Antoni (Wadkowski)

Antoni

Антоний

Aleksandr Wadkowski Александр Васильевич Вадковский
Metropolita petersburski i ładoski
Data i miejsce urodzenia	3 sierpnia 1846 Carowka
Data i miejsce śmierci	2 listopada 1912 Petersburg
Miejsce pochówku	Cmentarz Mikołajewski↗
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Inkardynacja	Eparchia petersburska i ładoska
Śluby zakonne	4 marca 1883
Prezbiterat	6 marca 1883
Chirotonia biskupia	3 maja 1887
Multimedia w Wikimedia Commons

Antoni, imię świeckie Aleksandr Wasiljewicz Wadkowski (ur. 22 sierpnia^?/3 września 1846 w Carowce, zm. 2 listopada 1912 w Petersburgu^[a][1]) – rosyjski biskup prawosławny, metropolita petersburski i ładoski w latach 1898–1912.

Był synem kapłana prawosławnego. Ukończył seminarium duchowne w Tambowie, a następnie Kazańską Akademię Duchowną. Po uzyskaniu końcowego dyplomu został zatrudniony w Akademii jako wykładowca homiletyki. Pracował również w piśmie Prawosławnyj sobiesiednik. W 1872 ożenił się z Jelizawietą Pieńkowską, która zmarła na gruźlicę po siedmiu latach małżeństwa. Gdy dziesięć lat później zmarło również dwoje dzieci, jakie przyszły na świat z tego związku, Aleksandr Wadkowski zdecydował się wstąpić do monasteru i złożył 4 marca 1883 wieczyste śluby mnisze. 14 listopada 1883 otrzymał godność archimandryty i został mianowany przełożonym monasteru św. Jana Chrzciciela w Kazaniu. Rok później został inspektorem Kazańskiej Akademii Duchownej, a dzięki poparciu oberprokuratora Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantina Pobiedonoscewa został przeniesiony na stanowisko inspektora Petersburskiej Akademii Duchownej. W 1887 został jej rektorem, przyjmując także chirotonię biskupią z tytułem biskupa wyborskiego, wikariusza eparchii petersburskiej i ładoskiej.

W latach 1892–1898 był biskupem fińskim i wyborskim; zainicjował tłumaczenie prawosławnych tekstów liturgicznych z języka cerkiewnosłowiańskiego na język fiński, uczestniczył w dialogu prawosławno-starokatolickim i prawosławno-anglikańskim. W 1898 objął katedrę petersburską i ładoską – najwyższy urząd w hierarchii cerkiewnej okresu synodalnego. Jako metropolita zaangażował się w działalność dobroczynną, pozostając także wykładowcą Petersburskiej Akademii Duchownej. Po 1905 większość jego działań łączyła się z dążeniem do reform w strukturze Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Metropolita Antoni domagał się od cesarza Mikołaja II zgody na likwidację Świątobliwego Synodu Rządzącego, pełne uniezależnienie Cerkwi od organów państwowych, wybór pierwszego od 1700 patriarchy moskiewskiego i całej Rusi. W latach 1905–1906 kierowany przez hierarchę komitet opracował komplet dokumentów niezbędnych do zwołania Soboru Lokalnego, który miał zatwierdzić opisywane zmiany. Do soboru nie doszło jednak z powodu sprzeciwu Mikołaja II.

Konsekwentnie sprzeciwiał się aktywności politycznej prawosławnego duchowieństwa, w tym wybieraniu duchownych na deputowanych do Dumy Państwowej. W związku z tym oskarżany był przez organizacje czarnosecinne o liberalizm i wrogość wobec instytucji monarchii. Z kolei ruchy tzw. odnowicielskie, na czele z Żywą Cerkwią, powoływały się na osobę Antoniego jako na swojego inspiratora i prekursora.

Zmarł po chorobie w 1912 i został pochowany w Ławrze św. Aleksandra Newskiego.

Wasilij Wadkowski urodził się w wielodzietnej rodzinie Wasilija Jowlewicza Wadkowskiego^[1], kapłana służącego w eparchii tambowskiej^[2]. Od drugiego roku życia mieszkał z rodziną we wsi Matczerka. W wieku dziesięciu lat został oddany na naukę do niższej szkoły duchownej w Tambowie, a po jej ukończeniu w 1860 podjął naukę w seminarium duchownym w tym samym mieście^[1]. W okresie tym był uczniem duchowym biskupa tambowskiego Teofana, późniejszego świętego^[2].

Sześć lat później, po ukończeniu seminarium, Aleksandr Wadkowski podjął wyższe studia teologiczne w Kazańskiej Akademii Duchownej, jako stypendysta państwowy. Uzyskiwał wysokie wyniki w nauce – na podstawie pracy końcowej, obronionej w 1870, uzyskał tytuł nie kandydata, lecz magistra nauk teologicznych^[2]. Tematem pracy był stosunek arian do neoplatonizmu^[1]. W 1871 został zatrudniony w Akademii jako docent w katedrze homiletyki^[2]. Równocześnie był redaktorem naczelnym pisma Prawosławnyj sobiesiednik^[2] i pracował nad opisem rękopisów oraz najstarszych ksiąg drukowanych ze zbiorów Monasteru Sołowieckiego przekazanych Kazańskiej Akademii Duchownej^[1][3]. Uzyskał następnie tytuł profesora nadzwyczajnego, co równało się randze radcy stanu^[2].

W 1872 ożenił się z Jelizawietą Pieńkowską, która już wtedy chorowała na gruźlicę i siedem lat później zmarła^[2]. Z małżeństwa tego przyszło na świat dwoje dzieci, które Aleksandr Wadkowski wychowywał sam po śmierci żony. W 1882 dzieci zmarły na błonicę^[2].

Pod wpływem utraty bliskich Aleksandr Wadkowski zdecydował się złożyć wieczyste śluby mnisze. Postrzyżony na mnicha 4 marca 1883 r. przez arcybiskupa kazańskiego Palladiusza^[3] przyjął imię Antoni, chcąc upamiętnić biskupa kazańskiego Antoniego (Amfitieatrowa). Dwa dni później został wyświęcony na hieromnicha^[2]. Kontynuował pracę naukową i dydaktyczną w Akademii, będąc jednym z dwóch wykładowców-duchownych^[2]. 14 listopada 1883 otrzymał ponadto godność archimandryty i został mianowany przełożonym monasteru św. Jana Chrzciciela w Kazaniu. W 1884 otrzymał stanowisko inspektora Kazańskiej Akademii Duchownej. Rok później Kazań odwiedził oberprokurator Świątobliwego Synodu Rządzącego Konstantin Pobiedonoscew, który dostrzegł w archimandrycie Antonim pobożnego mnicha, zdolnego organizatora i wykształconego teologa. Dzięki jego poparciu Antoni został przeniesiony na stanowisko inspektora Petersburskiej Akademii Duchownej^[2].

3 maja 1887 Antoni (Wadkowski) został wyświęcony na biskupa wyborskiego, wikariusza eparchii petersburskiej. Otrzymał ponadto stanowisko rektora Petersburskiej Akademii Duchownej. Przyczynił się do podniesienia poziomu nauczania teologii w Akademii, jak również dążył do tego, by studenci, jeszcze w czasie nauki, podejmowali praktyczną pracę na rzecz Cerkwi, razem z nim prowadząc działalność duszpasterską i edukacyjną w parafiach Petersburga^[2]. Założył koło studentów prowadzących spotkania o charakterze teologiczno-moralnym w więzieniach, noclegowniach i na parafiach^[1]. Przyczynił się do otwarcia na Akademii katedry bizantynologii^[1]. Dążył do tego, by zwiększała się liczba wykształconych w dziedzinie teologii mnichów^[1].

Nadal wspierał Kazańską Akademię Duchowna, przekazując jej w 1891 roku 287 książek, zaś w roku 1899 – 5 tys. rubli na stypendia dla studentów^[1].

W 1892 biskup Antoni został przeniesiony na katedrę fińską i wyborską. W tym samym czasie został oficjalnie przedstawiony carycy Marii Fiodorownej, która stała się jego protektorką^[2]. W Wielkim Księstwie Finlandii Antoni starał się rozwijać działalność misyjną Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w ten sposób, by nie dopuścić do kojarzenia swojego wyznania wyłącznie z rusyfikacją kraju^[2]. Założył czternaście nowych parafii^[b], doprowadził do wzniesienia dziesięciu cerkwi, powołał do życia prawosławne pisma w językach fińskim i rosyjskim, otworzył pierwszy w kraju żeński monaster, zainicjował przekłady tekstów liturgicznych z języka cerkiewnosłowiańskiego na fiński, otwierał kolejne szkoły parafialne, zajmował się dobroczynnością. Jego działalność w znaczący sposób przyczyniła się do powstania w przyszłości autonomicznego Fińskiego Kościoła Prawosławnego^[2]. W 1893 zorganizował w Sierdobolu zjazd duchownych prawosławnych działających w Finlandii. Wielokrotnie dokonywał wizytacji w podległych sobie parafiach^[1].

W 1892 wydał w Petersburgu tom swoich prac z dziedziny homiletyki i historii Cerkwi, zatytułowany Ob istorii christianskoj propowiedi, za który w 1895 otrzymał tytuł doktora teologii^[2]. W 1893 stanął na czele komisji ds. dialogu ze starokatolikami^[2]; jej kierownikiem pozostawał przez pięć lat^[1]. Komisja ta miała przygotować wstąpienie części starokatolików do Kościoła prawosławnego. Biskup Antoni, uznając sensowność dialogu, opowiadał się za tym, by starokatolicy bezwarunkowo przyjęli nauczanie Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, w szczególności w zakresie eklezjologii, gdzie różnice teologiczne były największe, a także zrezygnowali z Filioque w wyznaniu wiary^[1].

W 1897, jako pierwszy w historii hierarcha Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, wyjechał z oficjalną wizytą do Wielkiej Brytanii, gdzie brał udział w uroczystościach z okazji 60. rocznicy objęcia tronu brytyjskiego przez królową Wiktorię. Brał udział w dialogu z anglikanami, otrzymał ponadto doktoraty honoris causa uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge^[2]. Następnie udał się do Niemiec, gdzie spotykał się z teologami starokatolickimi^[1]. Po powrocie do Rosji, 24 grudnia 1898, otrzymał nominację na metropolitę petersburskiego, najwyższego godnością hierarchę w Rosyjskim Kościele Prawosławnym, następcę zmarłego w tym samym miesiącu Palladiusza^[2].

Jako metropolita petersburski Antoni regularnie odwiedzał więźniów, nawiązując do staroruskiego zwyczaju wstawiania się za nimi u władców przez hierarchów cerkiewnych^[2]. Był zaangażowany w działalność dobroczynną. Przewodniczył powołanej przez carycę Marię Fiodorownę organizacji wspierającej niewidomych oraz działał w charytatywnym Bractwie Królowej Niebios, również funkcjonującym pod opieką małżonki cesarza. Na cele dobroczynne przekazywał miesięcznie 27 tys. rubli z 29 tys., jakie łącznie otrzymywał jako metropolita petersburski^[2]. Założył ogólnorosyjskie bractwo trzeźwości św. Aleksandra Newskiego^[1]. Zrezygnował z urządzania w rezydencji metropolitalnej wystawnych przyjęć, wspierał natomiast finansowo miejskie duchowieństwo^[2], budowę cerkwi i klasztorów^[1]. Był prekursorem wprowadzenia w rosyjskich cerkwiach oświetlenia elektrycznego^[1].

W 1903 przewodniczył uroczystościom kanonizacji mnicha Serafina z Sarowa^[4]. W 1909 założył w Ławrze św. Aleksandra Newskiego muzeum archeologiczne^[1]. Wspierał Galicyjsko-Russkie Towarzystwo Dobroczynne^[5].

22 lutego 1901 Świątobliwy Synod Rządzący ogłosił pisarza Lwa Tołstoja wrogiem Cerkwi i ekskomunikował go. Bezpośrednią przyczyną tej decyzji była treść powieści Zmartwychwstanie, zawarty w niej szyderczy opis prawosławnego nabożeństwa w kaplicy więziennej i atak na postawę Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wobec sytuacji społecznej Rosji. W tekście ekskomuniki powołano się również na ataki Tołstoja na Cerkiew rosyjską, nieuznawanie sakramentów i zbawienia duszy^[6][c]. Metropolita Antoni był bezpośrednim inicjatorem nałożenia ekskomuniki, jednak do wydania tego aktu już od dłuższego czasu dążył Konstantin Pobiedonoscew^[7].

22 marca 1905 na posiedzeniu Świętego Synodu Rządzącego pod przewodnictwem metropolity Antoniego uchwalony został tekst memorandum do cesarza Mikołaja II, w którym hierarchowie apelowali o zmianę położenia prawnego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, zgodę na zwołanie soboru lokalnego i wybór patriarchy^[1]. Metropolita Antoni, odwołując się do wydanego wcześniej przez cesarza ukazu tolerancyjnego, stwierdził, że wyznania mniejszościowe otrzymały dzięki niemu szerszy zakres swobód niż urzędowa Cerkiew^[8]. Hierarcha spotkał się w tej sprawie z premierem Siergiejem Witte, argumentując, że dla naprawy sytuacji Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego niezbędne jest wprowadzenie czterech zmian w jego położeniu prawnym:

• likwidacja Świątobliwego Synodu Rządzącego,
• powołanie w jego zastępstwie kolegialnego organu zarządzającego złożonego z duchownych,
• zwołanie Soboru Lokalnego,
• dokonanie wyboru patriarchy moskiewskiego i całej Rusi^[8].

Metropolita Antoni skrytykował szczególnie podporządkowanie Kościoła administracji państwowej i sposób jego traktowania przez nią^[8]. Apelując o uniezależnienie Kościoła prawosławnego od państwa podkreślał, że Cerkiew zmieniona w instytucję rządową praktycznie nie jest autorytetem ani w sprawach społecznych, ani w kwestiach indywidualnej moralności^[1].

31 marca Mikołaj II zgodził się z głównymi tezami dokumentu (tożsamymi ze stanowiskiem metropolity petersburskiego), lecz ulegając wpływowi Pobiedonoscewa stwierdził, że natychmiastowa organizacja soboru, z uwagi na skomplikowaną sytuacją wewnętrzną kraju, nie jest właściwym rozwiązaniem^[1]. Równocześnie władca zezwolił na przystąpienie do wstępnych prac przygotowujących przebieg przyszłego soboru^[1]. 27 lipca 1905 metropolita Antoni wystosował do wszystkich biskupów rosyjskich list z prośbą o wskazanie niezbędnych ich zdaniem zmian w Kościele oraz propozycji problemów, jakie powinien omówić przyszły sobór^[8]. 17 grudnia tego samego roku Mikołaj II wyraził zgodę na zwołanie Soboru Biskupów^[d], zaś 27 grudnia pod jego auspicjami powstał komitet przygotowujący oficjalny ukaz informujący o soborze oraz sam porządek jego przyszłych obrad^[8]. Komitet, kierowany przez metropolitów petersburskiego Antoniego, moskiewskiego Włodzimierza i kijowskiego Flawiana jednoznacznie opowiedział się oni za likwidacją Świątobliwego Synodu Rządzącego i przywróceniu w Cerkwi rosyjskiej patriarchatu^[1]. W toku posiedzeń trwających od marca do grudnia 1906 komitet przeprowadził prace przygotowawcze^[8]. W latach 1906–1907 cała działalność metropolity Antoniego była podporządkowania sprawie zwołania soboru^[2]. Jednak 25 kwietnia 1907, po zapoznaniu się z kompletem dokumentów przedsoborowych opracowanych przez wymienionych trzech hierarchów, Mikołaj II stwierdził, że nie nastąpił jeszcze odpowiedni moment na zmiany w Rosyjskim Kościele Prawosławnym^[1][e]. Wpływ na tę decyzję miały opinie części członków rodziny cesarskiej, ministrów spraw wewnętrznych oraz kolejnych oberprokuratorów Synodu Aleksandra Oboleńskiego, Aleksieja Szyrynskiego-Szychmatowa oraz Piotra Izwolskiego^[8].

W odróżnieniu od większości współczesnych mu hierarchów cerkiewnych metropolita Antoni w przychylny sposób odnosił się do oddolnych ruchów białego duchowieństwa (m.in. grupy 32) na rzecz odnowy struktur Rosyjskiego Kościoła, przeprowadzenia w nim reform wewnętrznych i zwołania soboru lokalnego^[9]. Wyraził zgodę na funkcjonowanie Zebrań filozoficzno-religijnych organizowanych przez Dmitrija Mereżkowskiego i Zinaidę Gippius i na uczestnictwo w nich prawosławnych duchownych^[10]. Zainicjował również dyskusję wewnątrzkościelną o stanie prawosławnego monastycyzmu, zadaniach mnichów w społeczeństwie rosyjskim, ich relacjach z różnymi warstwami społecznymi (zwłaszcza inteligencją), możliwych zmianach w funkcjonowaniu monasterów^[11].

Metropolita Antoni sprzeciwiał się natomiast uczestnictwu prawosławnego duchowieństwa w organizacjach politycznych o dowolnym profilu, po 1905 uznał za niewłaściwe kandydowanie duchownych na deputowanych Dumy Państwowej. Był zdania, że wszelkie próby bezpośredniego uczestnictwa hierarchów w polityce, w tym utworzenia partii klerykalnej, doprowadzą do ostatecznego podważenia autorytetu Cerkwi w społeczeństwie, który i tak nie był już najwyższy^[2]. Nie poparł żadnej organizacji czarnosecinnej, mimo podkreślania przez nie przywiązania do prawosławia^[f]. W 1906 odrzucił prośbę przywódcy Związku Narodu Rosyjskiego Aleksandra Dubrowina o poświęcenie jej sztandarów. Stwierdził, że w analogiczny sposób odrzuciłby prośbę także innych partii^[12]. W rozmowie z Dubrowinem wprost stwierdził

W rezultacie został oskarżony przez prasę czarnosecinną o liberalizm i sprzyjanie idei obalenia caratu^[2], zarzucono mu karierowiczostwo, brak walorów intelektualnych, dążenie do objęcia godności patriarchy, wychowywanie podległych sobie duchownych na socjalistów^[12]. Z kolei ruchy tzw. odnowicielskie, na czele z Żywą Cerkwią, powoływały się kilka lat później, po rewolucji październikowej, na osobę nieżyjącego już Antoniego jako na swojego inspiratora i prekursora^[1].

W 1906 Antoni odmówił również udziału w pracach Rady Państwa^[2] – wybrany do niej został w kwietniu, w lipcu zaś ogłosił swoją rezygnację^[1]. W tym samym roku, po wybuchu w Rosji rozruchów chłopskich, określił ich uczestników jako „złoczyńców, popełniających niesłychane zbrodnie”, nie apelował jednak o natychmiastową pacyfikację ruchu. Wezwał jedynie biskupów, by wspólnie pracowali na rzecz państwa i ludu^[13].

Wyrozumiały wobec podległego mu duchowieństwa, metropolita wielokrotnie wstawiał się u władz państwowych za duchownymi lub klerykami wyrażającymi sympatie liberalne lub nawet podzielającymi niektóre poglądy rewolucyjne^[1]. Starał się równocześnie ograniczać wpływy Rasputina na dworze i w Synodzie^[14].

Wielki autorytet Antoniego wśród duchowieństwa sprawiał, że potrafił on jednoczyć wokół siebie hierarchów cerkiewnych – za jego życia nie doszło do żadnego otwartego konfliktu między biskupami^[2]. Wyjątkiem była próba usunięcia Antoniego z Synodu, jaką podjęli w 1905 konserwatywni biskupi Mikołaj (Ziorow), Antoni (Chrapowicki), Hermogen (Dołganiow) i Serafin (Cziczagow)^[1]. Metropolita był również zdolny do aktywizowania duchowieństwa parafialnego, skutecznie propagował konieczność wewnętrznych zmian w Cerkwi. Jedynie w sferze politycznej jego poglądy nie zdołały przekonać większości kapłanów – wbrew jego stanowisku prawosławni duchowni byli wybierani na deputowanych do Dumy i tam zasiadali w różnych frakcjach^[2].

Po 1910 pogarszający się stan zdrowia zmusił metropolitę Antoniego do ograniczenia swojej działalności. Po raz ostatni wziął udział w posiedzeniu Świątobliwego Synodu Rządzącego 16 października 1912, kilkanaście dni później zmarł^[2].

Pogrzeb duchownego odbył się w soborze Trójcy Świętej w petersburskiej Ławrze Aleksandra Newskiego. Nabożeństwu przewodniczył metropolita moskiewski Włodzimierz, z którym koncelebrowało 22 innych biskupów, 60 archimandrytów i protoprezbiterów-mitratów, 150 hieromnichów i białych duchownych^[2].