubernator Kalhu za rządów Salmanasara III (858–824 p.n.e.), rozkazał wykonać w ekal mašarti („Pałacu przeglądów wojskowych”) kamienną podstawę pod tron królewski^[7]. Bel-tarsi-iluma, gubernator Kalhu za rządów Adad-nirari III (810–783 p.n.e.) znany jest z własnych inskrypcji odkrytych w Kalhu^[7]. Do naszych czasów zachowały się pieczęcie lub odciski pieczęci jego i trzech kolejnych gubernatorów Kalhu^[7]. Gubernatorzy i prowincja Kalhu wymieniani są w jednym z edyktów Adad-nirari III, w listach z korespondencji królewskiej Sargona II oraz listach i dokumentach administracyjnych z czasów Asarhaddona^[7].

Asyryjscy gubernatorzy Kalhu znani z asyryjskich list i kronik eponimów:

• Nergal-apil-kumua – pełnił urząd eponima w 873 r. p.n.e.^[8][7];
• Szamasz-belu-usur – pełnił urząd eponima w 864 i 851 r. p.n.e.^[8][7];
• Hubaju – pełnił urząd eponima w 829 r. p.n.e.^[8][7];
• Bel-tarsi-iluma – pełnił urząd eponima w 797 r. p.n.e.^[8][7];
• Aszur-belu-usur – pełnił urząd eponima w 772 r. p.n.e.^[8][7];
• Bel-dan – pełnił urząd eponima w 744 i 734 r. p.n.e.^[8][7];
• Aszur-bani – pełnił urząd eponima w 713 r. p.n.e.^[8][7]

• 1820 – Claudius James Rich odwiedza Nimrud
• 1845–1847 i 1849–1851 – wykopaliska Austena Henry’ego Layarda – odkrycie pałaców i świątyń na cytadeli. W sierpniu 1847 roku pierwsze reliefy wystawione w British Museum.
• 1853–1879 (z przerwami) – prace Hormuzda Rassama, Williama Kennetha Loftusa i George’a Smitha; „dokopywanie” budowli uchwyconych przez Layarda, odkrycie świątyni Nabu.
• 1949–1957 – Max Mallowan – odsłonięcie dalszych części pałacu Aszurnasirpala II i świątyń Ninurty oraz Nabu.
• 1958–1963 – David Oates – odkopanie całego „Fortu Salmanasara”; badanie murów miejskich.
• od 1959 – Iracki Departament Starożytności – wykopaliska na terenie pałacu Aszurbanipala II i świątyń, prace konserwatorskie i rekonstrukcje.
• 1974–1976 – polskie wykopaliska pod kierunkiem Janusza Meuszyńskiego.
• 1987–1989 – misja włoska pod kierunkiem Paolo Fiorina – opracowuje geodezyjnie część dolnego miasta, bada „Fort Salmanasara”
• 1988–1990 – w trakcie wykopalisk prowadzonych przez archeologów irackich odkryto kilka grobów królowych asyryjskich: Jaby, Banitu i Atalii.
• 1989 – misja British Museum (John Curtis) – jeden sezon badań w „Forcie Salmanasara”.

Ekspedycją Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW w Kalchu kierował Janusz Meuszyński, a uczestniczyli mgr Antoni Mierzejewski, architekt dr Ryszard Sobolewski, fotograf Waldemar Jerke. Badania archeologiczne polskiego zespołu koncentrowały się na odtworzeniu wystroju reliefowego Pałacu Północno-Zachodniego z IX wieku p.n.e., wzniesionego przez Aszurnasirpala II. Istotą prac było sporządzenie szczegółowych planów architektonicznych pałacu wraz z pełną inwentaryzacją kamiennych płyt i ich fragmentów^[9]. Równolegle prowadzono prace w centralnej części cytadeli gdzie odkopano m.in. fragment fasady i bramę monumentalnej budowli, świetnie zachowane lamassu z inskrypcją Tiglat-Pilesera III, pełen naczyń magazyn pałacowy. Prace przerwała tragiczna śmierć Janusza Meuszyńskiego.

Z potwierdzonych przez rząd iracki doniesień wynika, iż 5 marca 2015 roku uzbrojeni ekstremiści z tzw. Państwa Islamskiego przy użyciu buldożerów przystąpili do niszczenia stanowiska archeologicznego w Nimrud^[10]. Czyn ten potępiony został w specjalnym oświadczeniu wydanym następnego dnia przez Irinę Bokową, dyrektora generalnego UNESCO^[10]. 12 kwietnia 2015 ekstremiści opublikowali film dokumentujący niszczenie kamiennych artefaktów za pomocą młotów i elektronarzędzi, oraz silną detonację na terenie stanowiska archeologicznego. BBC oceniło, że tak duża siła wybuchu mogła zmieść zabytki z powierzchni ziemi^[11].

Z asyryjskim miastem Kalchu identyfikowane jest wzmiankowane w Biblii miasto Kalach^[5][6]. Zgodnie z przekazem biblijnym (Rdz 10,8-12) Kalach (hebr. כֶּלַח^[12], gr. Χαλαχ^[13], łac. Chale^[14]) miało być jednym z miast wzniesionych w Asyrii przez Nimroda^[15]. Od Nimroda, postaci znanej również w tradycji arabskiej, wywodzi się Nimrud (arab. لنمرود), współczesna arabska nazwa stanowiska kryjącego ruiny Kalchu^[5].

• soczewka z Nimrud
• lista królów asyryjskich
• sztuka asyryjska
• armia asyryjska

• Curtis J., Nimrud, w: Meyers E.M. (red.), The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, vol. IV, Oxford University Press, New York – Oxford 1997, s. 141-144.
• Postgate J.N., Reade J.E., Kalḫu, w: Reallexikon der Assyriologie, tom V (Ia... - Kizzuwatna), Walter de Gruyter, Berlin – New York 1976–1960, s. 303-323.
• Radner K., Provinz. C, w: Reallexikon der Assyriologie, tom XI (Prinz, Prinzessin - Samug), Walter de Gruyter, Berlin - New York 2006-2008, s. 42-68.
• Stępniowski F.M., Kalchu – miasto skarbów, w: Archeologia Żywa 2(25) 2003, s. 38-41.
• hasło Nimrud, w: Bienkowski P., Millard A. (red.), Dictionary of the Ancient Near East, British Museum Press, London 2000, s. 212-213.