Eufemizm

Eufemizm (z gr. ευφημισμός euphēmismós, od eu „dobrze”, phemi „mówić”), meliorativum^[1][2], melioratyw^[1][3] – słowo lub połączenie wyrazowe zastępujące określenia, które nie mogą lub nie powinny być używane ze względu na: tabu kulturowe, religijne, zabobon, cenzurę, autocenzurę (polityczną lub obyczajową), normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatię), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość czy dobre wychowanie mówiącego/piszącego. Eufemizm powinien mieć przynajmniej jedną cechę wspólną ze słowem, które zamienia. Powinien także wywoływać pozytywne lub neutralne skojarzenia, co jest niejednokrotnie jedynym kryterium odróżniającym go od dysfemizmu i wulgaryzmu.

Eufemizm powstaje w procesie eufemizacji, który ma na celu wytworzenie określenia pozbawionego pewnych konotacji^[4] . Może to nastąpić poprzez zastosowanie słów obcych, naukowych, wyrazów wyrażających niższy stopień nasilenia pewnego zjawiska, a także poprzez posłużenie się różnymi zabiegami stylistycznymi (np. metaforą lub metonimią)^[4] . Eufemizmy stosowane są często w stylu komunikacji publicznej^[1]. Eufemizm bywa też stosowany jako figura retoryczna, służąca ubarwieniu wypowiedzi czy też nadaniu jej żartobliwego charakteru.

Eufemizmy stosowane są często w odniesieniu do części ciała, zjawisk fizjologicznych i negatywnych elementów życia (alkoholizm, złodziejstwo, śmierć itp.)^[1]. Eufemizmy bywają używane w języku propagandy (także reklamy). Przykładowo w czasach realnego socjalizmu w Polsce władze mówiły o „regulacji” cen, kiedy w istocie chodziło o podniesienie cen. Mówiły o „przerwach w pracy”, kiedy w istocie chodziło o strajki – zobacz też: nowomowa, manipulacja językowa.

Eufemizmy przyczyniają się do ewolucji zasobu słownego języka. Zdarza się niekiedy, że wyrażenia funkcjonujące jako eufemizmy stają się z czasem pełnoprawnymi synonimami.

Sposoby tworzenie eufemizmów:

• pojęcie abstrakcyjne lub dwuznaczne (np. deiksa wyrażona słowem to, która w zależności od kontekstu może oznaczać różne rzeczy lub sytuacje, które znajdują się w sferze tabu językowego, np. ciążę, stosunek seksualny, śmierć);
• zmiany fonetyczne (np. kurka, Holender) na tyle subtelne, aby odbiorca komunikatu był w stanie rozpoznać zamieniane (zwykle wulgarne) wyrażenie;
• metafory;
• peryfrazy;
• litoty (polegające na użyciu zaprzeczenia antonimu słowa, np. niechudy, nieurodziwy zamiast gruby i brzydki itp.).

Przykłady eufemizmów:

• odejść, zasnąć w Panu – zamiast – umierać;
• jesień życia, trzeci wiek, zaawansowany wiek – zamiast – starość
• puszysty, grubokościsty, dobrze jedzący – zamiast – gruby
• kobieta lekkich obyczajów, córa Koryntu, strażniczka lasu – zamiast – prostytutka
• mijać się z prawdą – zamiast – kłamać, łgać
• mieć lepkie ręce – zamiast – kraść
• urodzony w niedzielę – zamiast – leniwy
• tam gdzie król piechotą chadza lub ustronne miejsce – zamiast – ubikacja
• te dni, kobieca przypadłość – zamiast – miesiączka
• strefa bikini – zamiast – łono, podbrzusze, krocze
• pojechać do Rygi, puścić pawia – zamiast – zwymiotować
• do diaska – zamiast – do diabła
• mieć żółte papiery – zamiast – być chorym psychicznie
• przyjaciółka – zamiast – kochanka
• postprawda – zamiast – kłamstwo, fałsz
• film z kiepskimi dialogami – zamiast – film pornograficzny

Zobacz hasło eufemizm w Wikisłowniku

• moda językowa
• poprawność polityczna
• psi gwizdek

• Anna Dąbrowska: Słownik eufemizmów polskich: czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14504-8. OCLC 71018039. Brak numerów stron w książce
• Zdeňka Hladká: Eufemismus. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová: Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.).
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• Jozef Pavlovič: Lexikológia slovenského jazyka. Kompendium náuky o slovnej zásobe. Trnava: Pedagogická fakulta Trnavskej univerzity, 2012. ISBN 978-80-8082-564-5. (słow.).