Ferdydurke

Ten artykuł dotyczy powieści Witolda Gombrowicza. Zobacz też: artykuł o ekranizacji.

Ferdydurke

Okładka polskiego wydania z 1938 roku
Autor	Witold Gombrowicz
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa
Język	polski
Data wydania	1937
Wydawca	Towarzystwo Wydawnicze „Rój”
Cytaty w Wikicytatach

Ferdydurke – awangardowa powieść Witolda Gombrowicza opublikowana w 1937 (datowana 1938), przełożona na wiele języków, uznana za wybitny utwór już przed II wojną światową^[1].

Bohaterem powieści jest trzydziestoletni początkujący literat Józio Kowalski, który niespodziewanie zostaje odwiedzony przez swojego byłego nauczyciela, profesora Pimkę, i cofnięty do swojej starej klasy gimnazjalnej. Czas teraźniejszy znajduje się nagle w czasie przeszłym i staje się czasem realnym bohatera. W trakcie pobytu w szkole zostaje poddany procesowi tzw. „upupiania”, czyli infantylizacji młodzieży gimnazjalnej. W kolejnych „odsłonach” perypetii bohatera podlega on często wtłaczaniu w formy poznawczego i społecznego konformizmu. W domu mieszczańskim to samokształtowanie prowadzić ma ku normom tzw. nowoczesnego społeczeństwa obowiązkowej tolerancji. Ostatecznie odrzuca powierzone mu zadanie i ucieka za namową Miętusa (szkolnego kolegi) w celu odnalezienia dla niego „człowieka bez formy”.

W dalszych peregrynacjach trafia do dworu wujostwa Hurleckich, gdzie dominują tradycje i rytuały ziemiańskie.

Zasadniczym tematem utworu nie są przygody Józia i oryginalnie stworzona fabuła. Obok późniejszej powieści Trans-Atlantyk (1953), Ferdydurke to przede wszystkim dyskusja autora o formowaniu się człowieka. O tym, jak skazany jest on stale nie tylko na wpływy zewnętrzne, ale i też na "samowidzenie się". Kim jestem, czy jestem sobą i co to oznacza, czy można być "sobą" – to zasadnicza treść powieści. Do tematu tego wróci po latach w swoim „Dzienniku”. Uwypukleniem tych poszukiwań są jednocześnie sceny satyry społeczno-obyczajowej, czy groteski sytuacyjnej, posługiwanie się surrealizmem i pure nonsensem, zanim te prądy zadomowiły się w literaturze polskiej. Potrafił obnażyć przywary i nawyki polskich klas społecznych, nie oszczędzając najbardziej szanowanych 'narodowych świętości' (wiara, patriotyzm, poczucie honoru). „Ferdydurke” jest powszechnie dziś uznawana za jedno z czołowych osiągnięć polskiej literatury międzywojennej i należy do kanonu lektur szkolnych.

Etymologia tytułu utworu nie została jednoznacznie określona przez autora. Jedne z najczęściej powtarzanych hipotez głoszą, że Gombrowicz zaczerpnął go z imienia i nazwiska jednego z bohaterów powieści „Babbitt” Sinclaira Lewisa – Freddy'ego Durkee^[2].

Inna głosi, że jest to zapis wymowy wyrażenia w języku angielskim thirtieth door key, które nawiązuje do wieku głównego bohatera – 30 lat. Tytuł całości nawiązywałby do tytułów dwóch składowych, a komentujących utwór, opowiadań o Filidorze – czyli, o lubiącym drzwi (filo-door), czyli to, co „zamyka”, konstytuuje jednostkę – oraz o Filibercie, czyli o lubiącym pokój (berthe), zamknięcie w samym sobie i pewnym stopniu rozwoju. Opowiadania te dzielą powieść na trzy części, w których akcja toczy się głównie w trzech „domach ludzkich” – szkoła, dom nowoczesny, dom staroświecki. Tytuł „Ferdydurke” tłumaczony jako „klucz do trzydziestych drzwi”, mówiłby o powieści jako o pewnym kluczu, sposobie umożliwiającym niezakłócony i autentyczny rozwój jednostki.

Jeszcze inna teoria (głoszona przez M. Głowińskiego^[3]) mówi, że tytuł ma być z zasady bezsensowny, a jego znaczeniem jest, paradoksalnie właśnie, brak znaczenia.

Źródło: witoldgombrowicz.com^[4].

I. Porwanie

II. Uwięzienie i dalsze zdrabnianie

III. Przyłapanie i dalsze miętoszenie

IV. Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego

V. Filidor dzieckiem podszyty

VI. Uwiedzenie i dalsze zapędzanie w młodość

VII. Miłość

VIII. Kompot

IX. Podglądanie i dalsze zapuszczanie się w nowoczesność

X. Hulajnoga i nowe przyłapanie

XI. Przedmowa do Filiberta dzieckiem podszytego

XII. Filibert dzieckiem podszyty

XIII. Parobek, czyli nowe przychwycenie

XIV. Hulajgęba i nowe przyłapanie

W roku 1985 Telewizja Kraków zrealizowała spektakl w ramach Teatru Telewizji, w reżyserii Macieja Wojtyszki, w którym wystąpili m.in. Jan Peszek, Jerzy Radziwiłowicz, Jan Frycz.

Powieść została zekranizowana w 1991 roku przez reżysera Jerzego Skolimowskiego. W filmie wystąpili: Iain Glen, Crispin Glover, Robert Stephens, Judith Godrèche, Zbigniew Zamachowski i Fabienne Babe.

14 lutego 2005 roku w Teatrze Wielkim miała miejsce prapremiera baletu pod tytułem „Pupa” opartego na motywach powieści z muzyką Stanisława Syrewicza i choreografią Anny Hop.

Powieść doczekała się wielu adaptacji scenicznych, głównie w teatrach krajowych; 26 premier w ostatnim 30-leciu w teatrach krajowych^[5].

• Kanon na koniec wieku „Rzeczpospolitej”

• W. Gombrowicz, Dziennik 1953–1956, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1997
• Gombrowicz emigrantów, Archiwum Emigracji (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Toruń, 2006
• Styl Gombrowicza, w. Karpińskiego w „Zeszytach Literackich”, nr 9/1985
• Konstanty Jeleński, Listy z Korsyki, wyd. ZL, Warszawa, 2003

• Strona poświęcona powieści Ferdydurke
• Prezentacja powieści Ferdydurke na portalu gombrowicz.net
• Wykaz premier krajowych. e-teatr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-23)].
• Z premiery w Vancouverze, Kanada