Ella Cara Deloria

Ella Cara Deloria (ur. 31 stycznia 1889, zm. 17 lutego 1971), znana też pod imieniem Anpetu Waste Win (w języku Siuksów "Kobieta Piękny Dzień") – rdzenna Amerykanka z plemienia północnoamerykańskich Siuksów Yankton, absolwentka pedagogiki, nauczycielka, a następnie znana badaczka i wykładowczyni antropologii, etnologii i językoznawstwa na Columbia University, autorka pionierskich prac o języku, kulturze i historii Siuksów.

Urodzona w Wakpala, w Dakocie Południowej, w rezerwacie Siuksów Yankton, była najstarszą z trzech córek Philipa Josepha Delorii, jednego z pierwszych anglikańskich duchownych Siuksów i Mary Sully, półkrwi Indianki z plemienia Siuksów Yankton. Rok po narodzinach przeniosła się wraz z rodzicami do Misji Św. Elżbiety w rezerwacie Standing Rock, w Dakocie Południowej, gdzie wychowywała się w rodzinie łączącej tradycje plemienne i protestanckie, w otoczeniu kultury Siuksów mówiących trzema dialektami (Dakota, Lakota i Nakota). Uczyła się najpierw w miejscowej szkole misyjnej, a następnie (od 1902) w Szkole Wszystkich Świętych w Sioux Falls, w Dakocie Południowej. Tam za dobre wyniki w nauce otrzymała stypendium na dalszą naukę w college'u.

Studiowała najpierw 2 lata w Oberlin College, a następnie na Columbia University w Nowym Jorku, gdzie już w trakcie studiów prowadziła publiczne prelekcje o tematyce indiańskiej oraz demonstrowała tubylcze tańce i rzemiosło. Dla prof. antropologii Franza Boasa tłumaczyła też rękopisy George'a Bushottera - Lakoty, który w latach 1887–1888 współpracował z antropologiem Jamesem Dorseyem i pozostawił w Smithsonian Institution ponad tysiąc stron notatek w swoim języku.

Uniwersytet ukończyła w 1914 jako dyplomowana pedagog. Pracowała początkowo jako nauczycielka i instruktorka wychowania fizycznego młodych Indianek w YWCA - żeńskim odpowiedniku YMCA (Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej) w Misji Św. Elżbiety w Standing Rock, a dwa lata później wróciła wraz z siostrą Susan (która także ukończyła wówczas studia) do chorej matki w Wakpala. Mimo nowojorskiego wykształcenia, po śmierci matki (w 1915) pozostała w rezerwacie, wypełniając tradycyjne rodzinne obowiązki kobiety Siuksów.

W 1923, mając 35 lat, powróciła do kariery zawodowej i została nauczycielką wychowania fizycznego i instruktorką tańca w Haskell Institute w Lawrence, w stanie Kansas. Uznając to zajęcie za mało satysfakcjonujące, w 1927 przyjęła propozycję Franza Boasa, by kontynuować pracę nad tłumaczeniem materiałów George'a Bushottera, George'a Sworda i Jacka Fraziera o kulturze i religii Siuksów i powróciła do Nowego Jorku.

Przez kolejne kilkanaście lat kontynuowała współpracę z Franzem Boasem, zbierając w terenie informacje językowe i materiały etnograficzne, a następnie opracowując je razem z jego zespołem w Nowym Jorku. To w tym okresie poznała inną ze studentek Franza Boasa Ruth Benedict, która namówiła ją do zajęcia się w szczególności problematyką pokrewieństwa, struktury plemiennej i roli kobiet w tradycyjnych społecznościach plemiennych (jej korespondencja z Ruth Benedict trwała aż do śmierci Delorii i w znacznej części została opublikowana dopiero w 1988). Uczyła też języka Siuksów studentów antropologii na Columbia University. W 1932 opublikowała swoje najważniejsze dzieło Dakota Texts (1932) - zbiór 64 ustnych relacji w języku Siuksów oraz w dosłownym i literackim przekładzie angielskim.

Chociaż była jedną z pierwszych dwujęzycznych i dwukulturowych antropolożek amerykańskich i prowadziła pionierskie badania etnologiczne i lingwistyczne, to - jako kobieta i Indianka - zmuszona była dodatkowo przełamywać uprzedzenia i stereotypy obecne także w konserwatywnym pod wieloma względami środowisku naukowym. Zdarzało się, że jej unikalna pozycja - nie była wówczas studentką, doktorantką, ani utytułowanym naukowcem - rodziła dodatkowe problemy w kontaktach z innymi badaczami. Bywało, że jej skromna pensja asystencka nie wystarczała na opłacenie mieszkania i opieki nad chorym pod koniec życia ojcem (zmarłym w 1931) i razem z siostrą mieszkała w samochodzie. Gdy (jak w 1938) okresowo wstrzymywano finansowanie prowadzonych przez nią badań naukowych, dorabiała współpracą z prywatną grupą zainteresowaną Nawahami, z Kościołem Episkopalnym i Farm Security Administration (1940).

W 1941 opublikowała (wspólnie z Franzem Boasem) klasyczną dziś pracę Dakota Grammar, a po jego śmierci (1942) podjęła samodzielne badania, na które otrzymała m.in. (w 1943 i 1944) granty naukowe Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego. Dzięki nim mogła przeprowadzać wywiady ze starszyzną Siuksów i znawcami plemiennej historii (skatalogowane dopiero niedawno) oraz ukończyć etnograficzne studium Dakotów Camp Circle Society. W 1944 opublikowała popularną później pracę Speaking of Indians, będącą opisem życia tubylczych Amerykanów przed przybyciem Europejczyków. W latach 40. XX w. napisała też etnograficzną powieść z życia dawnych kobiet Siuksów Waterlily, opublikowaną (z braku zainteresowanego wydawcy) ze skrótami dopiero w 1988, 17 lat po jej śmierci. Wykorzystała w niej wiele tradycyjnych opowieści Siuksów i sporą część własnej wiedzy etnologicznej, w tym tej, do której, nie będąc naukowcem, nie miałaby dostępu jako niezamężna kobieta z plemienia Siuksów.

To, kim była - podobnie jak pionierskie zainteresowania naukowe oraz brak formalnego wykształcenia etnologicznego - utrudniało jej czasem nie tylko prowadzenie badań, ale także ich upublicznianie i powszechne uznanie. Za jej życia znaczna część kultury i obrzędowości Siuksów była wciąż uznawana za "pogańską" i potępiana lub nawet zakazana, dlatego opisów niektórych ceremonii nie komentowała, lub pozostawiała je w materiałach niepublikowanych. Przez całe życie zmagała się też z wieloma nieprawdziwymi i nieprecyzyjnymi informacjami na temat mało znanej - a jej podwójnie bliskiej - kultury Siuksów.

W 1955 mocne więzi rodzinne skłoniły ją do powrotu do pracy w misji ojca w Wakpala, gdzie przez trzy lata była dyrektorką swojej dawnej szkoły. Jednak już w 1958 wznowiła pracę nad Camp Circle Society, a także wykłady i współpracę z muzeami. W 1961 została zastępcą dyrektora W.H. Over Museum przy University of South Dakota w Vermillion, gdzie zaczęła opracowywać leksykon języków siouańskich. Rok później, już jako pracownik uniwersyteckiego Instytutu Studiów Indiańskich (do 1966), otrzymała duże stypendium National Science Foundation na przygotowanie słownika Siuksów. W 1963 sukces ten przyćmiła śmierć jej siostry i wieloletniej współpracowniczki, Susan.

Prace nad słownikiem kontynuowała (już bez wsparcia finansowego) do 1968, dwukrotnie w tym samym okresie prowadząc dwumiesięczne kursy języka i kultury Siuksów w misyjnej szkole dla dziewcząt w Springfield, w Dakocie Południowej. Pod koniec lat 60. prowadziła też kursy dla nauczycieli w stanie Nebraska i przez pół roku przygotowywała na zlecenie plemienia Siuksów Yankton raport związany z jego roszczeniami wobec rządu. Niemal do ostatnich dni życia poprawiała (wysoko ceniony później) słownik dakockiego, pisała artykuły i wykładała. Zmarła na gruźlicę w Vermillion, w Dakocie Południowej.

Za swoją życiową misję uznawała "uczynić lud Dakotów rozumianym, jako istoty ludzkie, przez białych ludzi, którzy mają z nimi do czynienia". Nagrodzona w 1943 Medalem za Osiągnięcia Indian (Indian Achievement Medal), Ella Cara Deloria swoją pracą naukową nad językiem Siuksów przyczyniła się znacznie do jego pełnego opisania i przetrwania jako jednego z nielicznych dziś żywych i niezagrożonych bezpośrednio wymarciem języków tubylczych ludów Ameryki Północnej. Chociaż nie była dyplomowanym etnologiem (ukończyła studia pedagogiczne), do dziś uważana jest za jeden z najwybitniejszych autorytetów w tej dziedzinie.

Była siostrą Vine'a Victora Delorii, Sr., anglikańskiego duchownego z plemienia Siuksów i ciotką jego syna, Vine’a Delorii Jr., znanego profesora teologii i prawa, indiańskiego działacza, historyka i pisarza.

• The Sun Dance of the Oglala Sioux, w: "Journal of American Folklore" nr 42 (166), ss. 354-413. 1929
• Dakota Texts, New York: G.E. Stechert and Co. 1932
• Dakota Grammar. Memoirs of the National Academy of Sciences 23, Second Memoir, Washington, D.C. : Government Printing Office. 1941 (razem z Franzem Boasem)
• Speaking of Indians, New York: Friendship Press. 1944
• Short Dakota Texts, Including Conversations, w: "International Journal of American Linguistics" nr 20 (1), ss. 17-22. 1954
• Some Notes on the Yankton, w: "Museum News" nr 28, ss. 3-4,5-6. 1967

• Buffalo People, Albuquerque: University of New Mexico Press, 1994. red. Julian Rice
• Deer Women and Elk Men: the Lakota Narratives of Ella Deloria, Albuquerque: University of New Mexico Press, 1992, Contributor: Julian Rice
• Iron Hawk, Albuquerque: University of New Mexico Press, 1993. red. Julian Rice
• Waterlily, Lincoln: University of Nebraska Press, 1988

• Bea Medicine, Ella Cara Deloria, w: Women Anthropologists: A Biographical Dictionary, red. Ute Gacs, Aisha Khan, Jerrie McIntyre, and Ruth Weinberg, ss. 45-50. New York: Greenwood Press, 1988
• Native American Women, red. Gretchen M. Bataille. New York: Garland Publishing, 1993
• Agnes Agnes, Biographical Sketch of the Author, w: Waterlily. Lincoln: University of Nebraska Press, 1988
• Julian Rice, Deer Women and Elk Men: The Lakota Narratives of Ella Deloria, Albuquerque: University of New Mexico Press, 1992