Tekst źródłowy strony Wikipedysta:Rybulo7/brudnopis4

Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu:
Ta strona jest obecnie zabezpieczona na poziomie niskim. Z tego powodu tylko zarejestrowani użytkownicy z minimalnym stażem mogą ją edytować.
Dlaczego strona jest zabezpieczona?

Najczęstszymi powodami zabezpieczania stron w Wikipedii są powtarzające się wandalizmy lub wojny edycyjne. Więcej informacji o zabezpieczaniu stron: Wikipedia:Strona zabezpieczona.
Co możesz zrobić?

Swoje uwagi możesz wpisać na stronie dyskusji.
Jeżeli uważasz, że blokadę nałożono niesłusznie, możesz poprosić o jej zdjęcie poprzez zgłoszenie prośby do administratorów.
Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować.
= [[Zespół nabytego niedoboru odporności]] =
{{Choroba infobox
 |nazwa           = Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV)
 |nazwa naukowa   = Syndroma Immunitatis Defectus Acquisiti
 |grafika         = Red Ribbon.svg
 |opis grafiki    = Czerwona wstążeczka jest symbolem solidarności z osobami zakażonymi HIV i chorymi na AIDS
 |alt grafiki     = 
 |synonimy        = 
 |specjalizacja   = 
 |objawy          = 
 |powikłania      = 
 |początek        = 
 |czas trwania    = 
 |typy            = 
 |przyczyny       = 
 |czynniki ryzyka = 
 |rozpoznanie     = 
 |różnicowanie    = 
 |zapobieganie    = 
 |leczenie        = 
 |leki            = 
 |rokowanie       = 
 |zapadalność     = 
 |śmiertelność    = 
 |ICD11           = 
 |ICD11 nazwa     = 
 |ICD10           = 
 |ICD10 nazwa     = 
 |DSM-5           = 
 |DSM-5 nazwa     = 
 |DSM-IV          = 
 |DSM-IV nazwa    = 
 |ICDO            = 
 |DiseasesDB      = 
 |OMIM            = 
 |MedlinePlus     = 
 |MeshID          = 
 |commons         = 
}}
{{Choroba infobox
 |nazwa           = Zespół nabytego niedoboru odporności
 |nazwa naukowa   = Acquired Immune Deficiency Syndrome
 |grafika         = 
 |opis grafiki    = 
 |alt grafiki     = 
 |synonimy        = 
 |specjalizacja   = 
 |objawy          = 
 |powikłania      = 
 |początek        = 
 |czas trwania    = 
 |typy            = 
 |przyczyny       = 
 |czynniki ryzyka = 
 |rozpoznanie     = 
 |różnicowanie    = 
 |zapobieganie    = 
 |leczenie        = nie
 |leki            = 
 |rokowanie       = 
 |zapadalność     = 
 |śmiertelność    = 
 |nazwa zarazka   = [[Wirus zespołu nabytego braku odporności|HIV]]
 |rezerwuar       = człowiek
 |droga szerzenia = [[krew]], [[stosunek płciowy|kontakty seksualne]], [[transfuzja krwi]], używanie niesterylnego sprzętu medycznego, zakażenia płodu przez matkę i w czasie karmienia piersią
 |występowanie    = cały świat
 |zgłoszenie WHO  = nie
 |ICD11           = 
 |ICD11 nazwa     = 
 |ICD10           = 
 |ICD10 nazwa     = 
 |DSM-5           = 
 |DSM-5 nazwa     = 
 |DSM-IV          = 
 |DSM-IV nazwa    = 
 |ICDO            = 
 |DiseasesDB      = 
 |OMIM            = 
 |MedlinePlus     = 
 |MeshID          = 
 |commons         = AIDS
}}
'''Zakażenie ludzkim wirusem upośledzenia odporności''', '''zakażenie HIV''', '''zespół nabytego niedoboru odporności''', '''AIDS''' ([[język angielski|ang.]] ''acquired immunodeficiency syndrome'' lub ''acquired immune deficiency syndrome'', '''SIDA''' łac. ''syndroma immunitatis defectus acquisiti'') – jest to choroba wywołana przez [[ludzki wirus niedoboru odporności]] (HIV) prowadząca do postępującego upośledzenia odporności osoby zakażonej i ostatecznie do rozwoju zespołu nabytego niedoboru odporności (AIDS).

Do zakażenia wirusem HIV następuje poprzez kontakt seksualny, ekspozycję na wydzieliny lub tkanki zawierające wirusa oraz na drodze okołoporodowej. U części chorych w ostrej fazie zakażenia występuje niecharakterystyczna choroba grypopodobna zwana [[ostra choroba retrowirusowa|ostrą chorobą retrowirusową]]. Jednak u większości chorych, pomimo replikacji wirusa, spadku limfocytów [[Limfocyty T|limfocytów CD4<sup>+</sup>]] i postępującego upośledzenia funkcji [[układ odpornościowy|układu immunologicznego]], choroba przez różny okres przebiega bezobjawowo. Faza objawowa, której wyrazem są rozwijające się [[zakażenie oportunistyczne|zakażenia oportunistyczne]] i nowotwory, jest następstwem znacznego obniżenia odporności. Ostatecznie dochodzi do rozwoju zakażeń oportunistycznych, [[nowotwór złośliwy|nowotworów złośliwych]] i zespołów chorobowych spełniających kliniczne kryteria rozpoznania zespołu nabytego niedoboru odporności (AIDS). AIDS również jest rozpoznawany przy spadku liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> <200 komórek/μl.

Diagnostyka zakażenia HIV jest oparta o badania serologiczne wykrywające przeciwciała powstałe w odpowiedzi immunologicznej skierowanej przeciw HIV, które są wykrywane [[ELISA (test immunoenzymatyczny)|metodą immmunoenzymatyczną]], ale do ostatecznego rozpoznania konieczne jest wykonanie badania potwierdzającego zakażenie, w którym wykorzystuje się metodę [[Western blot]]. W leczeniu zakażenia HIV stosuje się [[HAART|wielolekową terapię antyretrowirusową]] (HAART), która polega na jednoczesnym skojarzonym zastosowaniu kilku [[leki antyretrowirusowe|leków antyretrowirusowych]].

== Epidemiologia ==
[[Plik:HIV Epidem.png|thumb|Występowanie zakażenia HIV na świecie]]
[[Plik:People living with HIV AIDS world map.PNG|thumb|Szacowana wielkość populacji zakażonej HIV]]
Według szacunkowych danych [[Światowa Organizacja Zdrowia|Światowej Organizacji Zdrowia]] (WHO) w 2015 roku na świecie żyło 36,7 milionów ludzi zakażonych HIV, z czego 3,2 miliona stanowią dzieci poniżej 15. roku życia<ref name="WHO report 2016"/>. Ocenia się, że zakażenie HIV od początku [[epidemia|epidemii]] dotknęło 78 milionów osób, z czego 35 milionów zmarło<ref name="UNAIDS report"/>.

[[Zapadalność]] na HIV na świecie osiągnęła szczyt w drugiej połowie lat 90{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=382}}, kiedy to w 1997 roku rozpoznano 3,7 miliona nowych zakażeń<ref name="Fettig pmid25151559">{{Cytuj pismo | nazwisko = Fettig | imię = J. | nazwisko2 = Swaminathan | imię2 = M. | nazwisko3 = Murrill | imię3 = C. S. | nazwisko4 = Kaplan | imię4 = JE. | tytuł = Global epidemiology of HIV | czasopismo = Infect Dis Clin North Am | wolumin = 28 | numer = 3 | strony = 323-337 | rok = 2014 | doi = 10.1016/j.idc.2014.05.001 | pmid = 25151559}}</ref>. Wśród zakażonych początkowo zdecydowanie dominowali mężczyźni{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=382}}<ref name="Gary Wormser">{{Cytuj książkę | nazwisko = Wormser | imię = Gary | tytuł = AIDS and Other Manifestations of HIV Infection | strony = 363 | url = https://books.google.pl/books?id=MoTubA7IDGYC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Academic Press | rok = 2004 | isbn = 9780080471969 | odn = tak}}</ref>, jednak liczba zakażeń wśród kobiet systematycznie rosła i obecnie kobiety stanowią blisko połowę osób zakażonych HIV<ref name="pmid23764631">{{Cytuj pismo | nazwisko = Adimora | imię = A. A. | nazwisko2 = Ramirez | imię2 = C. | nazwisko3 = Auerbach | imię3 = J. D. | nazwisko4 = Aral | imię4 = S. O. | nazwisko5 = Hodder | imię5 = S. | tytuł = Preventing HIV infection in women | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 63 Suppl 2 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2013 | doi = 10.1097/QAI.0b013e318298a166 | pmid = 23764631}}</ref>.

W związku z wprowadzeniem [[profilaktyka zdrowotna|programów profilaktycznych]] oraz [[HAART|leczenia antyretrowirusowego]] obserwuje się spadek liczby nowych zachorowań<ref name="WHO report 2016"/><ref name="Fettig pmid25151559"/>. Od 2010 roku obserwuje się coroczny spadkowy trend liczby nowych zachorowań, który dotyczy przede wszystkim osób poniżej 15. roku życia, a u osób powyżej 15. roku życia obserwuje się stabilizację liczby nowych zachorowań<ref name="WHO report 2016"/>. Szacuje się, że liczba nowych zachorowań w 2015 wynosiła 2,1 miliona, przy czym 240&nbsp;000 nowych przypadków odnotowano u dzieci poniżej 15. roku życia<ref name="WHO report 2016">{{Cytuj pismo | autor = WHO | tytuł = Progress report 2016 prevent hiv, test and treat all | url = http://www.who.int/hiv/pub/progressreports/2016-progress-report/en/ | czasopismo = | wolumin = | wydanie = | data = | doi = | pmid =}}</ref><ref name="UNAIDS report">{{Cytuj pismo | autor = UNAIDS | tytuł = Global AIDS Update UNAIDS report | url = http://www.who.int/hiv/pub/arv/global-aids-update-2016-pub/en/ | czasopismo = | wolumin = | wydanie = | data = 2016 | doi = | pmid =}}</ref>. W porównaniu do 2005 roku oznacza to spadek zapadalności o 35%<ref name="WHO report 2016"/>.

Około połowy nowych zakażeń obserwuje się u osób w grupie wiekowej 15–24 lat<ref name="Kilmarx pmid19532059">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kilmarx | imię = P. H. | tytuł = Global epidemiology of HIV | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 4 | numer = 4 | strony = 240-246 | rok = 2009 | doi = 10.1097/COH.0b013e32832c06db | pmid = 19532059}}</ref>. Choć spada liczba nowych zakażeń wśród dzieci i młodzieży poniżej 15. roku życia, to nadal rozpoznaje się rocznie 240&nbsp;000 nowych przypadków w tej grupie wiekowej i na świecie żyje 3,2 miliona dzieci zakażonych HIV<ref name="WHO report 2016"/>. Obserwuje się wzrost populacji chorych powyżej 50. roku życia{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=382}}<ref name="pmid25222641">{{Cytuj pismo | nazwisko = Mahy | imię = M. | nazwisko2 = Autenrieth | imię2 = C. S. | nazwisko3 = Stanecki | imię3 = K. | nazwisko4 = Wynd | imię4 = S. | tytuł = Increasing trends in HIV prevalence among people aged 50 years and older: evidence from estimates and survey data | czasopismo = AIDS | wolumin = 28 Suppl 4 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.1097/QAD.0000000000000479 | pmid = 25222641}}</ref>, której wielkość ocenia się na 4–4,5 miliona<ref name="pmid25222641"/>. Częściowo jest to związane ze zwiększeniem dostępności i skuteczności terapii antyretrowirusowej, która pozwala chorym dłużej żyć i osiągnąć 50. rok życia. Z drugiej strony znaczna część tej grupy chorych uległa zakażeniu już po 50. roku życia<ref name="pmid25222641"/>.

Liczba nowych zgonów z powodu zakażenia HIV ulega systematycznemu zmniejszeniu. W 2015 roku z powodu zakażenia HIV zmarło 1,1 miliona ludzi<ref name="WHO report 2016"/><ref name="UNAIDS report"/>, choć w 2005 roku zanotowano 2 miliony zgonów, zatem od tego czasu [[umieralność]] uległa zmniejszeniu o 45%<ref name="UNAIDS report"/>. Poprawia się dostępność do leczenia antywirusowego. Ma to związek z poprawą opieki zdrowotnej w krajach o niskich i średnich dochodach oraz spadku ceny tych leków<ref name="WHO report 2016"/>. Jednak dalej tylko około połowa chorych (46%) na HIV otrzymuje leczenie antyretrowirusowe<ref name="WHO report 2016"/>.

Do populacji o zwiększonym ryzyku zakażenia należą homoseksualni mężczyźni, osoby transseksualne, osoby świadczące usługi seksualne, osoby stosujące dożylne narkotyki oraz więźniowie<ref name="UNAIDS report"/>. Rozmieszczenie geograficzne zakażenia wirusem HIV jest zróżnicowane, co jest związane z różnicami społecznymi i ekonomicznymi<ref name="UNAIDS report"/>.

; Afryka Subsacharyjska
[[Plik:HIV in Africa 2011.svg|thumb|Chorobowość zakażenia HIV w Afryce w 2011
{| style="width:100%;"
|-
| valign=top |
{{legenda|#2b0000|>15%}}
{{legenda|#800000|5–15%}}
{{legenda|#d40000|2–5%}}
{{legenda|#ff2a2a|1–2%}}
{{legenda|#ff9955|0,5–1%}}
{{legenda|#ffb380|0,1–0,5%}}
{{legenda|#b9b9b9|brak danych}}
|}]]
W Afryce Wschodniej i Południowej żyje 19 milionów osób zakażonych wirusem HIV, co stanowi 52% światowej populacji chorych<!--<ref name="UNAIDS report"/><ref name="KFF"/>-->. Również w tym regionie w 2015 roku stwierdzono 960&nbsp;000 nowych zakażeń, co w przybliżeniu również stanowi połowę nowych zakażeń<!--<ref name="UNAIDS report"/><ref name="KFF"/>-->. Z kolei w Afryce Zachodniej i Centralnej żyje 6,5 miliona zakażonych, czyli około 18% światowej populacji, odnotowano również 410&nbsp;000 nowych zakażeń<ref name="UNAIDS report"/><ref name="KFF">{{Cytuj stronę | url = http://files.kff.org/attachment/Fact-Sheet-The-Global-HIV-AIDS-Epidemic | archiwum = http://web.archive.org/web/20161224161913/http://files.kff.org/attachment/Fact-Sheet-The-Global-HIV-AIDS-Epidemic | tytuł = The Global HIV/AIDS Epidemic | autor = Kaiser Family Foundation | data = | data dostępu = 2016-12-24}}</ref>. Obserwuje się trend spadkowy zapadalności oraz zgonów z powodu zakażenia HIV w tym regionie<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Głównym wzorem transmisji zakażenia jest niezabezpieczony stosunek heteroseksualny. W dużym odsetku do zakażenia następuje u osób pozostających w stałym związku. Istotnym problemem jest transmisja matka-dziecko. Niemal 90% dzieci zakażonych wirusem HIV żyje w Afryce, choć liczba zakażeń w tej grupie wiekowej spada, to w 2013 zakażenie rozpoznano u 230&nbsp;000 dzieci<!--<ref name="Fettig pmid25151559"/>-->. Istnieją ograniczone dane dotyczące transmisji wirusa wśród [[Mężczyźni mający kontakty seksualne z mężczyznami|mężczyźn mający kontakty seksualne z mężczyznami]] (MSM)<ref name="Fettig pmid25151559"/>.

; Azja
Azja stanowi drugi region świata pod względem wielkości populacji chorych na HIV, najwięcej chorych żyje w Chinach i Indiach. W tym regionie żyje 5,1 miliona chorych i zanotowano 300&nbsp;000 nowych przypadków HIV<ref name="UNAIDS report"/>. Główną drogą transmisji w Chinach są kontakty heteroseksualne (46%) oraz dożylne przyjmowanie narkotyków (28,4%), w mniejszym stopniu za infekcje odpowiedzialne są kontakty homoseksualne pomiędzy mężczyznami. Za część przypadków odpowiada przetoczenie skażonego wirusem osocza w latach 90. W Indiach i Tajlandii istotną drogą transmisji jest korzystanie z usług [[pracownik seksualny|pracowników seksualnych]]<ref name="Fettig pmid25151559"/>.

; Afryka Północna i Bliski Wschód
W Afryce Północnej i Bliskim Wschodzie obserwuje się stały, powolny wzrost liczby zachorowań i zgonów z powodu HIV<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Szacuje się, że w tym regionie żyje 230&nbsp;000 chorych i rocznie rozpoznaje się 20&nbsp;000 nowych zachowań<ref name="UNAIDS report"/>. Główną drogą transmisji wirusa jest dożylne przyjmowanie narkotyków oraz niezabezpieczony stosunek seksualny, w tym również homoseksualny<ref name="Fettig pmid25151559"/>.

; Ameryka Południowa, Łacińska i Karaiby
Liczba nowych zachorowań w Ameryce Łacińskiej i w regionie Karaibów pozostaje stabilna, ale ze względu na przyrost liczby chorych na HIV obserwuje się wzrost liczby zgonów związanych z tą chorobą<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Ocenia się, że w tym regionie żyje 2 miliony chorych, w 2015 roku zanotowano 100&nbsp;000 nowych zakażeń<ref name="UNAIDS report"/>. Główną drogą transmisji jest stosunek bez zabezpieczenia<ref name="pmid24824881">{{Cytuj pismo | nazwisko = García | imię = P. J. | nazwisko2 = Bayer | imię2 = A. | nazwisko3 = Cárcamo | imię3 = C. P. | tytuł = The changing face of HIV in Latin America and the Caribbean | czasopismo = Curr HIV/AIDS Rep | wolumin = 11 | numer = 2 | strony = 146-157 | rok = 2014 | doi = 10.1007/s11904-014-0204-1 | pmid = 24824881}}</ref>. Bardzo wysoką częstość zakażenia obserwuje się wśród mężczyzn mający kontakty seksualne z mężczyznami (MSM)<ref name="Fettig pmid25151559"/><ref name="pmid24356327">{{Cytuj pismo | nazwisko = De Boni | imię = R. | nazwisko2 = Veloso | imię2 = V. G. | nazwisko3 = Grinsztejn | imię3 = B. | tytuł = Epidemiology of HIV in Latin America and the Caribbean | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 9 | numer = 2 | strony = 192-198 | rok = 2014 | doi = 10.1097/COH.0000000000000031 | pmid = 24356327}}</ref>, w niektórych obszarach Karaibów częstość zakażeń wśród MSM przekracza 25%<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Ponadto wysoki odsetek zakażeń jest stwierdzany u osób transseksulanych, przyjmujących dożylnie narkotyki i pracowników seksualnych<ref name="pmid24356327"/>.

; Europa Wschodnia i Azja Środkowa
[[Obszar postradziecki]] jest regionem o szybko rosnącej populacji chorych na HIV, wrastającej liczby nowych zakażeń i zgonów z powodu zakażenia HIV<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Na wzrost liczby zakażeń miały wpływ przemiany polityczne związane z [[Rozpad ZSRR|rozpadem ZSRR]] powodujące spadek dochodów oraz niewydolność silnie scentralizowanej struktury opieki zdrowotnej<ref name="pmid24652411"/>. W tym regionie żyje około 1,5 miliona chorych na HIV, w 2015 roku stwierdzono 190&nbsp;000 nowych zakażeń<ref name="UNAIDS report"/>. Główną drogą transmisji jest dożylna podaż narkotyków. W Rosji 80% zakażeń tym wirusem rozpoznano u osób stosujących dożylne narkotyki<ref name="Fettig pmid25151559"/><ref name="pmid23446827">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wu | imię = Z. | nazwisko2 = Shi | imię2 = C. X. | nazwisko3 = Detels | imię3 = R. | tytuł = Addressing injecting drug use in Asia and Eastern Europe | czasopismo = Curr HIV/AIDS Rep | wolumin = 10 | numer = 2 | strony = 187-193 | rok = 2013 | doi = 10.1007/s11904-013-0153-0 | pmid = 23446827}}</ref>. Rośnie na znaczeniu transmisja zakażenia na drodze stosunków heteroseksualnych<ref name="pmid24652411">{{Cytuj pismo | nazwisko = DeHovitz | imię = J. | nazwisko2 = Uuskula | imię2 = A. | nazwisko3 = El-Bassel | imię3 = N. | tytuł = The HIV epidemic in Eastern Europe and Central Asia | czasopismo = Curr HIV/AIDS Rep | wolumin = 11 | numer = 2 | strony = 168-176 | rok = 2014 | doi = 10.1007/s11904-014-0202-3 | pmid = 24652411}}</ref>. Zakażenia u osób mających kontakty seksualne z mężczyznami stanowią jedynie niewielki odsetek nowych zakażeń (<1%) w tym regionie świata<ref name="Fettig pmid25151559"/>.

; Europa Zachodnia, Środkowa i Ameryka Północna
Wśród krajów o wysokim dochodzie obserwuje się podobne trendy epidemiologiczne<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Liczba nowych zakażeń pozostaje stabilna, w 2015 roku rozpoznano ich 91&nbsp;000<ref name="UNAIDS report"/>. Liczba zgonów z powodu HIV wykazuje tendencję spadkową i w 2015 roku zanotowano ich 22&nbsp;000<ref name="UNAIDS report"/>. Rośnie liczba żyjących chorych zakażonych wirusem HIV, których liczebność jest szacowana na 2,4 miliona<ref name="UNAIDS report"/>. Największa częstość występowania zakażenia wśród krajów o wysokim dochodzie jest obserwowana w Estonii, Portugalii i Stanach Zjednoczonych<ref name="pmid24445370"/>. We wszystkich krajach Europy Zachodniej, Środkowej i Ameryki Północnej obserwuje się 2,5-krotnie częstsze występowanie zakażenia u mężczyzn, choć w niektórych krajach przewaga zakażeń u mężczyzn jest nawet 5,6-krotna<ref name="pmid24445370">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sullivan | imię = P. S. | nazwisko2 = Jones | imię2 = J. S. | nazwisko3 = Baral | imię3 = S. D. | tytuł = The global north: HIV epidemiology in high-income countries | url = http://journals.lww.com/co-hivandaids/Fulltext/2014/03000/The_global_north___HIV_epidemiology_in_high_income.14.aspx | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 9 | numer = 2 | strony = 199-205 | rok = 2014 | doi = 10.1097/COH.0000000000000039 | pmid = 24445370}}</ref><ref name="Fettig pmid25151559"/>. Zatem głównym wzorem transmisji są kontakty homoseksualne pomiędzy mężczyznami<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Ważną drogą transmisji jest dożylne przyjmowanie narkotyków. W niektórych krajach jak Portugalii, Norwegii, Szwecji, Finlandii i Szwajcarii dominuje droga kontaktów heteroseksualnych<ref name="Fettig pmid25151559"/>. Część przypadków HIV w Europie Zachodniej jest stwierdzana u emigrantów z Afryki Subsacharyjskiej<ref name="pmid21051469">{{Cytuj pismo | nazwisko = Del Amo | imię = J. | nazwisko2 = Likatavičius | imię2 = G. | nazwisko3 = Pérez-Cachafeiro | imię3 = S. | nazwisko4 = Hernando | imię4 = V. | nazwisko5 = González | imię5 = C. | tytuł = The epidemiology of HIV and AIDS reports in migrants in the 27 European Union countries, Norway and Iceland: 1999-2006 | czasopismo = Eur J Public Health | wolumin = 21 | numer = 5 | strony = 620-626  | rok = 2011 | doi = 10.1093/eurpub/ckq150 | pmid = 21051469}}</ref><ref name="Fettig pmid25151559"/>, podobnie w Stanach Zjednoczonych więcej przypadków odnotowuje się u Afroamerykanów<ref name="pmid25960941">{{Cytuj pismo | nazwisko = Castel | imię = A. D. | nazwisko2 = Magnus | imię2 = M. | nazwisko3 = Greenberg | imię3 = A. E. | tytuł = Update on the Epidemiology and Prevention of HIV/AIDS in the United States | czasopismo = Curr Epidemiol Rep | wolumin = 2 | numer = 2 | strony = 110-119 | rok = 2015 | doi = 10.1007/s40471-015-0042-8 | pmid = 25960941}}</ref><ref name="Fettig pmid25151559"/>.

; Polska
Polska należy do krajów o jednej z najniższej odnotowanej i szacowanej częstości zakażenia wirusem HIV<ref name="pmid23343475">{{Cytuj pismo | nazwisko = Rosińska | imię = M. | nazwisko2 = Marzec-Bogustawska | imię2 = A. | nazwisko3 = Janiec | imię3 = J. | nazwisko4 = Smoleń-Dzirba | imię4 = J. | nazwisko5 = Wąsik | imię5 = T. | tytuł = High percentage of recent HIV infection among HIV-positive individuals newly diagnosed at voluntary counseling and testing sites in Poland | czasopismo = AIDS Res Hum Retroviruses | wolumin = 29 | numer = 5 | strony = 805-813 | rok = 2013 | doi = 10.1089/aid.2012.0314 | pmid = 23343475}}</ref>. Od wprowadzeniu rejestracji chorych w 1986 roku zanotowano łącznie blisko 21 tysięcy przypadków zakażenia HIV i 3400 przypadków AIDS<ref name="aids-gov">{{Cytuj stronę | url = http://www.aids.gov.pl/epidemiology/poland/ | archiwum = http://web.archive.org/web/20161227202333/http://www.aids.gov.pl/epidemiology/poland/ | tytuł = Summary of the HIV/AIDS epidemic in Poland | autor = AIDS.gov | data = | data dostępu = 2016-12-27}}</ref>. Początkowo w latach dziewięćdziesiątych epidemia HIV była związana z dożylnym przyjmowaniem narkotyków, od lat dwutysięcznych epidemia rozszerza się głównie w wyniku kontaktów homoseksualnych pomiędzy mężczyznami<ref name="pmid23343475"/>. Nadal większość dotychczas stwierdzonych zakażeń jest związana z dożylnym przyjmowaniem narkotyków, które jako drogę zakażenia przypisuje się 6 tysiącom przypadków zakażenia HIV. Z kolei u 2,9 tysiącom chorych zakażenie HIV jest związane z kontaktami homoseksualnymi, a u 1500 osób z kontaktami heteroseksualnymi<ref name="aids-gov"/>.

Zakażenie HIV w Polsce zdecydowanie częściej jest rozpoznawane u mężczyzn, którzy stanowią 75–80% przypadków<ref name="pmid26233085">{{Cytuj pismo | nazwisko = Niedźwiedzka-Stadnik | imię = M. | nazwisko2 = Pielacha | imię2 = M. | nazwisko3 = Rosińska | imię3 = M. | tytuł = HIV and AIDS in Poland in 2013 | czasopismo = Przegl Epidemiol | wolumin = 69 | numer = 2 | strony = | miesiąc =  | rok = 2015 | doi =  | pmid = 26233085}}</ref><ref name="pmid23343475"/>. W 2015 roku w Polsce zarejestrowano 1273 nowe zakażenia wirusem HIV, najczęstszą drogą zakażenia były kontakty homoseksualne mężczyzn (277 osób), kontakty heteroseksualne (90 osób) i dożylne przyjmowanie narkotyków (49 osoby), ponadto rozpoznano cztery przypadki zakażenia matka-dziecko oraz jeden [[Jatrogenia|zakażenia jatrogennego]]. W 66,9% przypadków nie podano prawdopodobnej drogi zakażenia. W Polsce do nowych zakażeń u mężczyzn, dochodziło najczęściej w wieku 20-29 lat, a u kobiet w przedziale wiekowym 30-39 lat<ref name="pzh">{{Cytuj stronę | url = http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/hiv_aids/index.htm | archiwum = http://web.archive.org/web/20161227220759/http://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/hiv_aids/index.htm | tytuł = Zakażenia HIV i zachorowania na AIDS w Polsce | autor = Magdalena Rosińska, Marta Niedźwiedzka-Stadnik | data = | data dostępu = 2016-12-27}}</ref>.

=== Populacje kluczowe ===
Wyróżnia się kilka populacji o nieproporcjonalnie wysokim ryzyku zakażenia wirusem HIV. Do takich populacji należą mężczyźni mających kontakty seksualne z innymi mężczyznami, osoby transseksualne, pracownicy seksualni, osoby przyjmujące dożylnie narkotyki oraz więźniowie. W tych grupach obserwuje się [[marginalizacja|marginalizację]] i [[stygmatyzacja|stygmatyzację społeczną]], przy jednoczesnej obecności zachowań zwiększających ryzyko zakażenia. W tych grupach stwierdza się ograniczoną dostępność do programów profilaktycznych i leczniczych, co sprzyja dalszemu szerzeniu się epidemii<ref name="WHO key">{{Cytuj pismo | autorzy = World Health Organization | tytuł = Consolidated Guidelines on HIV Prevention, Diagnosis, Treatment and Care for Key Populations – 2016 Update | url = | czasopismo = | wolumin = | wydanie = | data = | doi = | pmid = 27559558}}</ref><ref name="pmid23761166">{{Cytuj pismo | nazwisko = Okal | imię = J. | nazwisko2 = Geibel | imię2 = S. | nazwisko3 = Muraguri | imię3 = N. | nazwisko4 = Musyoki | imię4 = H. | nazwisko5 = Tun | imię5 = W. | tytuł = Estimates of the size of key populations at risk for HIV infection: men who have sex with men, female sex workers and injecting drug users in Nairobi, Kenya | czasopismo = Sex Transm Infect | wolumin = 89 | numer = 5 | strony = 366-371 | rok = 2013 | doi = 10.1136/sextrans-2013-051071 | pmid = 23761166}}</ref>.

== Transmisja wirusa ==
{| class="wikitable" style="float:right; font-size:85%; margin-right:20px;"
|- bgcolor="#efefef"
|+ Oszacowane ryzyko zakażenia HIV w zależności od drogi narażenia<ref name="Patel pmid24809629">{{Cytuj pismo | nazwisko = Patel | imię = P. | nazwisko2 = Borkowf | imię2 = C. B. | nazwisko3 = Brooks | imię3 = J. T. | nazwisko4 = Lasry | imię4 = A. | nazwisko5 = Lansky | imię5 = A. | tytuł = Estimating per-act HIV transmission risk: a systematic review | url = http://www.hivlawandpolicy.org/sites/www.hivlawandpolicy.org/files/Estimating%20per-act%20hiv%20transmission%20risk.pdf | czasopismo = AIDS | wolumin = 28 | numer = 10 | strony = 1509-1519 | rok = 2014 | doi = 10.1097/QAD.0000000000000298 | pmid = 24809629}}</ref>
|- bgcolor="#efefef"
! style="width: 100px" abbr="Route"      | Droga zakażenia
! style="width: 150px" abbr="Infections" | Oszacowane zakażenia na 10&nbsp;000 ekspozycji na źródło zakażenia
|-
! style="text-align:left"| Transfuzja krwi
| 9250<ref name="pmid16549963">{{Cytuj pismo | nazwisko = Baggaley | imię = R. F. | nazwisko2 = Boily | imię2 = M. C. | nazwisko3 = White | imię3 = R. G. | nazwisko4 = Alary | imię4 = M. | tytuł = Risk of HIV-1 transmission for parenteral exposure and blood transfusion: a systematic review and meta-analysis | czasopismo = AIDS | wolumin = 20 | numer = 6 | strony = 805-812 | rok = 2006 | doi = 10.1097/01.aids.0000218543.46963.6d | pmid = 16549963}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Poród
| 2255<ref name="pmid8965861">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sperling | imię = R. S. | nazwisko2 = Shapiro | imię2 = D. E. | nazwisko3 = Coombs | imię3 = R. W. | nazwisko4 = Todd | imię4 = J. A. | nazwisko5 = Herman | imię5 = S. A. | tytuł = Maternal viral load, zidovudine treatment, and the risk of transmission of human immunodeficiency virus type 1 from mother to infant. Pediatric AIDS Clinical Trials Group Protocol 076 Study Group | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 335 | numer = 22 | strony = 1621-1629 | rok = 1996 | doi = 10.1056/NEJM199611283352201 | pmid = 8965861}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/><ref name=Coovadia>{{Cytuj pismo |autor= Coovadia H. |tytuł= Antiretroviral agents-how best to protect infants from HIV and save their mothers from AIDS |czasopismo= N. Engl. J. Med. |rok= 2004 |strony= 289–292 |vol= 351 |wydanie= 3 |id= PMID 15247337}}</ref>
|-
! style="text-align:left"| Używanie tych samych igieł do wstrzykiwania narkotyków
| 63<ref name="pmid11790680">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hudgens | imię = M. G. | nazwisko2 = Longini | imię2 = I. M. | nazwisko3 = Vanichseni | imię3 = S. | nazwisko4 = Hu | imię4 = D. J. | nazwisko5 = Kitayaporn | imię5 = D. | tytuł = Subtype-specific transmission probabilities for human immunodeficiency virus type 1 among injecting drug users in Bangkok, Thailand | czasopismo = Am J Epidemiol | wolumin = 155 | numer = 2 | strony = 159-168 | rok = 2002 | doi =  | pmid = 11790680}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Przezskórne ukłucie igłą
| 23<ref name="pmid16549963"/><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Bierny stosunek analny<sup>*</sup>
| 138<ref name="pmid9663408">{{Cytuj pismo | nazwisko = Leynaert | imię = B. | nazwisko2 = Downs | imię2 = A. M. | nazwisko3 = de Vincenzi | imię3 = I. | tytuł = Heterosexual transmission of human immunodeficiency virus: variability of infectivity throughout the course of infection. European Study Group on Heterosexual Transmission of HIV | czasopismo = Am J Epidemiol | wolumin = 148 | numer = 1 | strony = 88-96 | rok = 1998 | doi =  | pmid = 9663408}}</ref><ref name="pmid20139750">{{Cytuj pismo | nazwisko = Jin | imię = F. | nazwisko2 = Jansson | imię2 = J. | nazwisko3 = Law | imię3 = M. | nazwisko4 = Prestage | imię4 = G. P. | nazwisko5 = Zablotska | imię5 = I. | tytuł = Per-contact probability of HIV transmission in homosexual men in Sydney in the era of HAART | czasopismo = AIDS | wolumin = 24 | numer = 6 | strony = 907-913 | rok = 2010 | doi = 10.1097/QAD.0b013e3283372d90 | pmid = 20139750}}</ref><ref name="pmid10430236">{{Cytuj pismo | nazwisko = Vittinghoff | imię = E. | nazwisko2 = Douglas | imię2 = J. | nazwisko3 = Judson | imię3 = F. | nazwisko4 = McKirnan | imię4 = D. | nazwisko5 = MacQueen | imię5 = K. | tytuł = Per-contact risk of human immunodeficiency virus transmission between male sexual partners | czasopismo = Am J Epidemiol | wolumin = 150 | numer = 3 | strony = 306-311 | rok = 1999 | doi =  | pmid = 10430236}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Czynny stosunek analny<sup>*</sup>
| 11<ref name="pmid20139750"/><ref name="pmid10430236"/><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Stosunek pochwowy receptywny<sup>*</sup>
| 8<ref name="pmid19179227">{{Cytuj pismo | nazwisko = Boily | imię = M. C. | nazwisko2 = Baggaley | imię2 = R. F. | nazwisko3 = Wang | imię3 = L. | nazwisko4 = Masse | imię4 = B. | nazwisko5 = White | imię5 = R. G. | tytuł = Heterosexual risk of HIV-1 infection per sexual act: systematic review and meta-analysis of observational studies | czasopismo = Lancet Infect Dis | wolumin = 9 | numer = 2 | strony = 118-129 | rok = 2009 | doi = 10.1016/S1473-3099(09)70021-0 | pmid = 19179227}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Stosunek pochwowy insertywny<sup>*</sup>
| 4<ref name="pmid19179227"/><ref name="Patel pmid24809629"/>
|-
! style="text-align:left"| Stosunek oralny receptywny<sup>*</sup>
| bardzo niskie<ref name=Varghese>{{Cytuj pismo |autor= Varghese B., Maher J.E., Peterman T.A., Branson B.M. and Steketee R.W. |tytuł= Reducing the risk of sexual HIV transmission: quantifying the per-act risk for HIV on the basis of choice of partner, sex act, and condom use |czasopismo= Sex. Transm. Dis. |rok= 2002 |strony= 38–43 |vol= 29 |wydanie= 1 | pmid = 11773877}}</ref>
|-
! style="text-align:left"| Stosunek oralny insertywny<sup>*</sup>
| bardzo niskie<ref name=Varghese/>
|- bgcolor="#efefef"
! colspan=5 style="border-right:0px;";| <sup>*</sup> zakładany brak użycia prezerwatywy
|}

Do zakażenia wirusem HIV następuje poprzez kontakt seksualny, ekspozycję na wydzieliny lub tkanki zawierające wirusa oraz na drodze okołoporodowej (wertykalnej)<ref name="Chawla pmid24056755"/>. Materiał potencjalnie zakaźny musi ulec kontaktowi z [[błona śluzowa|błoną śluzową]] (nieuszkodzoną lub nie) [[pochwa człowieka|pochwy]], [[odbytnica|odbytnicy]], [[prącie|penisa]] czy [[jama ustna|jamy ustnej]] albo z uszkodzoną [[skóra|skórą]] lub zostać przeniesiony bezpośrednio do [[układ krwionośny człowieka|krwiobiegu]]<ref name="CDC HIV Transmission">{{Cytuj stronę | url = https://www.cdc.gov/hiv/basics/transmission.html | archiwum = http://web.archive.org/web/20161229205437/https://www.cdc.gov/hiv/basics/transmission.html | tytuł = HIV Transmission | autor = CDC | data = | data dostępu = 2016-12-29}}</ref>. Materiałem zakaźnym jest [[krew]], [[nasienie]], [[preejakulat]], [[wydzielina pochwy]], wydzielina odbytnicy, [[mleko]] i tkanki nieutrwalone formaliną<ref name="Steven L. Zeichner">{{Cytuj książkę | nazwisko = Zeichner | imię = Steven L. | nazwisko2 = Read | imię2 = Jennifer S. | tytuł = Handbook of Pediatric HIV Care | strony = 450-452 | url = https://books.google.pl/books?id=uzb7He8PJDMC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Cambridge University Press | rok = 2006 | isbn = 9781139453042 | odn = tak}}</ref>. Do materiałów zakaźnych zalicza się również [[płyn mózgowo-rdzeniowy]], [[płyn stawowy]], [[płyn opłucnowy]], [[płyn otrzewnowy]] i [[płyn osierdziowy]], które stanowią potencjalne źródło wirusa, choć zakażenie za pośrednictwem tego materiału jest bardzo mało prawdopodobne<ref name="Wyżgowski pmid27366077">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wyżgowski | imię = P. | nazwisko2 = Rosiek | imię2 = A. | nazwisko3 = Grzela | imię3 = T. | nazwisko4 = Leksowski | imię4 = K. | tytuł = Occupational HIV risk for health care workers: risk factor and the risk of infection in the course of professional activities | czasopismo = Ther Clin Risk Manag | wolumin = 12 | numer =  | strony = 989-994 | miesiąc =  | rok = 2016 | doi = 10.2147/TCRM.S104942 | pmid = 27366077}}</ref>. [[Ślina]], [[plwocina]], [[pot]], [[łzy]], [[mocz]], [[kał]] i [[wymioty]], jeśli nie są zanieczyszczone krwią, nie są uważane za materiał zakaźny<ref name="Chawla pmid24056755">{{Cytuj pismo | nazwisko = Chawla | imię = S. | nazwisko2 = Sahoo | imię2 = S. S. | nazwisko3 = Jain | imię3 = R. | nazwisko4 = Khanna | imię4 = P. | nazwisko5 = Mehta | imię5 = B. | tytuł = HIV: is a vaccine the answer? | czasopismo = Hum Vaccin Immunother | wolumin = 10 | numer = 1 | strony = 238-240 | miesiąc =  | rok = 2014 | doi = 10.4161/hv.26243 | pmid = 24056755}}</ref>{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2383}}. Wirus HIV nie przenosi się poprzez [[owady]], w tym również [[komarowate|komary]], [[kleszcze (pajęczaki)|kleszcze]] i [[moskity]]. HIV również nie przenosi się poprzez dotyk, uścisk dłoni, przytulanie, współdzielenie toalety czy kuchni, a także wspólne spożywanie posiłków<ref name="CDC HIV Transmission"/><ref name="Poindexter s.12-16"/>. 

Na ryzyko zakażenia wpływ ma typ materiału potencjalnie zakaźnego, poziom [[wiremia|wiremii]] HIV w materiale, rodzaj ekspozycji i współistnienie [[choroby przenoszone drogą płciową|chorób przenoszonych drogą płciową]]<ref name="Poindexter s.12-16">{{Cytuj książkę | nazwisko = Poindexter | imię = Cynthia Cannon | tytuł = Handbook of HIV and Social Work: Principles, Practice, and Populations | strony = 12-16 | url = https://books.google.pl/books?id=w4M2vh_0Cs4C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = John Wiley & Sons | rok = 2010 | isbn = 9781118012109 | odn = tak}}</ref>.

[[Droga szerzenia się zakażenia|Droga seksualna]] jest najważniejszą drogą transmisji wirusa, ogólnie pośredniczy ona w dwóch trzecich przypadków zakażenia<ref name="Poindexter s.12-16"/>. Ryzyko zakażenia różni się w zależności od rodzaju aktywności seksualnej. Największe ryzyko wiąże się ze [[seks analny|stosunkiem analnym biernym]] (receptywnym)<ref name="Patel pmid24809629"/><ref name="Poindexter s.12-16"/>. W porównaniu do receptywnego kontaktu waginalnego receptywny kontakt analny wiąże się z ponad dziesięciokrotnie większym ryzykiem infekcji<ref name="pmid24289271">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kelly-Hanku | imię = A. | nazwisko2 = Vallely | imię2 = A. | nazwisko3 = Man | imię3 = W. Y. | nazwisko4 = Wilson | imię4 = D. | nazwisko5 = Law | imię5 = G. | tytuł = A systematic review of heterosexual anal intercourse and its role in the transmission of HIV and other sexually transmitted infections in Papua New Guinea | czasopismo = BMC Public Health | wolumin = 13 | numer =  | strony = 1108  | rok = 2013 | doi = 10.1186/1471-2458-13-1108 | pmid = 24289271}}</ref>. Większe ryzyko jest związane z ekspozycją bogatounaczynionej błony śluzowej odbytnicy z nasieniem zawierającym wysoką koncentracją wirusa<ref name="Seth C. Kalichman">{{Cytuj książkę | nazwisko = Kalichman | imię = Seth C. | tytuł = Preventing Aids: A Sourcebook for Behavioral Interventions | strony = 3-7 | url = https://books.google.pl/books?id=RETrAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Psychology Press | rok = 2014 | isbn = 9781317778646 | odn = tak}}</ref>. Ocenia się, że ryzyko zakażenia HIV w kontakcie analnym receptywnym wynosi 138 na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="Patel pmid24809629"/>.

Z mniejszym ryzykiem w porównaniu do stosunku analnego biernego wiąże się z [[seks analny|stosunek analny aktywny]] (insertywny)<ref name="Patel pmid24809629"/><ref name="Poindexter s.12-16"/>. Ryzyko jest związane z ekspozycją na zawierającą wirusa HIV krew w odbytnicy<ref name="Seth C. Kalichman"/>. Szacuje się, że ryzyko zakażenia wynosi około 11 przypadków na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="Patel pmid24809629"/>. Stosunek dopochwowy zarówno receptywny, jak insertywny niesie znacznie mniejsze ryzyko zakażenia niż stosunek analny, co jest związane z mniejszym prawdopodobieństwem krwawienia podczas stosunku dopochwowego<ref name="Seth C. Kalichman"/>. Ocenia się, że receptywny stosunek waginalny wiąże się z 8 przypadkami zakażenia na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji, a insertywny stosunek dopochwowy z 4 przypadkami zakażenia na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="Patel pmid24809629"/>. Ryzyko zakażenia podczas [[seks oralny|stosunku oralnego]] jest znacznie niższe niż podczas stosunku analnego czy dopochwowego, jednak precyzyjne określenie ryzyka zakażenia jest trudne<ref name="Seth C. Kalichman"/><ref name="Poindexter s.12-16"/><ref name="Patel pmid24809629"/>. Prawdopodobnie receptywne ''[[fellatio]]'' wiąże się z większym ryzykiem niż inne formy seksu oralnego, w tym ''[[cunnilingus]]'' czy ''[[anilingus]]''<ref name="Poindexter s.12-16"/>. Uważa się, że jama ustna bez zmian chorobowych stanowi dobrą barierę chroniącą przed zakażeniem HIV<ref name="Poindexter s.12-16"/>. Choć niewielka liczba prac wskazuje na obecność wirusa HIV w ślinie, to nie ma dowodów na transmisję zakażenia poprzez ślinę<ref name="Poindexter s.12-16"/><ref name="Seth C. Kalichman"/>. Ponadto w ślinie obecne są [[enzymy]] oraz [[przeciwciało|przeciwciała]] inaktywujące wirusa<ref name="Seth C. Kalichman"/><ref name="pmid16700731">{{Cytuj pismo | nazwisko = Campo | imię = J. | nazwisko2 = Perea | imię2 = M. A. | nazwisko3 = del Romero | imię3 = J. | nazwisko4 = Cano | imię4 = J. | nazwisko5 = Hernando | imię5 = V. | tytuł = Oral transmission of HIV, reality or fiction? An update | czasopismo = Oral Dis | wolumin = 12 | numer = 3 | strony = 219-228 | rok = 2006 | doi = 10.1111/j.1601-0825.2005.01187.x | pmid = 16700731}}</ref><ref name="pmid9062556">{{Cytuj pismo | nazwisko = Shine | imię = N. | nazwisko2 = Konopka | imię2 = K. | nazwisko3 = Düzgüneş | imię3 = N. | tytuł = The anti-HIV-1 activity associated with saliva | czasopismo = J Dent Res | wolumin = 76 | numer = 2 | strony = 634-640 | rok = 1997 | doi =  | pmid = 9062556}}</ref>.

Przy przypadkowym zakłuciu igłą zanieczyszczoną materiałem zakaźnym wynosi 0,23%<ref name="pmid16549963"/><ref name="Patel pmid24809629"/>. Faktyczna wielkość ryzyka zależy od głębokości zakłucia, obecności krwi w świetle igły i poziomu wiremii<ref name="pmid19252702"/>. Wirus jest dość podatny na wysuszanie, choć może przetrwać w strzykawce do 42 dni. Poza zakłuciem igłą u pracowników ochrony zdrowia (jako narażenie zawodowe) rzadko dochodzi do zakłucia igłą świeżo po użyciu, a igła rzadko zawiera świeżą krew<ref name="pmid19252702"/>. Prawdopodobieństwo zakażenia wirusem HIV poprzez igły porzucone w miejscu publicznym jest bardzo niskie, dotyczy przede wszystkim igły zawierającej świeżą krew<ref name="pmid19252702">{{Cytuj pismo | tytuł = Needle stick injuries in the community | czasopismo = Paediatr Child Health | wolumin = 13 | numer = 3 | strony = 205-218 | rok = 2008 | doi =  | pmid = 19252702}}</ref><ref name="Julia A. McMillan">{{Cytuj książkę | nazwisko = McMillan | imię = Julia A. | nazwisko2 = Feigin | imię2 = Ralph D. | nazwisko3 = DeAngelis | imię3 = Catherine | nazwisko4 = Jones | imię4 = M. Douglas | tytuł = Oski's Pediatrics: Principles & Practice | strony = 965 | url = https://books.google.pl/books?id=VbjFQiz8aR0C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Lippincott Williams & Wilkins | rok = 2006 | isbn = 9780781738941 | odn = tak}}</ref>. Stosowanie tych samych igieł do wstrzykiwania narkotyków wiąże się ze znacznie większym ryzykiem, które jest oceniane na 138 przypadków na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="Patel pmid24809629"/>. Indywidualne ryzyko związane z używaniem tych samych igieł do wstrzykiwania narkotyków zwiększa biesiadne używanie narkotyków, odbywanie kary pozbawienia wolności, stosowanie [[kokaina|kokainy]] lub [[opiaty|opiatów]] oraz marginalizacja społeczna{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=382}}.

[[Transfuzja krwi|Transfuzja]] zakażonej krwi lub [[preparaty krwiopochodne|preparatów krwiopochodnych]] jest najefektywniejszą drogą transmisji wirusa{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=382}}. Zdecydowaną większość zakażeń poprzez transfuzję zanotowano przed 1985 rokiem, kiedy to wprowadzono przesiewowe badanie [[dawca krwi|dawców krwi]] w kierunku wirusa HIV<ref name="Poindexter s.12-16"/>. W Polsce serologiczne badania przesiewowe w kierunku HIV zostały wprowadzone już w 1986 roku<ref name="aids.gov krew">{{Cytuj stronę | url = www.aids.gov.pl/pobierz/2129/ | archiwum = | tytuł = Przenoszenie zakażenia HIV poprzez krew | autor = AIDS.gov | data = | data dostępu = 2016-08-16}}</ref><ref name="cd4.pl">{{Cytuj stronę | url = http://www.cd4.com.pl/zapobieganie-zakazeniu-hiv/jak-zapobiegac-zakazeniu-hiv/krew/ | archiwum = http://web.archive.org/web/20161231162321/http://www.cd4.com.pl/zapobieganie-zakazeniu-hiv/jak-zapobiegac-zakazeniu-hiv/krew/ | tytuł = Krew | autor = | data = | data dostępu = 2016-08-16}}</ref>. Postęp technik diagnostycznych badań serologicznych i wprowadzeniem technik molekularnych do diagnostyki dawców pozwoliło znacznie zmarginalizować ryzyko zakażenia drogą transfuzji krwi i dodatkowo podniosło bezpieczeństwo transfuzji<!--<ref name="Ewa Sulkowska"/>-->. W Polsce w badaniu dawców stosuje się [[ELISA (test immunoenzymatyczny)|badania immunoenzymatyczne]] (EIA) wykrywających przeciwciała anty-HIV i białko wirusa p24 oraz badania [[PCR z odwrotną transkryptazą|RT-PCR]] wykrywającego materiał genetyczny wirusa<ref name="Ewa Sulkowska">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sulkowska | imię = Ewa | nazwisko2 = Mikulska | imię2 = Maria | nazwisko3 = Grabarczyk | imię3 = Piotr | nazwisko4 = Liszewski | imię4 = Grzegorz | nazwisko5 = Brojer | imię5 = Ewa | tytuł = Analiza molekularnych i serologicznych markerów zakażenia HIV u polskich krwiodawców | url = | czasopismo = Journal of Transfusion Medicine | wolumin = | wydanie = | data = 2013 | doi = | pmid =}}</ref>. Obecnie ryzyko zakażeniem wirusem HIV poprzez transfuzję krwi jest bardzo niskie<ref name="Ewa Sulkowska"/> i w różnych publikacjach jest ocenianie na 0,14–1,5 przypadków zakażenia na 1&nbsp;000&nbsp;000 przetoczeń<ref name="pmid15735312">{{Cytuj pismo | nazwisko = Soldan | imię = K. | nazwisko2 = Davison | imię2 = K. | nazwisko3 = Dow | imię3 = B. | tytuł = Estimates of the frequency of HBV, HCV, and HIV infectious donations entering the blood supply in the United Kingdom, 1996 to 2003 | czasopismo = Euro Surveill | wolumin = 10 | numer = 2 | strony = 17-19 | rok = 2005 | doi =  | pmid = 15735312}}</ref><ref name="pmid18631163">{{Cytuj pismo | nazwisko = Velati | imię = C. | nazwisko2 = Romanò | imię2 = L. | nazwisko3 = Fomiatti | imię3 = L. | nazwisko4 = Baruffi | imię4 = L. | nazwisko5 = Zanetti | imię5 = A. R. | tytuł = Impact of nucleic acid testing for hepatitis B virus, hepatitis C virus, and human immunodeficiency virus on the safety of blood supply in Italy: a 6-year survey | czasopismo = Transfusion | wolumin = 48 | numer = 10 | strony = 2205-2213 | rok = 2008 | doi = 10.1111/j.1537-2995.2008.01813.x | pmid = 18631163}}</ref><ref name="pmid15317896">{{Cytuj pismo | nazwisko = Goodman | imię = J. L. | tytuł = The safety and availability of blood and tissues-progress and challenges | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 351 | numer = 8 | strony = 819-822 | rok = 2004 | doi = 10.1056/NEJMe048146 | pmid = 15317896}}</ref>.

Do zakażenia wirusem HIV z matki na dziecko ([[Droga szerzenia się zakażenia|zakażenie wertykalne]]) może nastąpić wewnątrzłożyskowo, podczas [[poród|porodu]] i [[karmienie piersią|karmienia piersią]]<ref name="Poindexter s.12-16"/>. Ryzyko zakażenia wertykalnego bez profilaktyki jest oceniane na 2255 przypadków na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="pmid8965861">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sperling | imię = R. S. | nazwisko2 = Shapiro | imię2 = D. E. | nazwisko3 = Coombs | imię3 = R. W. | nazwisko4 = Todd | imię4 = J. A. | nazwisko5 = Herman | imię5 = S. A. | tytuł = Maternal viral load, zidovudine treatment, and the risk of transmission of human immunodeficiency virus type 1 from mother to infant. Pediatric AIDS Clinical Trials Group Protocol 076 Study Group | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 335 | numer = 22 | strony = 1621-1629 | rok = 1996 | doi = 10.1056/NEJM199611283352201 | pmid = 8965861}}</ref><ref name="Patel pmid24809629"/>. W wewnątrzmacicznej transmisji wirusa przez łożysko pośredniczą komórki śródbłonka zawierające receptor [[CD4]] oraz [[komórki Hofbauera]]<ref name="pmid19020526">{{Cytuj pismo | nazwisko = Al-Husaini | imię = A. M. | tytuł = Role of placenta in the vertical transmission of human immunodeficiency virus | czasopismo = J Perinatol | wolumin = 29 | numer = 5 | strony = 331-336 | rok = 2009 | doi = 10.1038/jp.2008.187 | pmid = 19020526}}</ref>. Zakażenie podczas porodu jest związane z ekspozycją noworodka na krew, płyn owodniowy oraz wydzielinę dróg rodnych<ref name="Richard L. Sweet">{{Cytuj książkę | nazwisko = Sweet | imię = Richard L. | nazwisko2 = Gibbs | imię2 = Ronald S. | tytuł = Infectious Diseases of the Female Genital Tract | strony = 152-153 | url = https://books.google.pl/books?id=wuR_ngItU5oC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Lippincott Williams & Wilkins | rok = 2009 | isbn = 9780781778152 | odn = tak}}</ref>. Profilaktyka zakażenia wertykalnego polega na przyjmowaniu przez matkę [[HAART]], wykonaniu planowego (elektywnego) [[cięcie cesarskie|cięcia cesarskiego]], podania dożylnie [[zydowudyna|zydowudyny]] w trakcie porodu oraz profilaktyczne włączenie noworodkowi leków antyretrowirusowych{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=410-411}}. Wdrożenie profilaktyki za pomocą zydowudyny zmniejszyło ryzyko zakażenia wertykalnego do 8,3%<ref name="pmid17935654">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kendall | imię = J. L. | nazwisko2 = Faragher | imię2 = J. P. | tytuł = Ultrasound-guided central venous access: a homemade phantom for simulation | czasopismo = CJEM | wolumin = 9 | numer = 5 | strony = 371-373 | rok = 2007 | doi =  | pmid = 17935654}}</ref>, obecnie dzięki wprowadzeniu HAART ryzyko zakażenia wertykalnego spada do 1–2%<ref name="Laure Stella Ghoma Linguissi ">{{Cytuj pismo | nazwisko = Linguissi | imię = Laure Stella Ghoma | nazwisko2 = Bisseye | imię2 = Cyrille | nazwisko3 = Poulain | imię3 = Pierre | tytuł = Prevention of Mother-to-Child HIV Transmission (PMTCT) in the Republic of Congo: Challenges to Implementation | url = https://www.omicsonline.org/open-access/prevention-of-mothertochild-hiv-transmission-pmtct-in-the-republic-of-congo-challenges-to-implementation-2155-6113-1000503.pdf | czasopismo = AIDS Clin Res | wolumin = | wydanie = | data = 2015 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="pmid22945404">{{Cytuj pismo | nazwisko = Nesheim | imię = S. | nazwisko2 = Taylor | imię2 = A. | nazwisko3 = Lampe | imię3 = M. A. | nazwisko4 = Kilmarx | imię4 = PH. | nazwisko5 = Fitz Harris | imię5 = L. | tytuł = A framework for elimination of perinatal transmission of HIV in the United States | czasopismo = Pediatrics | wolumin = 130 | numer = 4 | strony = 738-744 | rok = 2012 | doi = 10.1542/peds.2012-0194 | pmid = 22945404}}</ref><ref name="Darak">{{Cytuj pismo | nazwisko = Darak | imię = S. | nazwisko2 = Parchure | imię2 = R. | nazwisko3 = Darak | imię3 = T. | nazwisko4 = Talavlikar | imię4 = R. | nazwisko5 = Kulkarni | imię5 = S. | tytuł = Advances in the prevention of mother-to-child transmission of HIV and resulting clinical and programmatic implications | url = https://www.dovepress.com/advances-in-the-prevention-of-mother-to-child-transmission-of-hiv-and--peer-reviewed-article-RRN | czasopismo = Research and Reports in Neonatology | wolumin = | wydanie = | data = 2014 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="pmid21735394">{{Cytuj pismo | nazwisko = Siegfried | imię = N. | nazwisko2 = van der Merwe | imię2 = L. | nazwisko3 = Brocklehurst | imię3 = P. | nazwisko4 = Sint | imię4 = TT. | tytuł = Antiretrovirals for reducing the risk of mother-to-child transmission of HIV infection | czasopismo = Cochrane Database Syst Rev | wolumin =  | numer = 7 | strony = | rok = 2011 | doi = 10.1002/14651858.CD003510.pub3 | pmid = 21735394}}</ref><ref name="pmid20954881">{{Cytuj pismo | nazwisko = Coutsoudis | imię = A. | nazwisko2 = Kwaan | imię2 = L. | nazwisko3 = Thomson | imię3 = M. | tytuł = Prevention of vertical transmission of HIV-1 in resource-limited settings | czasopismo = Expert Rev Anti Infect Ther | wolumin = 8 | numer = 10 | strony = 1163-1175 | rok = 2010 | doi = 10.1586/eri.10.94 | pmid = 20954881}}</ref><ref name="pmid21816514">{{Cytuj pismo | nazwisko = Azkune | imię = H. | nazwisko2 = Ibarguren | imię2 = M. | nazwisko3 = Camino | imię3 = X. | nazwisko4 = Iribarren | imię4 = J. A. | tytuł = Prevention of HIV transmission (vertical, occupational and non-occupational) | czasopismo = Enferm Infecc Microbiol Clin | wolumin = 29 | numer = 8 | strony = 615-625 | rok = 2011 | doi = 10.1016/j.eimc.2011.05.006 | pmid = 21816514}}</ref>. Planowe cięcie cesarskie również sprzyja redukcji ryzyka transmisji HIV<ref name="pmid20059573">{{Cytuj pismo | nazwisko = Boer | imię = K. | nazwisko2 = England | imię2 = K. | nazwisko3 = Godfried | imię3 = M. H. | nazwisko4 = Thorne | imię4 = C. | nazwisko5 = Thorne | imię5 = C. | tytuł = Mode of delivery in HIV-infected pregnant women and prevention of mother-to-child transmission: changing practices in Western Europe | czasopismo = HIV Med | wolumin = 11 | numer = 6 | strony = 368-378 | rok = 2010 | doi = 10.1111/j.1468-1293.2009.00800.x | pmid = 20059573}}</ref><ref name="pmid10099139">{{Cytuj pismo | tytuł = The mode of delivery and the risk of vertical transmission of human immunodeficiency virus type 1-a meta-analysis of 15 prospective cohort studies The International Perinatal HIV Group | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 340 | numer = 13 | strony = 977-987 | rok = 1999 | doi = 10.1056/NEJM199904013401301 | pmid = 10099139}}</ref><ref name="pmid9660364">{{Cytuj pismo | nazwisko = Mandelbrot | imię = L. | nazwisko2 = Le Chenadec | imię2 = J. | nazwisko3 = Berrebi | imię3 = A. | nazwisko4 = Bongain | imię4 = A. | nazwisko5 = Bénifla | imię5 = J. L. | tytuł = Perinatal HIV-1 transmission: interaction between zidovudine prophylaxis and mode of delivery in the French Perinatal Cohort | czasopismo = JAMA | wolumin = 280 | numer = 1 | strony = 55-60 | rok = 1998 | doi =  | pmid = 9660364}}</ref><ref name="pmid10199349">{{Cytuj pismo | nazwisko = Parazzini | imię = F. | nazwisko2 = Ricci | imię2 = E. | nazwisko3 = Di Cintio | imię3 = E. | nazwisko4 = Chiaffarino | imię4 = F. | nazwisko5 = Chatenoud | imię5 = L. | tytuł = Elective caesarean-section versus vaginal delivery in prevention of vertical HIV-1 transmission: a randomised clinical trial | czasopismo = Lancet | wolumin = 353 | numer = 9158 | strony = 1035-1039 | rok = 1999 | doi =  | pmid = 10199349}}</ref> i jest wykonywane na dwa tygodnie przed przewidywanym terminem porodu{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=410}}.

== Patogeneza ==
[[Plik:HI-Virion-pl.svg|thumb|Schemat budowy wirusa HIV]]
[[Plik:HIV-replication-cycle-en.svg|thumb|Cykl replikacyjny wirusa HIV]]

=== Cykl replikacyjny wirusa HIV ===
[[Cykl życiowy]] wirusa HIV wymaga wykorzystania [[komórka|komórki]] gospodarza{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=387}}. W [[replikacja wirusa|replikacji]] kluczową rolę pełnią [[glikoproteiny|glikoproteina]] błonowa [[gp120]] połączona z przezbłonową glikoproteiną [[gp41]] oraz receptor komórkowy CD4<ref name="Simon pmid16890836">{{Cytuj pismo | nazwisko = Simon | imię = V. | nazwisko2 = Ho | imię2 = D. D. | nazwisko3 = Abdool Karim | imię3 = Q. | tytuł = HIV/AIDS epidemiology, pathogenesis, prevention, and treatment | czasopismo = Lancet | wolumin = 368 | numer = 9534 | strony = 489-504 | miesiąc = | rok = 2006 | doi = 10.1016/S0140-6736(06)69157-5 | pmid = 16890836}}</ref>. Receptor [[CD4]] występują przede wszystkim na powierzchni [[limfocyty Th|limfocytów pomocniczych Th]], ale także komórek prekursorowych T w [[szpik kostny|szpiku]] i [[grasica|grasicy]], [[komórka dendrytyczna|komórkach dendrytycznych]], [[makrofagi|makrofagach]], [[monocyt]]ach, [[eozynofil]]ach i komórkach [[mikroglej]]u{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=387}}. Replikacja wirusa HIV rozpoczyna przyłączenie wirusowej glikoproteiny gp120 ze swoim receptorem komórkowym CD4<sup>+</sup> przy udziale [[receptor|koreceptorów]]<ref name="de Goede pmid25496723">{{Cytuj pismo | nazwisko = de Goede | imię = A. L. | nazwisko2 = Vulto | imię2 = A. G. | nazwisko3 = Osterhaus | imię3 = A. D. | nazwisko4 = Gruters | imię4 = R. A. | tytuł = Understanding HIV infection for the design of a therapeutic vaccine. Part I: Epidemiology and pathogenesis of HIV infection | czasopismo = Ann Pharm Fr | wolumin = 73 | numer = 2 | strony = 87-99 | miesiąc = | rok = 2015 | doi = 10.1016/j.pharma.2014.11.002 | pmid = 25496723}}</ref>.

Połączenie gp120 z CD4 wywołuje kaskadę zmian [[konformacja|komformacyjnych]] gp120 i odsłonięcia miejsca wiązania gp120 z koreceptorami<ref name="pmid22864288">{{Cytuj pismo | nazwisko = Mao | imię = Y. | nazwisko2 = Wang | imię2 = L. | nazwisko3 = Gu | imię3 = C. | nazwisko4 = Herschhorn | imię4 = A. | nazwisko5 = Xiang | imię5 = SH. | tytuł = Subunit organization of the membrane-bound HIV-1 envelope glycoprotein trimer | czasopismo = Nat Struct Mol Biol | wolumin = 19 | numer = 9 | strony = 893-899 | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.1038/nsmb.2351 | pmid = 22864288}}</ref>. Udział koreceptorów jest niezbędny do zakażenia komórki gospodarza, podstawowymi koreceptorami są prawidłowe receptory dla [[chemokiny|chemokin]] – CCR5 (receptor β-chemokin) oraz CXCR4 (receptor α-chemokin){{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=387}}<ref name="Chereshnev pmid23617796">{{Cytuj pismo | nazwisko = Chereshnev | imię = V. A. | nazwisko2 = Bocharov | imię2 = G. | nazwisko3 = Bazhan | imię3 = S. | nazwisko4 = Bachmetyev | imię4 = B. | nazwisko5 = Gainova | imię5 = I. | tytuł = Pathogenesis and treatment of HIV infection: the cellular, the immune system and the neuroendocrine systems perspective | czasopismo = Int Rev Immunol | wolumin = 32 | numer = 3 | strony = 282-306 | miesiąc = | rok = 2013 | doi = 10.3109/08830185.2013.779375 | pmid = 23617796}}</ref>. Po związaniu gp120 z koreceptorami dochodzi do dalszych zmian komformacyjnych gp120 i zostaje odsłonięta [[hydrofobowość|hydrofobowa]] [[domena białka|domena]] gp41 zbudowana z sześciu powiązanych ze sobą spiralnych podjednostek, która następnie zostaje wprowadzona do [[błona komórkowa|błony komórkowej]] komórki gospodarza<ref name="pmid22864288"/>. Dochodzi do połączenia i fuzji osłonki wirusowej z błoną komórkową, a następnie przemieszczenia otoczonego przez [[kapsyd]] [[Kwasy rybonukleinowe|RNA]] wirusa do [[cytoplazma|cytoplazmy]] komórki gospodarza<ref name="de Goede pmid25496723"/>{{odn|Gładysz|2007|s=23}}<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>.

[[Plik:HIV Membrane fusion panel.svg|thumb|800px|left|Fuzja wirusa HIV.<br />
(1) Wstępna interakcja pomiędzy wirusem HIV a komórką gospodarza<br />
(2) Zmiana komformacji gp120 umożliwiającą interakcję z koreceptorem<br />
(3) Hydrofobowe domeny gp41 są wprowadzane do błony komórkowej gospodarza<br />
(4) Dalsze zmiany komformacyjne i połączenie osłonki wirusowej z błoną komórkową gospodarza]]{{clear}}

[[Plik:Retroviruses-genome 1.jpg|thumb|Schemat budowy materiału genetycznego wirusa HIV]]
[[Plik:Rev-mediated HIV mRNA transport.png|thumb|Splicing i transport mRNA HIV]]
[[Plik:HIV-budding-Color.jpg|thumb|Wirus HIV (zielony) pączkujący z hodowanego limfocytu. Obraz z [[Skaningowy mikroskop elektronowy|elektronowego mikroskopu skaningowego]]]]
[[Plik:Hiv budding.jpg|thumb|Pączkujący wirus HIV. Obraz z elektronowego mikroskopu skaningowego.]]

Po uwolnienie z [[kapsyd]]u RNA wirusa ulega [[odwrotna transkrypcja|odwrotnej transkrypcji]]<ref name="Simon pmid16890836"/>. W tym procesie przy udziale enzymu [[odwrotna transkryptaza|odwrotnej transkryptazęy]] (RT) na podstawie nici wirusowego RNA najpierw powstaje komplementarna nić [[kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]], a następnie druga nić i dwuniciowy DNA{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=388}}<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. W trakcie tego mogą powstawać liczne [[mutacja|mutacje]] i nowe warianty wirusa ponieważ odwrotna transkryptaza nie posiada zdolności korekcji błędów<ref name="Simon pmid16890836"/>. HIV DNA posiada na obu końcach regiony [[Retrotranspozon|LTR]], które zawierają miejsca inicjacji transkrypcji{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=388}}.

Powstały w procesie odwrotnej transkrypcji HIV DNA w obrębie cytoplazmy jest ściśle związany w białkami wirusowymi, takimi jak integraza, odwrotna transktyptaza i białkami nukleokapsydu, oraz białkami gospodarza takimi jak Ku, INI 1 czy HMGa1, razem tworzą one kompleks przedintegracyjny<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Powstały w procesie odwrotnej transkrypcji kompleks przedintegracyjny (PIC) jest transportowany do [[jądro komórkowe|jądra komórkowego]], gdzie [[integraza]] rozpoznaje sekwencje nukleotydowe zlokalizowane na końcach regionów LTR U3 oraz U5 w wirusowym DNA i katalizuje włączenie go do [[chromosom]]u gospodarza<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>.

W regionie LTR znajdują się elementy regulujące [[transkrypcja (genetyka)|transkrypcję]] wirusowego DNA, obecny jest wzmacniacz transkrypcji z motywem wiążącym [[NF-kB|NF-κB]], [[NFAT]], [[promotor genu|promotor]] wiążący [[Sp1]] oraz [[sekwencja TATA]]<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Zatem transkrypcja wirusowego DNA zostaje powiązana z sygnałami aktywującymi komórkę, takimi jak [[cytokiny]], biorącym w [[prezentacja antygenu|prezentacji antygenu]] [[Receptor limfocytu T|TCR]], które powodują przesunięcie NF-κB lub NFAT z cytoplazmy do jądra komórkowego<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Wydajność transkrypcji znacząco zwiększa białko wirusowe tat<ref name="pmid21951552">{{Cytuj pismo | nazwisko = Debaisieux | imię = S. | nazwisko2 = Rayne | imię2 = F. | nazwisko3 = Yezid | imię3 = H. | nazwisko4 = Beaumelle | imię4 = B. | tytuł = The ins and outs of HIV-1 Tat | czasopismo = Traffic | wolumin = 13 | numer = 3 | strony = 355-363 | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.1111/j.1600-0854.2011.01286.x | pmid = 21951552}}</ref><ref name="Chereshnev pmid23617796"/>.

Proces transkrypcji jest regulowany w czasie za pośrednictwem procesu [[splicing]]u mRNA oraz białek tat i rev. Pełen transkrypt wirusowego genony posiada 9 [[Para zasad|kb]] (posiada również geny gag, pol i env), przy czym w procesie splicingu powstaje mRNA z 2 kb zawierające wyłącznie gen tat, rev i nef oraz mRNA z 4 kb posiadające geny Env, Vif, Vpr, Vpu<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Początkowo w procesie transkrypcji powstaje białko tat, które zwiększa wydajność transkrypcji, a następnie powstaje białko rev regulujące powstawanie białek strukturalnych i enzymatycznych{{odn|Gładysz|2007|s=27}}<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. W wyniku oddziaływania białka rev dochodzi do eksportu RNA niepoddane procesowi splicingu (pre-mRNA) lub częściowemu splicingowi z jądra komórkowego do cytoplazmy, gdzie ulega ono [[translacja (genetyka)|translacji]]. W przypadku niewystarczająco wysokiej ekspresji rev niepoddane splicingowi RNA pozostaje w jądrze komórkowym i ulega degradacji<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Białka strukturalne kodują geny gag, pol i env. W wyniku działania proteazy z białek prekursorowych kodowanych przez geny pol i env powstają p17 (białko macierzy), p24 i nukleoproteiny p9 i p7{{odn|Gładysz|2007|s=27}}. Gen env koduje glikoproteinę gp160, która w [[aparat Golgiego|aparacie Golgiego]] pod wpływem proteaz komórkowych jest przekształcana w gp120 i gp41, które wędrują do błony komórkowej gospodarza w celu sformowania wirionu<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. Wirusowe RNA dimeryzuje i zostaje zapakowane do wirionu<ref name="Chereshnev pmid23617796"/>. W procesie [[pączkowanie|pączkowania]] powstaje [[wirion]], w trakcie tego procesu do własnej osłonki wirusowej HIV włącza błonowe białka gospodarza, w tym [[główny układ zgodności tkankowej|MHC]], cząsteczki adhezyjne i inhibitory [[dopełniacz (biologia)|dopełniacza]]{{odn|Gładysz|2007|s=27}}. Włączenie białek gospodarza zwiększa infekcyjność wirusa i nasila aktywację imunologiczną{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=338}}. Wirion jest uwalniany w wyniku [[liza (biologia)|lizy]] komórki gospodarza{{odn|Gładysz|2007|s=27}}.

==== Komórkowe mechanizmy obronne gospodarza ====
Komórki posiadają kilka mechanizmów obronnych działających na wielu etapach cyklu replikacyjnego wirusa. TRIM5α wpływa na przedwczesne rozłożenie osłonki wirusowej, zniszczenie kapsydu i zatrzymanie odwrotnej transkryptazy. APOBEC3G poprzez dezaminację deoksycytydyny do deoksyurydyny w ujemnej nici prowirusowego DNA, co ostatecznie przerywa cykl życiowy wirusa na etapie odwrotnej transkryptazy. SAMHD1 hydrolizuje dNTPs zmniejszając jego dostępność dla odwrotnej transkryptazy{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=111-112}}.

=== Pierwotne zakażenie HIV ===
Okres od wniknięcia wirusa do czasu wytworzenia [[przeciwciało|przeciwciał]] anty-HIV jest nazywany pierwotnym zakażeniem HIV{{odn|Gładysz|2007|s=30}}. Większość świeżych zakażeń jest spowodowanych przez wirusy CCR5-tropowe, a wirusy CXCR4-tropowe pojawiają się w późniejszych fazach zakażenia<ref name="Simon pmid16890836"/>. Po wniknięciu HIV w blaszce właściwej [[błona śluzowa|błony śluzowej]] następuje zakażenie niewielkiej liczby [[komórka dendrytyczna|komórek dendrytycznych]], [[limfocyty Th|limfocytów CD4<sup>+</sup>]] oraz [[makrofagi|makrofagów]]<ref name="Simon pmid16890836"/>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=339}}. Potencjalnymi drogami inwazji może być [[endocytoza]], [[transcytoza]] lub przyłączenie do [[receptory mannozy|receptorów mammozy]] (DC-SIGN), które są obecne na komórkach dendrytycznych i makrofagach<ref name="Simon pmid16890836"/>.

Klasyczną drogę rozprzestrzeniania się wirusa stanowi bezpośrednie zakażenie komórek docelowych przez wolny wirus. Jednak wirus może wykorzystywać prawidłowe mechanizmy [[prezentacja antygenu|prezentacji antygenu]] do dalszego rozprzestrzeniania. Bezpośrednia transmisja w ramach synapsy immunologicznej pomiędzy komórką dendrytyczną a limfocytem CD4<sup>+</sup> jest skuteczniejszą metodą zakażania kolejnych komórek i w modelach matematycznych stanowi drogę nawet 90% nowych zakażeń w tkance limfatycznej<ref name="Rodriguez-Plata pmid23590845">{{Cytuj pismo | nazwisko = Rodriguez-Plata | imię = M. T. | nazwisko2 = Puigdomènech | imię2 = I. | nazwisko3 = Izquierdo-Useros | imię3 = N. | nazwisko4 = Puertas | imię4 = M. C. | nazwisko5 = Carrillo | imię5 = J. | tytuł = The infectious synapse formed between mature dendritic cells and CD4(+) T cells is independent of the presence of the HIV-1 envelope glycoprotein | czasopismo = Retrovirology | wolumin = 10 | numer =  | strony = 42 | miesiąc = | rok = 2013 | doi = 10.1186/1742-4690-10-42 | pmid = 23590845}}</ref>.

Komórka dendrytyczna jest [[komórka prezentująca antygen|komórką prezentującą antygen]] (APC). Komórki dendrytyczne prezentują antygen związany z cząstką [[Główny układ zgodności tkankowej|MHC]] [[Receptor limfocytu T|receptorowi komórki T (TCR)]], co prowadzi do stymulacji tych komórek<ref name="Rodriguez-Plata pmid23590845"/>. Komórki dendrytyczne wyrażają ekspresję niewielkich ilości receptorów CD4, znaczną ilość receptorów CCR5 i CXCR4 oraz szereg innych receptorów pośredniczących w wiązaniu z wirusową gp 120, w tym DC-SIGN i DCIR<ref name="Manches pmid24246474">{{Cytuj pismo | nazwisko = Manches | imię = O. | nazwisko2 = Frleta | imię2 = D. | nazwisko3 = Bhardwaj | imię3 = N. | tytuł = Dendritic cells in progression and pathology of HIV infection | czasopismo = Trends Immunol | wolumin = 35 | numer = 3 | strony = 114-122 | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.1016/j.it.2013.10.003 | pmid = 24246474}}</ref>, ponadto posiadają zdolność do [[pinocytoza|makropinocytozy]] chwytając całe [[antygen]]y i [[patogen]]y<ref name="Wu pmid17063186"/>. Po związaniu z receptorem dalsze losy związanego wirusa HIV zależą od rodzaju receptora oraz stopnia dojrzałości i interakcji komórki dendrytycznej<ref name="Manches pmid24246474"/>. Komórki dendrytyczne pomimo posiadania receptorów CD4 w porównaniu do limfocytów CD4<sup>+</sup> są stosunkowo rzadko zakażane<ref name="Manches pmid24246474"/>. Związanie HIV z DC-SIGN nie prowadzi do jego pełnej degradacji, a do zatrzymania go w [[endosomy|endosomach]]<ref name="Manches pmid24246474"/>. Po wniknięciu wirusa HIV może on ulegać degradacji i przygotowaniu do [[prezentacja antygenu|prezentacji antygenu]] limfocytom CD4<sup>+</sup>{{odn|Gładysz|2007|s=23}}. Wirus zatrzymany w endosomach, który nie uległ degradacji, wraz z uwalnianiem pęcherzyków z wirusem jest może ponownie przedostać się do otoczenia i dalej łączyć się z komórkami docelowymi<ref name="Wu pmid17063186">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wu | imię = L. | nazwisko2 = KewalRamani | imię2 = V. N. | tytuł = Dendritic-cell interactions with HIV: infection and viral dissemination | czasopismo = Nat Rev Immunol | wolumin = 6 | numer = 11 | strony = 859-868 | miesiąc = | rok = 2006 | doi = 10.1038/nri1960 | pmid = 17063186}}</ref><ref name="McDonald pmid21994702">{{Cytuj pismo | nazwisko = McDonald | imię = D. | tytuł = Dendritic Cells and HIV-1 Trans-Infection | czasopismo = Viruses | wolumin = 2 | numer = 8 | strony = 1704-1717 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.3390/v2081704 | pmid = 21994702}}</ref>. Komórka dendrytyczna z obecnym na jej powierzchni wirusem HIV indukuje rekrutację CD4, CCR5, CXCR4 na powierzchni limfocytów CD4<sup>+</sup> i tworzy analogiczną strukturę do synapsy immunologiczną nazywaną synapsą zakaźną<ref name="McDonald pmid21994702"/><ref name="Manches pmid24246474"/>. Powstanie synapsy zakaźnej wymaga udziału [[białka adhezyjne|białek adhezyjnych]] typowo wykorzystywanych podczas fizjologicznej interakcji pomiędzy tymi komórkami<ref name="McDonald pmid21994702"/>. Następnie dochodzi do uwolnienia wirionów w strefie styku obu komórek i zakażenia komórki docelowej<ref name="Rodriguez-Plata pmid23590845"/>. Zdolność do migracji i możliwość interakcji z wieloma limfocytami Th zwiększa znaczenie takiej drogi rozprzestrzenia wirusa<ref name="Manches pmid24246474"/>.

Po zakażeniu komórek dendrytycznych, limfocytów CD4<sup>+</sup> oraz makrofagów lub jako wolny wirion wirus HIV wędruje do lokalnych [[węzeł chłonny|węzłów chłonnych]]{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=24}}. Po około tygodnia od zakażenia w regionalnych węzłach chłonnych następuje replikacja wirusa, która pozwala na zwiększenie liczby wirusów o niewielkiej liczbie wariantów{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=112}}<ref name="Simon pmid16890836"/>. Następnie w ciągu 1–3 tygodni od zakażenia zakażone limfocyty T wędrują drogą krwionośną i docierają do przewodu pokarmowego, szpiku oraz śledziony, gdzie następnie dochodzi do intensywnej replikacji i masywnego zakażenia komórek wrażliwych{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=112}}<ref name="Simon pmid16890836"/>{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=24}}. Skutkuje to bardzo wysokim poziomem wiremii we krwi<ref name="Simon pmid16890836"/>{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=24}}. Wysoki poziom replikacji skutkuje znacznym obniżeniem liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>, szczególnie w obrębie błony śluzowej przewodu pokarmowego, gdzie w ciągu 3 tygodni ginie ponad 80% limfocytów CD4<sup>+</sup><ref name="de Goede pmid25496723"/>. Spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> w obrębie jelita jest nieodwracalny i może skutkować przesunięciem drobnoustrojów do krwiobiegu, co sprzyja aktywacji immunologicznej<ref name="Cohen pmid21591946">{{Cytuj pismo | nazwisko = Cohen | imię = M. S. | nazwisko2 = Shaw | imię2 = G. M. | nazwisko3 = McMichael | imię3 = A. J. | nazwisko4 = Haynes | imię4 = B. F. | tytuł = Acute HIV-1 Infection | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 364 | numer = 20 | strony = 1943-1954 | miesiąc = | rok = 2011 | doi = 10.1056/NEJMra1011874 | pmid = 21591946}}</ref>. Obserwuje się znaczny spadek liczby [[komórka pamięci|komórek pamięci]] o fenotypie CD4<sup>+</sup>CD45Ro<sup>+</sup>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=389}}.

Swoiste [[limfocyty Tc|limfocyty cytotoksyczne]] CD8<sup>+</sup> likwidują zakażone komórki prowadząc do gwałtownego spadku wiremii, ale nie doprowadzając do eradykacji zakażenia<ref name="Walker pmid23002014">{{Cytuj pismo | nazwisko = Walker | imię = B. | nazwisko2 = McMichael | imię2 = A. | tytuł = The T-cell response to HIV | czasopismo = Cold Spring Harb Perspect Med | wolumin = 2 | numer = 11 | strony =  | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.1101/cshperspect.a007054 | pmid = 23002014}}</ref><ref name="de Goede pmid25496723"/>{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=27}}. Limfocyty CD8<sup>+</sup> prowadzą do zmniejszenia wiremii w wyniku niszczenia zakażonych komórek oraz poprzez hamowanie replikacji bez niszczenia zakażonych komórek{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=27}}. Dochodzi do wytwarzania [[perforyna|perforyny]], indukcji apoptozy poprzez połączenie ligandu Fas z receptorem Fas oraz produkcję [[interferon|INF-γ]] i [[CAF]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=389}}. Inną funkcją limfocytów CD8<sup>+</sup> jest wytwarzanie chemokin CCL3, CCL4 i CCL5, które konkurują z receptorem CCR5<ref name="Walker pmid23002014"/>. Ustala się pewien poziom wiremii nazywany punktem ustalenia, który ma wpływa na dalszy przebieg infekcji{{odn|Gładysz|2007|s=32}}{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=114}}.

W ciągu 3–4 tygodnia od zakażenia pojawiają się swoiste przeciwciała anty-HIV<ref name="de Goede pmid25496723"/>. Większość przeciwciał jest skierowana przeciw glikoproteinom otoczkowym gp 41 i gp 120<ref name="de Goede pmid25496723"/>. Przeciwciała mogą prowadzić do zablokowania infekcji komórek docelowych (przeciwciała neutralizujące) lub nakierowywać inne komórki układu immunologicznego na zniszczenie zakażonych komórek<ref name="de Goede pmid25496723"/>. Jednak powstałe przeciwciała mają niewielki wpływ neutralizujący na obecne antygeny wirusowe{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=32}}. Zakres rozpoznawanych przez przeciwciała [[epitop]]ów jest wąski. Rzadko dochodzi do powstania swoistych przeciwciał przeciwko konserwatywnym regionom glikoprotein powierzchniowych, a jeśli się pojawiają to najczęściej dopiero po 20–30 miesiącach infekcji<ref name="McMichael pmid20010788">{{Cytuj pismo | nazwisko = McMichael | imię = A. J. | nazwisko2 = Borrow | imię2 = P. | nazwisko3 = Tomaras | imię3 = G. D. | nazwisko4 = Goonetilleke | imię4 = N. | nazwisko5 = Haynes | imię5 = B. F. | tytuł = The immune response during acute HIV-1 infection: clues for vaccine development | czasopismo = Nat Rev Immunol | wolumin = 10 | numer = 1 | strony = 11-23 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.1038/nri2674 | pmid = 20010788}}</ref>.

=== Przewlekłe zakażenie HIV ===
[[plik:Hiv-timecourse.png|thumb|Schemat ukazujący poziom wiremii i limfocytów CD4<sup>+</sup> w miarę naturalnego przebiegu choroby. W fazie ostrej pojawia się pik wiremii i gwałtowny spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>. W fazie przewlekłej wiremia jest mniejsza, przy czym dochodzi do postępującego spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>{{legenda|red|Poziom wiremii}} {{legenda|blue|Poziom limfocytów CD4<sup>+</sup>}}]]
Po około 6 miesiącach od infekcji zakażenie wchodzi w okres bezobjawowy<ref name="Levy pmid19098484">{{Cytuj pismo | nazwisko = Levy | imię = J. A. | tytuł = HIV pathogenesis: 25 years of progress and persistent challenges | czasopismo = AIDS | wolumin = 23 | numer = 2 | strony = 147-160 | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.1097/QAD.0b013e3283217f9f | pmid = 19098484}}</ref>. Typową cechą przewlekłego zakażenia jest przewlekła aktywacja immunologiczna i postępujący spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>. Obniżenie ich liczby wynika bezpośrednio z zakażenia tych komórek HIV oraz apoptozy zakażonych i niezakażonych limfocytów CD4<sup>+</sup>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=389}}.

==== Aktywacja immunologiczna ====
[[Plik:HIV.TIF|thumb|Zakażony limfocyt CD4<sup>+</sup> z licznymi pączkującymi wirionami. Obraz z elektronowego mikroskopu skaningowego]]
Stała, nieswoista aktywacja immunologiczna jest kluczowym elementem patogenezy zakażenia silnie nasilającym replikację wirusa i ostatecznie indukującym wyczerpywanie puli komórek immunologicznych<ref name="Fauci pmid18190288">{{Cytuj pismo | nazwisko = Fauci | imię = A. S. | tytuł = Pathogenesis of HIV disease: opportunities for new prevention interventions | czasopismo = Clin Infect Dis | wolumin = 45 Suppl 4 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2007 | doi = 10.1086/522540 | pmid = 18190288}}</ref>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=338}}<ref name="Ford pmid19532052">{{Cytuj pismo | nazwisko = Ford | imię = E. S. | nazwisko2 = Puronen | imię2 = C. E. | nazwisko3 = Sereti | imię3 = I. | tytuł = Immunopathogenesis of asymptomatic chronic HIV Infection: the calm before the storm | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 4 | numer = 3 | strony = 206-214 | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.1097/COH.0b013e328329c68c | pmid = 19532052}}</ref>. U podstaw stałej aktywacji immunologicznej leży sama replikacja wirusa i odpowiedź immunologiczna na zakażenie oraz translokacja mikroorganizmów z przewodu pokarmowego<ref name="Maartens pmid24907868"/>. Mechanizm prowadzący do przewlekłej aktywacji immunologicznej jest złożony i nie do końca poznany, prawdopodobnie udział różnych mechanizmów składających się na ten proces różni się u poszczególnych chorych w zależności od etapu infekcji oraz stosowania HAART<ref name="Paiardini pmid23772616">{{Cytuj pismo | nazwisko = Paiardini | imię = M. | nazwisko2 = Müller-Trutwin | imię2 = M. | tytuł = HIV-associated chronic immune activation | czasopismo = Immunol Rev | wolumin = 254 | numer = 1 | strony = 78-101 | miesiąc = | rok = 2013 | doi = 10.1111/imr.12079 | pmid = 23772616}}</ref>.

Do aktywacji immunologicznej prowadzi sama replikacja wirusa i odpowiedź immunologiczna na zakażenie. Wirus jest rozpoznawany przez swoiste receptory TCR, ale także jest wiązany przez [[toll-like receptor]]. HIV zakażając limfocyty CD4<sup>+</sup> może jednocześnie aktywować zakażone komórki. Choć poziom replikacji HIV koreluje z aktywacją immunologiczną i stanem zapalnym, jednak nie jest jedynym czynnikiem wyzwalający proces utrwalonej aktywacji immunologicznej, o czym świadczy zaangażowanie w proces aktywacji i zwiększonego obrotu innych komórek niż limfocyty CD4<sup>+</sup> oraz brak ustąpienia procesu po skutecznym leczeniu antyretrowirusowym<ref name="Paiardini pmid23772616"/>. Kolejnym mechanizmem, szczególnie istotnym w zaawansowanych stadiach zakażenia, są infekcje oportunistyczne i nieoportunistyczne. Patogeny poprzez stymulację dużej liczby komórek promują i podtrzymują stałą aktywację. Procesowi sprzyja utrata [[limfocyt Th17|limfocytów Th17]], utrata integralności błony śluzowej przewodu pokarmowego i przesunięcie [[flora bakteryjna jelita|flory jelitowej]] oraz jej antygenów, w tym [[lipopolisacharyd]]u (LPS), do krwiobiegu<ref name="Paiardini pmid23772616"/><ref name="de Goede pmid25496723"/><ref name="Février pmid21994747"/>.

Stała aktywacja immunologiczna istotnie przyczynia się do progresji choroby. Prowadzi ona do aktywacji i proliferacji limfocytów CD4<sup>+</sup> naiwnych i pamięci ze zwiększeniem ekspresji receptorów CCR5, które zwiększają podatność na infekcję HIV. Paradoksalnie zwiększona proliferacja limfocytów CD4<sup>+</sup> zwiększa liczbę komórek docelowych dla wirusa, a aktywacja limfocytów CD4<sup>+</sup> sprzyja replikacji wirusa, co napędza błędny cykl<ref name="Paiardini pmid23772616"/>. Stała aktywacja zaburza funkcję [[limfocyty B|limfocytów B]], [[komórki NK|komórek NK]], komórek dendrytycznych i [[monocyt]]ów, czego skutkiem jest gorsza kontrola infekcji i dalsze nasilenie procesu<ref name="Paiardini pmid23772616"/><ref name="pmid19319142">{{Cytuj pismo | nazwisko = Moir | imię = S. | nazwisko2 = Fauci | imię2 = A. S. | tytuł = B cells in HIV infection and disease | czasopismo = Nat Rev Immunol | wolumin = 9 | numer = 4 | strony = 235-245 | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.1038/nri2524 | pmid = 19319142}}</ref><ref name="pmid16174110">{{Cytuj pismo | nazwisko = Müller-Trutwin | imię = M. | nazwisko2 = Hosmalin | imię2 = A. | tytuł = Role for plasmacytoid dendritic cells in anti-HIV innate immunity | czasopismo = Immunol Cell Biol | wolumin = 83 | numer = 5 | strony = 578-583 | miesiąc = | rok = 2005 | doi = 10.1111/j.1440-1711.2005.01394.x | pmid = 16174110}}</ref>. Kolejnym następstwem stałej aktywacji układu immunologicznego jest deregulacja funkcji szpiku kostnego, grasicy i węzłów chłonnych. W wyniku przewlekłej produkcji [[transformujący czynnik wzrostu beta|TGF-β1]] dochodzi do uszkodzenia [[fibroblast|komórek fibroblastycznych]] siateczki i tworzonych przez te komórki sieć, spada dostępność [[interleukina 7|IL-7]], co zmniejsza zdolność do przetrwania naiwnych limfocytów T. Uszkodzenie sieci komórek fibroblastycznych siateczki ogranicza rekonstrukcję układu immunologicznego po wprowadzeniu leczenia antyretrowirusowego<ref name="Paiardini pmid23772616"/><ref name="pmid22613276">{{Cytuj pismo | nazwisko = Zeng | imię = M. | nazwisko2 = Haase | imię2 = A. T. | nazwisko3 = Schacker | imię3 = T. W. | tytuł = Lymphoid tissue structure and HIV-1 infection: life or death for T cells | czasopismo = Trends Immunol | wolumin = 33 | numer = 6 | strony = 306-314 | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.1016/j.it.2012.04.002 | pmid = 22613276}}</ref>. Indukowane przez stała aktywność immunologiczną uszkodzenie naczyń i zaburzenia lipidowe promują choroby sercowo-naczyniowe<ref name="Paiardini pmid23772616"/><ref name="pmid22577211">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hsue | imię = P. Y. | nazwisko2 = Deeks | imię2 = S. G. | nazwisko3 = Hunt | imię3 = P. W. | tytuł = Immunologic basis of cardiovascular disease in HIV-infected adults | czasopismo = J Infect Dis | wolumin = 205 Suppl 3 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.1093/infdis/jis200 | pmid = 22577211}}</ref>. Stymulacja proliferacji [[komórka nowotworowa|komórek nowotworowych]] sprzyja rozwojowi nowotworów niedefiniujących AIDS<ref name="Paiardini pmid23772616"/>

==== Apoptoza limfocytów CD4<sup>+</sup> ====
Początkowo podczas ostrej fazy zakażenia spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> jest związany z wysoką wiremią. Wirus preferencyjnie infekuje limfocyty swoiste dla wirusa. W fazie przewlekłej głównym mechanizmem utraty limfocytów CD4<sup>+</sup> jest apoptoza<ref name="Février pmid21994747">{{Cytuj pismo | nazwisko = Février | imię = M. | nazwisko2 = Dorgham | imię2 = K. | nazwisko3 = Rebollo | imię3 = A. | tytuł = CD4+ T cell depletion in human immunodeficiency virus (HIV) infection: role of apoptosis | czasopismo = Viruses | wolumin = 3 | numer = 5 | strony = 586-612 | miesiąc = | rok = 2011 | doi = 10.3390/v3050586 | pmid = 21994747}}</ref>. 

Do śmierci zakażonej komórki może dochodzić w wyniku cytolizy bezpośrednio związanej z zakażeniem i cyklem replikacyjnym wirusa, a także w wyniku zniszczenia komórki przez limfocyty cytotoksyczne CD8<sup>+</sup><ref name="Février pmid21994747"/>. Do apoptozaly niezakażonych komórek przyczynia się białko Env (gp 120 i gp 41). Komórki wykazujące ekspresję Env wiążąc się z CD4 i CXCR4/CCR5 obecnymi na niezakażonych komórkach mogą tworzyć [[syncytium|syncytia]] lub częściowe wymieszanie się błon komórkowych, co skutkuje zniszczeniem tych komórek<ref name="Garg pmid23202514">{{Cytuj pismo | nazwisko = Garg | imię = H. | nazwisko2 = Mohl | imię2 = J. | nazwisko3 = Joshi | imię3 = A. | tytuł = HIV-1 induced bystander apoptosis | czasopismo = Viruses | wolumin = 4 | numer = 11 | strony = 3020-3043 | miesiąc = | rok = 2012 | doi = 10.3390/v4113020 | pmid = 23202514}}</ref>.

Większość limfocytów CD4<sup>+</sup> jest niszczona w pośrednim mechanizmie, przede wszystkim [[śmierć komórkową indukowaną aktywacją|śmierci komórkowej indukowaną aktywacją]] (activation induced cell death – AICD) związanej z procesem przewlekłej aktywacji immunologicznej<ref name="Février pmid21994747"/>. Fizjologicznie regulacja odpowiedzi immunologicznej i jej wygaszanie wymaga uśmiercenia znacznej części już niepotrzebnych limfocytów biorących udział w tej odpowiedzi. W tej regulacji uczestniczą cząsteczki Fas i nadrodzina TNF<ref name="Février pmid21994747"/>. Przewlekłej aktywacji immunologicznej towarzyszy wzrost ekspresji ligandów i receptorów nadrodziny TNF – Fas/FasL and TRAIL-DR5<ref name="Poonia pmid19832988">{{Cytuj pismo | nazwisko = Poonia | imię = B. | nazwisko2 = Pauza | imię2 = C. D. | nazwisko3 = Salvato | imię3 = M. S. | tytuł = Role of the Fas/FasL pathway in HIV or SIV disease | czasopismo = Retrovirology | wolumin = 6 | numer =  | strony = 91 | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.1186/1742-4690-6-91 | pmid = 19832988}}</ref>. Cząstka FasL jest wyrażana tylko w niewielkich ilościach przez naiwne limfocyty T, ale w aktywowanych limfocytach jego ekspresja jest znaczna<ref name="Février pmid21994747"/>. Zakażone komórki znacznie w mniejszym stopniu ulegają apoptozie niż te niezakażone i skutkuje to oszczędzeniem zainfekowanych limfocytów, przy jednoczesnym niszczeniu aktywowanych komórek<ref name="Février pmid21994747"/>.

Niszczenie niezakażonych komórek jest również związane z białkami wirusowymi gp120, Tat i Nef. Gp 120 wiążąc się CD4 i koreceptorami prowadzi do regulacji w górę Fas i obniżenia FLIP, który jest inhibitorem [[kaspazy|kaspazy 8]], co kieruje komórkę na szlak wewnątrzpochodny apoptozy. Z kolei Tat reguluje w górę TRAIL, a Nef w różnych mechanizmach kieruje komórkę na szlak wewnątrzpochodny i zewnątrzpochodny [[apoptoza|apoptozy]]<ref name="Mbita pmid25196285">{{Cytuj pismo | nazwisko = Mbita | imię = Z. | nazwisko2 = Hull | imię2 = R. | nazwisko3 = Dlamini | imię3 = Z. | tytuł = Human immunodeficiency virus-1 (HIV-1)-mediated apoptosis: new therapeutic targets | czasopismo = Viruses | wolumin = 6 | numer = 8 | strony = 3181-227 | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.3390/v6083181 | pmid = 25196285}}</ref>.

==== Zmienność genotypowa HIV ====
HIV cechuje się wyjątkowo nasiloną zdolnością do akumulacji zmienności genetycznej. Prowadzi to znacznego zróżnicowania obecnych populacji HIV u zakażonego{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=389}}<ref name="Coffin pmid23284080">{{Cytuj pismo | nazwisko = Coffin | imię = J. | nazwisko2 = Swanstrom | imię2 = R. | tytuł = HIV pathogenesis: dynamics and genetics of viral populations and infected cells | czasopismo = Cold Spring Harb Perspect Med | wolumin = 3 | numer = 1 | strony = | miesiąc = | rok = 2013 | doi = 10.1101/cshperspect.a012526 | pmid = 23284080}}</ref>. Źródłem zmienności genetycznej jest przede wszystkim podatność na błędy wirusowej odwrotnej transkryptazy, ale także białka gospodarza – [[polimeraza RNA|polimeraza RNA II]] (Pol II) i ABOBEC3G (dezaminaza cytydyny)<ref name="Coffin pmid23284080"/>. Ocenia się, że podczas replikacji dochodzi do pojedynczego błędu na 10<sup>4</sup>–10<sup>5</sup> nukleotydów, czyli powstaje jedna mutacja na replikację całego materiału genetycznego. Przekłada się to na 10<sup>10</sup> mutacji dziennie{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=109}}. Pozwala to na selekcję wielu wariantów wirusa posiadających określone korzystne cechy lub posiadające zdolność do ucieczki od odpowiedzi układu immunologicznego gospodarza, a także do oporności na leki antyretrowirusowe{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=109}}<ref name="Coffin pmid23284080"/>. Mutacje w zakresie rozpoznawanych przez limfocyty CD8<sup>+</sup> epitopy umożliwiają uniknięcie zniszczenia i dają korzyść selekcyjną nowym wariantom wirusa{{odn|Katze|Korth|Law|Nathanson|2015|s=109}}. Glikoproteiny env w pętlach hiperzmiennych V1, V2 i V4, poza mutacjami punktowymi, wykazują zmiany strukturalne powodujące wydłużenie tych pętli ze zwiększeniem miejsc glikozylacji<ref name="Coffin pmid23284080"/>. Mutacje prowadzące do oporności na leki pojawiają się jeszcze przed wprowadzeniem tych leków, następnie w wyniku działania presji selekcyjnej (zastosowany lek) dochodzi do wzrostu opornych populacji wirusa. W konsekwencji tego zjawiska leczenie za pomocą pojedynczego leku zawsze prowadzi do szybkiego nawrotu wiremii klonów opornych na ten lek<ref name="Coffin pmid23284080"/>.

=== Faza objawowa – zespół nabytego niedoboru odporności ===
Faza objawowa jest następstwem znacznego upośledzenia czynnościowego układu odpornościowego i dalszej szybkiej progresji choroby{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}. Wczesna faza objawowa może się pojawiać się przy spadku liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 500 komórek/μl<ref name="Coffin pmid21433338">{{Cytuj pismo | nazwisko = Coffin | imię = J. M. | nazwisko2 = Hughes | imię2 = S. H. | nazwisko3 = Varmus | imię3 = H. E. | nazwisko4 = Fauci | imię4 = A. S. | nazwisko5 = Desrosiers | imię5 = R. C. | tytuł = Pathogenesis of HIV and SIV | czasopismo =  | wolumin =  | numer =  | strony =  | miesiąc =  | rok =  | doi =  | pmid = 21433338}}</ref>. Przy spadku liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 200 komórek/μl mogą się pojawiać infekcje, nowotwory i inne choroby wskaźnikowe AIDS<ref name="Weston">{{Cytuj pismo | nazwisko = Weston | imię = Rosy | nazwisko2 = Barett | imię2 = Brett | tytuł = HIV infection: Pathology and disease progression | url = | czasopismo = Clinical pharmacist | wolumin = | wydanie = | data = 2009 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="Coffin pmid21433338"/>. Często rozpoznawanymi infekcjami oportunistyczni są gruźlica, mykobakteriozy, Pneumocystis carinii i cytomegalia<ref name="Lee-Ellen C. Copstead-Kirkhorn">{{Cytuj książkę | nazwisko = Copstead-Kirkhorn | imię = Lee-Ellen C. | nazwisko2 = Banasik | imię2 = Jacquelyn L. | tytuł = Pathophysiology | strony = 240-243 | url = https://books.google.pl/books?id=i7jwAwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca =  Elsevier Health Sciences| rok = 2014 | isbn = 9780323293174 | odn = tak}}</ref><ref name="Bhushan Kumar">{{Cytuj książkę | nazwisko = Kumar | imię = Bhushan | nazwisko2 = Gupta | imię2 = Somesh | tytuł = Sexually Transmitted Infections | strony = 790-791 | url = https://books.google.pl/books?id=kQ9tAwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2014 | isbn = 9788131229781 | odn = tak}}</ref>. Do zgonu dochodzi w wyniku zakażeń lub niewydolności życiowo istotnych narządów, szczególnie w przebiegu [[niewydolność oddechowa|niewydolności oddechowej]], [[niewydolność krążenia|niewydolności krążenia]], niewydolności [[hemopoeza|hematopoezy]] lub uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego<ref name="Bhushan Kumar"/>.

== Obraz kliniczny zakażenia HIV ==
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|+ Klasyfikacja kliniczna zakażenia HIV według CDC{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}
|- style="background:#E5AFAA; font-weight:bold"
| Kategoria immunologiczna
| colspan=3 | Kategoria kliniczna
|-
| rowspan=2 width="400" style="background:#f7e6e5; font-weight:bold" | Liczba limfocytów CD4<sup>+</sup>
| width="500" style="background:#f7e6e5; font-weight:bold; font-size:130%" | A
| width="500" style="background:#f7e6e5; font-weight:bold; font-size:130%" | B
| width="500" style="background:#f7e6e5; font-weight:bold; font-size:130%" | C
|-
| style="background:#f7e6e5;" | Faza bezobjawowa, OChR<ref group="uwaga" name="tabl1">Ostra choroba retrowirusowa</ref> lub PGL<ref group="uwaga" name="tabl2">Przetrwałe uogólniona limfadenopatia</ref>
| style="background:#f7e6e5;" | Faza objawowa bez chorób wskaźnikowych AIDS
| style="background:#f7e6e5;" | Choroby wskaźnikowe AIDS
|-
| style="background:#f7e6e5" | >500/μl
| A1
| B1
| C1
|-
| style="background:#f7e6e5" | 200–499/μl
| A2
| B2
| C2
|-
| style="background:#f7e6e5" | <200/μl
| A3
| B3
| C3
|-
| colspan = 4 style="background:#f7e6e5; font-weight:bold; font-size:120%" | AIDS jest definiowany przez kategorie A3, B3, C1, C2 i C3
|}

=== Kategoria kliniczna A – zakażenie bezobjawowe, ostra choroba retrowirusowa i przetrwała uogólniona limfadenopatia ===
; Ostra choroba retrowirusowaa
{{Osobny artykuł|Ostra choroba retrowirusowa}}

U części chory w ostrej fazie zakażenia obserwuje się chorobę o niecharakterystycznym przebiegu nazywaną ostrą chorobą retrowirusową. Ostra choroba retrowirusowa pojawia się pomiędzy 1. a 8. tygodniem od zakażenia, najczęściej pomiędzy 3. a 6 tygodniem od zakażenia HIV{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}. Choroba retrowirusowa cechuje się pewną zmiennością obrazu klinicznego{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}. Może przybierać przebieg bezobjawowy lub objawowy przypominając [[mononukleoza zakaźna|mononukleozę zakaźną]], [[grypa|grypę]] albo [[przeziębienie]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}.

Przebieg objawowy ostrej choroby retrowirusowej jest obserwowany u 40–90%<ref name="Richey pmid23095473">{{Cytuj pismo | nazwisko = Richey | imię = L. E. | nazwisko2 = Halperin | imię2 = J. | tytuł = Acute human immunodeficiency virus infection | czasopismo = Am J Med Sci | wolumin = 345 | numer = 2 | strony = 136-142 | rok = 2013 | doi = 10.1097/MAJ.0b013e31825d4b88 | pmid = 23095473}}</ref>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}. Możliwy jest przebieg pod postacią jedynie [[stan podgorączkowy|stanu podgorączkowego]] trwającego kilka dni{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390-391}}. Najczęstszymi objawami są [[gorączka]], [[utrata apetytu]] i złe samopoczucie, które występują u ponad 70% chorych<ref name=Self pmid20413020">{{Cytuj pismo | nazwisko = Self | imię = W. H. | tytuł = Acute HIV infection: diagnosis and management in the emergency department | czasopismo = Emerg Med Clin North Am | wolumin = 28 | numer = 2 | strony = 381-392 | rok = 2010 | doi = 10.1016/j.emc.2010.01.002 | pmid = 20413020}}</ref><ref name="Richey pmid23095473"/>. Może występować silny [[ból głowy]], [[ostre zapalenie gardła|zapalenie gardła]], [[mialgia|ból mięśni]] i [[artralgia|ból stawów]], [[biegunka]], [[nudności]], [[wymioty]] i utrata masy ciała<ref name=Self pmid20413020"/>. U części chorych występuje [[wysypka]] [[wykwity|plamisto-grudkowa]] najbardziej zaznaczona na twarzy i tułowiu, często obejmująca dłonie i stopy<ref name="Richey pmid23095473"/>. W obrębie błony śluzowej jamy ustnej, narządów płciowych, odbytu i przełyku mogą być obecne ostro ograniczone [[wrzód|owrzodzenia]]<ref name=Self pmid20413020"/><ref name="Richey pmid23095473"/>. W [[badanie fizykalne|badaniu fizykalnym]] mogą być obecne uogólnione powiększenie węzłów chłonnych ([[limfadenopatia]]), szczególnie zaznaczona w obrębie grupy węzłów pachowych, szyjnych i potylicznych, a także [[hepatomegalia|powiększenie wątroby]] i [[splenomegalia|śledziony]]<ref name=Self pmid20413020"/>.

Rzadko dochodzi do [[zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych|aseptycznego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych]] z niewielką [[pleocytoza|pleocytozą]] z przewagą limfocytów, podwyższeniem stężenia [[białka]] i prawidłowym stężeniem [[glukoza|glukozy]], a bardzo rzadko [[zapalenie mózgu]], [[neuropatia|neuropatii obwodowej]] i [[zespół Guillaina-Barrégo|zespołu Guillaina-Barrégo]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=390}}<ref name="Richey pmid23095473"/>. Bardzo rzadko w przebiegu ostrej choroby retrowirusowej dochodzi do rozwoju typowych [[zakażenie oportunistyczne|infekcji oportunistycznych]]<ref name=Self pmid20413020"/>. W badaniach laboratoryjnych bywa obecna łagodna [[niedokrwistość]], [[leukopenia]], [[małopłytkowość]] i wzrost stężenia aminotransferaz ([[aminotransferaza asparaginianowa|AST]], [[Aminotransferaza alaninowa|ALT]])<ref name=Self pmid20413020"/>. Choroba zwykle samoistnie ustępuje w ciągu 7–10 dni<ref name="Richey pmid23095473"/><ref name=Self pmid20413020"/>, ale złe samopoczucie, powiększenie węzłów chłonnych i owrzodzenia mogą utrzymywać się kilka miesięcy<ref name=Self pmid20413020"/>.

; Zakażenie bezobjawowe
Niezależnie od rozwoju ostrej choroby retrowirusowej po ostrej fazie zakażenia pojawia się okres bezobjawowy zakażenia HIV{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}{{odn|Kartikeyan|Kartikeyan|Tiwari|Bisen|2007|s=68}}{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}<ref name="Chandra B. Dokwal ">{{Cytuj książkę | nazwisko = Dokwal | imię = Chandra B. | tytuł = Current Management of AIDS and HIV Infection | strony = 25 | url = https://books.google.pl/books?id=Wd4kL4t-CeQC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Popular Prakashan | rok = 2005 | isbn = 9788171546879 | odn = tak}}</ref>. Okres klinicznie bezobjawowy trwa przeciętnie 8–10 lat{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}. W tym okresie dochodzi replikacji wirusa oraz do stałego, powolnego zmieszania się liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> i postępującego pogorszenia funkcji układu odpornościowego{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}{{odn|Kartikeyan|Kartikeyan|Tiwari|Bisen|2007|s=68}}.

; Przetrwałe uogólnione powiększenie węzłów chłonnych
W okresie poprzedzającym rozwój okresu objawowego zakażenia HIV może dochodzić do powstania przetrwałego uogólnionego powiększenia węzłów chłonnych (''persistent generalized lymphadenopathy'' – '''PGL'''). Zespół jest definiowany przez stwierdzenie powiększenia co najmniej dwóch grup węzłów chłonnych poza węzłami pachwinowymi, o wielkości powyżej 1&nbsp;cm, trwającego przynajmniej 3 miesiące po wykluczeniu innych przyczyn powiększenia węzłów chłonnych{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}<ref name="Joseph R. Masci">{{Cytuj książkę | nazwisko = Masci | imię = Joseph R. | tytuł = Outpatient Management of HIV Infection, Fourth Edition | strony = 85 | url = https://books.google.pl/books?id=2o_LBQAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = CRC Press | rok = 2016 | isbn = 9781420087369 | odn = tak}}</ref><ref name="Richard L. Kradin">{{Cytuj książkę | nazwisko = Kradin | imię = Richard L. | tytuł = Diagnostic Pathology of Infectious Disease | strony = 301-302 | url = https://books.google.pl/books?id=Xo6rjxlC-60C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2010 | isbn = 9781455705986 | odn = tak}}</ref>. Przetrwałe uogólnione powiększenie węzłów chłonnych występuje u 50–70% chorych zakażonych HIV{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}.

Najczęściej powiększeniu ulegają węzły szyjne, podżuchwowe, potyliczne, pachowe, łokciowe, podkolanowe oraz krezkowe. Powiększenie węzłów śródpiersia nie jest typowe dla PGL{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}. U co trzeciego chorego występuje również powiększenie śledziony{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}. Powiększeniu ulegają symetryczne grupy węzłów, węzły są ruchome, sprężyste i zwykle niebolesne, wielkości około 0,5–2&nbsp;cm. Asymetryczne i szybkie powiększenie węzłów nie jest typowe dla przetrwałego uogólnionego powiększenia węzłów chłonnych{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}. Przetrwałemu uogólnionemu powiększeniu węzłów chłonnych mogą towarzyszyć infekcje patogenami nieoportunistycznymi, ból głowy i przewlekłe zmęczenie{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}.

Przetrwałe uogólnione powiększenie węzłów chłonnych poprzedza wystąpienie okresu objawowego{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}. Powiększenie węzłów chłonnych jest związane z intensywnym namnażaniem wirusa po pierwotnym zakażeniu HIV. Zanik powiększenia węzłów chłonnych wiąże się progresją zakażenia HIV{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}. Historia naturalna zakażenia HIV nie różni się u chorych, u których wystąpiło PGL od tych, u których ono nie wystąpiło{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1549}}.

=== Kategoria kliniczna B – stadium objawowe bez zakażeń definiujących AIDS (nie-A i nie-C) ===
W tym stadium występują zakażenia oportunistyczne sugerujące niedobór odporności komórkowej, jednak nie spełniające kryteriów chorób wskaźnikowych AIDS{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}. Zakażenia zwykle nadal przyjmują łagodny przebieg{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}<ref name="pmid1361652">{{Cytuj pismo | tytuł = 1993 revised classification system for HIV infection and expanded surveillance case definition for AIDS among adolescents and adults. | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00018871.htm | czasopismo = MMWR Recomm Rep | wolumin = 41 | numer = | strony = 1-19 || rok = 1992 | doi =  | pmid = 1361652}}</ref>. Do zakwalifikowania do kategorii B decyduje stwierdzenie choroby związanej z zakażeniem HIV lub wskazującej na niedobry odpowiedzi komórkowej, a także stwierdzenie choroby, których przebieg lub wymagane leczenie komplikuje zakażenie HIV<ref name="pmid1361652"/>.

Do typowych stanów związanych ze stadium objawowym bez zakażeń definiujących AIDS (kategoria B) zalicza się{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=391}}{{odn|Gładysz|2007|s=40-41}}{{odn|Dziubek|2010|s=412}}: 
* [[angiomatosis bacillaris|bakteryjna angiomatoza]] (''angiomatosis bacillaris''),
* [[leukoplakia włochata]],
* [[półpasiec]] obejmujący powyżej jednego [[dermatom]]u lub ponowne wystąpienie półpaśca,
* [[drożdżyca|kandydoza]] jamy ustnej lub pochwy,
* [[zapalenie narządów miednicy mniejszej]],
* [[Śródnabłonkowa neoplazja szyjki macicy|dysplazja szyjki macicy]] lub [[rak szyjki macicy|''rak in situ'' szyjki macicy]],
* [[samoistna plamica małopłytkowa]],
* [[listerioza]],
* [[neuropatia|neuropatia obwodowa]],
* występowanie gorączki powyżej 38,5 °C lub biegunki powyżej jednego miesiąca.

=== Kategoria kliniczna C – pełnoobjawowe AIDS ===
AIDS jest rozpoznawany w konsekwencji stwierdzenia dowolnej choroby wskaźnikowej (definiującej AIDS), do których należą [[zakażenie oportunistyczne|zakażenia oportunistyczne]], [[nowotwór|nowotwory]] oraz inne zespoły chorobowe etiologicznie ściśle związane z zakażeniem HIV. AIDS jest również rozpoznawane u chorych zakażonych HIV z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 200 komórek/μl, przy czym kliniczne pojawienie się AIDS jest prawdopodobne przy obniżeniu liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 400–200 komórek/μl{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=392}}.

'''Choroby wskaźnikowe AIDS:'''{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=392}}
* '''zakażenia oportunistyczne:'''
# nawracające, bakteryjne [[zapalenie płuc|zapalenia płuc]] (przynajmniej 2 zachorowania w ciągu 12 miesięcy),
# [[gruźlica człowieka|gruźlica]] płucna lub pozapłucna,
# [[mykobakterioza]] rozsiana lub pozapłucna,
# nawracająca uogólniona [[salmonelloza]],
# [[drożdżyca|kandydoza]] przełyku, tchawicy, oskrzeli lub płuc,
# [[pneumocystoza|pneumocystozowe zapalenie płuc]],
# [[histoplazmoza]] pozapłucna,
# [[kokcydioidomykoza]] pozapłucna,
# [[kryptokokoza]] pozapłucna,
# [[izosporoza]],
# [[toksoplazmoza]] narządowa,
# [[kryptosporydioza]],
# [[Węgorczyca|strongyloidoza]] pozajelitowa,
# przewlekłe owrzodzenia skóry i (lub) błon śluzowych, utrzymujące się ponad miesiąc, zapalenie oskrzeli, płuc lub przełyku spowodowane przez [[wirus opryszczki pospolitej|HHV]],
# [[cytomegalowirus|cytomegalia]] (poza wątrobą, śledzioną i węzłami chłonnymi),
# [[postępująca leukoencefalopatia wieloogniskowa|postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia]] (PML).
* '''nowotwory:'''
# [[mięsak Kaposiego]] u mężczyzny <60 roku życia,
# [[chłoniaki]]: [[chłoniak Burkitta|Burkitta]], [[pierwotny chłoniak mózgu|pierwotny mózgu]], [[chłoniak immunoblastyczny|immunoblastyczny]],
# inwazyjny [[rak szyjki macicy]].
* '''zespoły chorobowe:'''
# [[zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV|encefalopatia związana z zakażeniem HIV]] (zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV),
# [[zespół wyniszczenia spowodowany zakażeniem HIV|zespół wyniszczenia (wyczerpania) spowodowany zakażeniem HIV]].

==== Zakażenia wirusowe ====
; CMV
[[Plik:Fundus photograph-CMV retinitis EDA07.JPG|thumb|Zapalenie siatkówki przez CMV]]
Infekcja [[cytomegalowirus]]em (CMV) przed wprowadzeniem leczenia antyretrowirusowego była jedną z najczęstszych zakażeń oportunistycznych{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=392}}. Choroba zwykle jest następstwem reaktywacji zakażenia [[latencja wirusów|latentnego]], najczęściej pojawia się przy obniżeniu liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> <50 komórek/μl. W przebiegu reaktywacji zakażenia latentnego może dochodzić do ciężkiej manifestacji narządowej{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=392}}{{odn|Gładysz|2007|s=49}}.

Cytomegalowirusowe [[zapalenie siatkówki]] objawia się stopniowym, a rzadziej o szybkim przebiegu, upośledzeniem widzenia, mogą pojawiać się [[mroczki (medycyna)|mroczki]]. Nieleczona choroba prowadzi do [[ślepota|utraty wzroku]]. W badaniu dna oka często są obecne wybroczyny okołonaczyniowe oraz złogi włóknika przypominające kłębki waty (tzw. "obraz białego sera z keczupem"), które wyprzedzają objawy utraty wzroku{{odn|Gładysz|2007|s=49}}. Zapalenie płuc wywołane przez CMV przebiega podobnie jak inne [[śródmiąższowe zapalenie płuc|śródmiąższowe zapalenia płuc]], występuje [[duszność]], suchy męczący [[kaszel]]<ref name="Paul Volberding">{{Cytuj książkę | nazwisko = Volberding | imię = Paul | tytuł = Sande's HIV/AIDS Medicine: Medical Management of AIDS 2012 | strony = | url = https://books.google.pl/books?id=DrsIKtpVimUC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2012 | isbn = 9781455706952 | odn = tak}}</ref>. Zakażenie cytomegalowirusem w obrębie przewodu pokarmowego może przebiegać jako [[zapalenie przełyku]] z głębokimi owrzodzeniami{{odn|Procop|Pritt|2014|s=82}}, objawiające się utrudnionym lub [[odynofagia|bolesnym połykaniem]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=393}}. Zapalenie jelita cienkiego lub grubego może naśladować [[nieswoiste zapalenia jelit]] lub [[niedokrwienne zapalenie jelita grubego]] przebiegając gorączką, biegunką, często z domieszką krwi, a przy ciężkim zajęciu może dość do [[perforacja przewodu pokarmowego|perforacji jelita]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=393}}. Możliwe jest [[zapalenie dróg żółciowych]] oraz [[zapalenie pęcherzyka żółciowego]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=393}}. Ciężką postacią zakażenia CMV jest [[zapalenie mózgu]]. Inna postacią zakażenia CMV jest postępująca [[radikulopatia]] przebiegająca z osłabieniem kończyn dolnych aż do [[porażenie|porażenia wiotkiego]] oraz zaburzeniem funkcji zwieraczy{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=392}}.

; HSV-1 i HSV-2
Zakażenie [[Wirus opryszczki pospolitej|wirusem opryszczki pospolitej]] (HSV) może wywoływać rozległe zmiany w obrębie błon śluzowych oraz skóry{{odn|Gładysz|2007|s=50}}. W postaci rozsianej występują uogólnione zmiany skórne z zajęciem narządów wewnętrznych. Ponadto HSV może powodować zapalenie płuc, [[zapalenie oskrzeli]] z owrzodzeniami błony śluzowej. HSV wywołuje [[zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych]] o bardzo ciężkim przebiegu{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=393}}.

; VZV
Pierwotne zakażenie [[wirus ospy wietrznej i półpaśca|wirusem ospy wietrznej i półpaśca]] cechuje się bardzo ciężkim przebiegiem, często z zapaleniem płuc. Reaktywacja utajonego zakażenia VZV objawia się jako [[półpasiec]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=393}}.

; JCV i BKV
[[Plik:Progressive multifocal leukoencephalopathy 002.jpg|thumb|Postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia, obraz MRI]]
[[Poliomawirusy#Wirus JC|JC papowa]] (JCV) i [[Poliomawirusy#Wirus BK|BKV]] należą do [[Poliomawirusy|poliomawirusów]]. Zakażenie JCV jest powszechne, około 80% osób wykazuje obecność przeciwciał przeciw wirusowi{{odn|Procop|Pritt|2014|s=90}}. Wirus wykazuje zdolność do przetrwania w stanie latentnym w nerkach{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=394}}. U chorych w głębokiej immunosupresji z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 100 komórek/μl dochodzi do rozwoju [[postępująca leukoencefalopatia wieloogniskowa|postępującej wieloogniskowej leukoencefalopatii]] (PML){{odn|Gładysz|2007|s=50}}. Wirus zakaża [[oligodendrocyt]]y oraz [[astrocyt]]y zaburzając produkcję [[glej]]u i prowadzi do [[choroby demielinizacyjne]]j<ref name="pmid15550673">{{Cytuj pismo | nazwisko = Elphick | imię = G. F. | nazwisko2 = Querbes | imię2 = W. | nazwisko3 = Jordan | imię3 = J. A. | nazwisko4 = Gee | imię4 = G. V. | nazwisko5 = Eash | imię5 = S. | tytuł = The human polyomavirus, JCV, uses serotonin receptors to infect cells | czasopismo = Science | wolumin = 306 | numer = 5700 | strony = 1380-1383 | rok = 2004 | doi = 10.1126/science.1103492 | pmid = 15550673}}</ref>{{odn|Procop|Pritt|2014|s=90}}. W następstwie zajęcia istoty białej pojawiają się objawy ogniskowe oraz zaburzenia świadomości bez gorączki i [[objawy oponowe|objawów oponowych]]. Choroba ostatecznie prowadzi do zgonu chorego. W [[obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego|rezonansie magnetycznym]] obecne są liczne rozsiane ogniska demielinizacji{{odn|Gładysz|2007|s=50}}.

; Koinfekcja HIV i HBV oraz HIV i HCV
Ze względu na podobną drogę transmisji często rozpoznaje się koinfekcję HIV i wirusów hepatotropowych. Koinfekcja trzykrotnie przyspiesza progresję choroby do marskości{{odn|Procop|Pritt|2014|s=88}}{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=394-395}}

==== Zakażenia bakteryjne ====
; Zapalenie płuc
Rozpoznanie więcej niż jednego zapalenia płuc w ciągu 12 miesięcy u zakażonych HIV wskazuje na AIDS{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=398}}. Zapalenie płuc u chorych na AIDS wiąże się z cięższym przebiegiem i znacznie wyższą śmiertelnością niż w populacji ogólnej<ref name="John C. Hall s.257-258">{{Cytuj książkę | nazwisko = Hall | imię = John C. | nazwisko2 = Hall | imię2 = Brian John | nazwisko3 = Cockerell | imię3 = Clay J. | tytuł = HIV/AIDS in the Post-HAART Era: Manifestations, Treatment, and Epidemiology | strony = 257-258 | url = https://books.google.pl/books?id=9TR6XuLNhIUC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = PMPH-USA | rok = 2011 | isbn = 9781607951056 | odn = tak}}</ref>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=398}}. Często występuje obustronne zapalenie płuc{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=398}}.

; Gruźlica
[[Plik:PulmonaryTB.png|thumb|Gruźlica, obraz w tomografii komputerowej]]
[[Gruźlica człowieka|Gruźlica]] jest jedną z najczęstszych chorób wskaźnikowych AIDS<!--((odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401))((odn|Gładysz|2007|s=43))-->. Ocenia się, że jedna trzecia chorych na HIV jest zakażona [[prątek gruźlicy|prątkiem gruźlicy]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401}}{{odn|Gładysz|2007|s=43}}. Kluczową rolę w kontroli zakażenia prątkiem gruźlicy pełnią limfocyty CD4<sup>+</sup>, które wpływają na zatrzymaniu prątków gruźlicy wewnątrz aktywowanych [[makrofagi|makrofagów]] tworzących [[ziarniniak]]i. U osób immunokompetentnych ostatecznie dochodzi do obumarcia prątków wewnątrz ziarniniaków, jednak wraz ze spadkiem limfocytów CD4<sup>+</sup> spada zdolność do utrzymywania prątków wewnątrz makrofagów, co systematycznie zwiększa ryzyko reaktywacji latentnego zakażenia{{odn|Gładysz|2007|s=43}}. Jednocześnie samo zakażenie prątkiem gruźlicy pogłębia deficyty immunologiczne związane z zakażeniem HIV<ref name="pmid22363214">{{Cytuj pismo | nazwisko = Pawlowski | imię = A. | nazwisko2 = Jansson | imię2 = M. | nazwisko3 = Sköld | imię3 = M. | nazwisko4 = Rottenberg | imię4 = M. E. | nazwisko5 = Källenius | imię5 = G. | tytuł = Tuberculosis and HIV co-infection | czasopismo = PLoS Pathog | wolumin = 8 | numer = 2 | strony = e1002464 | rok = 2012 | doi = 10.1371/journal.ppat.1002464 | pmid = 22363214}}</ref>.

Gruźlica może wystąpić na każdym etapie klinicznym zakażenia HIV. Obraz kliniczny reaktywacji gruźlicy u chorych zakażonych zmienia się w zależności od liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>. Przy liczbie limfocytów CD4<sup>+</sup> >200 komórek/μl obserwuje się typowe zmiany dla gruźlicy w szczytach płuc z tendencją do tworzenia jam, z kolei u chorych z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <200 komórek/μl, szczególnie <50 komórek/μl, stwierdza się zmiany rozsiane ([[gruźlica prosówkowa|prosówka]]) albo zmiany obejmują również środkowe i dolne pola płucne{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401}}{{odn|Gładysz|2007|s=43}}.

Gruźlica pozapłucna dotyczy chorych z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <200 komórek/μl{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401}}{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=183}}. Postać pozapłucna może towarzyszyć gruźlicy płuc lub występować niezależnie od zmian w płucach{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=183}}. Najczęstszą postacią jest limfadenopatia trzewna, często z tworzeniem [[ropień|ropni]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401}}. Innymi postaciami gruźlicy pozapłucnej są gruźlicze zapalenie opłucnej, osierdzia, opon mózgowo-rdzeniowych, zmiany mogą pojawiać się w obrębie skóry, kości, stawów, jelita oraz w innych narządach{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=401}}{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=183}}. Klinicznie choroba manifestuje się pod postacią  powiększonych węzłów chłonnych, nacieków zapalnych, ropni, dolegliwości bólowych, stanów podgorączkowych lub gorączki, nocnych potów i wyniszczenia{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=183}}.

; Mykobakteriozy
Do [[MOTT|mykobakterioz atypowych]] o największym znaczeniu klinicznym zalicza się ''[[Mycobacterium avium complex]]'' (MAC) do których zalicza się ''[[Mycobaterium avium]]'' i ''[[Mycobacterium intracellularae]]''. Stanowią one czynnik etiologiczny 95% zakażeń prątkami niegruźliczymi{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=402}}. Są to organizmy saprofityczne powszechnie występujące w środowisku{{odn|Procop|Pritt|2014|s=95}}. Chorują głównie osoby z bardzo ciężkim deficytem immunologicznym z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <50 komórek/μl{{odn|Gładysz|2007|s=45}}. Choroba najczęściej jest wynikiem świeżej infekcji, znacznie rzadziej jest to reaktywacja zakażenia latentnego{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=189}}. Obecnie rzadziej rozpoznaje się postacie uogólnione (septyczne), a częściej ograniczone (narządowe){{odn|Gładysz|2007|s=45}}{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=402}}. Postać uogólniona cechuje się gorączką, nocnymi potami, utratą masy ciała, powiększeniem wątroby oraz powiększeniem węzłów chłonnych{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=402}}. Postać płucna objawia się podobnie jak gruźlica{{odn|Procop|Pritt|2014|s=96}}. Częściej niż uogólnioną chorobę rozpoznaje się mykobakteriozowe zapalenie węzłów chłonnych. Węzły wykazują tendencję do tworzenia ropni i [[przetoka|przetok]]{{odn|Gładysz|2007|s=45}}{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=402}}. Postać zlokalizowana może przebiegać również jako zapalenie płuc oraz zakażenie układu pokarmowego z bólem brzucha, utratą masy ciała, a rzadziej biegunką{{odn|Procop|Pritt|2014|s=96}}.

; Biegunka u chorych na AIDS
Przed wprowadzeniem leczenia antyretrowirusowego większość [[biegunka|biegunek]] była spowodowana infekcjami oportunistycznymi<ref name="Macarthur pmid24495294">{{Cytuj pismo | nazwisko = Macarthur | imię = R. D. | tytuł = Management of noninfectious diarrhea associated with HIV and highly active antiretroviral therapy | url = http://www.ajmc.com/journals/supplement/2013/a472_sep13_hiv/a472_sep13_macarthur_s238 | czasopismo = Am J Manag Care | wolumin = 19 | numer = 12 Suppl | strony = 238-245 | rok = 2013 | doi =  | pmid = 24495294}}</ref><ref name="Dikman pmid25772777">{{Cytuj pismo | nazwisko = Dikman | imię = A. E. | nazwisko2 = Schonfeld | imię2 = E. | nazwisko3 = Srisarajivakul | imię3 = N. C. | nazwisko4 = Poles | imię4 = MA. | tytuł = Human Immunodeficiency Virus-Associated Diarrhea: Still an Issue in the Era of Antiretroviral Therapy | czasopismo = Dig Dis Sci | wolumin = 60 | numer = 8 | strony = 2236-2245 | rok = 2015 | doi = 10.1007/s10620-015-3615-y | pmid = 25772777}}</ref>. Ze względu na powodowane zaburzenia [[wchłanianie pokarmu|wchłaniania]], [[niedożywienie]] i [[kacheksja|wyniszczenie]] była istotną przyczyną zwiększonej śmiertelności u chorych na AIDS<ref name="Macarthur pmid24495294"/><ref name="pmid8709738">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sharpstone | imię = D. | nazwisko2 = Gazzard | imię2 = B. | tytuł = Gastrointestinal manifestations of HIV infection | czasopismo = Lancet | wolumin = 348 | numer = 9024 | strony = 379-383 | rok = 1996 | doi =  | pmid = 8709738}}</ref>. Obecnie ze względu na skuteczność leczenia i związane z nim działania niepożądane nastąpiło znaczne przesunięcie w kierunku przyczyn niezakaźnych<ref name="Macarthur pmid24495294"/><ref name="Dikman pmid25772777"/>. W zależności od populacji, definicji biegunki i metodologii badania ocenia się, że problem dotyczy około 30–55% chorych na AIDS<ref name="pmid12853857">{{Cytuj pismo | nazwisko = Zingmond | imię = D. S. | nazwisko2 = Kilbourne | imię2 = A. M. | nazwisko3 = Justice | imię3 = A. C. | nazwisko4 = Wenger | imię4 = N. S. | nazwisko5 = Rodriguez-Barradas | imię5 = M. | tytuł = Differences in symptom expression in older HIV-positive patients: The Veterans Aging Cohort 3 Site Study and HIV Cost and Service Utilization Study experience | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 33 Suppl 2 | numer =  | strony = 84-92 | rok = 2003 | doi =  | pmid = 12853857}}</ref><ref name="pmid17450031">{{Cytuj pismo | nazwisko = Siddiqui | imię = U. | nazwisko2 = Bini | imię2 = E. J. | nazwisko3 = Chandarana | imię3 = K. | nazwisko4 = Leong | imię4 = J. | nazwisko5 = Ramsetty | imię5 = S. | tytuł = Prevalence and impact of diarrhea on health-related quality of life in HIV-infected patients in the era of highly active antiretroviral therapy | czasopismo = J Clin Gastroenterol | wolumin = 41 | numer = 5 | strony = 484-490 | miesiąc =  | rok =  | doi = 10.1097/01.mcg.0000225694.46874.fc | pmid = 17450031}}</ref><ref name="pmid20551235">{{Cytuj pismo | nazwisko = Harding | imię = R. | nazwisko2 = Lampe | imię2 = F. C. | nazwisko3 = Norwood | imię3 = S. | nazwisko4 = Date | imię4 = H. L. | nazwisko5 = Clucas | imię5 = C. | tytuł = Symptoms are highly prevalent among HIV outpatients and associated with poor adherence and unprotected sexual intercourse | czasopismo = Sex Transm Infect | wolumin = 86 | numer = 7 | strony = 520-524 | rok = 2010 | doi = 10.1136/sti.2009.038505 | pmid = 20551235}}</ref><ref name="Macarthur pmid24495294"/>.

Układ pokarmowy zawiera [[GALT|tkankę limfatyczną związaną z błonami śluzowymi przewodu pokarmowego]] (GALT), który stanowi największy zbiór tkanki limfoidalnej u człowieka, pełni ona rolę w odpowiedzi na liczne antygeny dostarczane z pożywieniem<ref name="Dikman pmid25772777"/>. Z powodu większej ekspresji receptora CCR5 oraz stałej fizjologicznej aktywacji układu immunologicznego w obrębie GALT dochodzi do wzmożonej replikacji wirusa HIV, co prowadzi do szybszego i bardziej zaznaczonego niż w obszarach niedoboru limfocytów CD4<sup>+</sup><ref name="Dikman pmid25772777"/>. Niedobór limfocytów CD4<sup>+</sup> może się lokalnie utrzymywać nawet pomimo skutecznej terapii antyretrowirusowej i powrotu prawidłowej liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> na obwodzie<ref name="pmid18260759">{{Cytuj pismo | nazwisko = Chun | imię = T. W. | nazwisko2 = Nickle | imię2 = D. C. | nazwisko3 = Justement | imię3 = J. S. | nazwisko4 = Meyers | imię4 = J. H. | nazwisko5 = Roby | imię5 = G. | tytuł = Persistence of HIV in gut-associated lymphoid tissue despite long-term antiretroviral therapy | czasopismo = J Infect Dis | wolumin = 197 | numer = 5 | strony = 714-720 | rok = 2008 | doi = 10.1086/527324 | pmid = 18260759}}</ref><ref name="Dikman pmid25772777"/>.

Do najważniejszych bakteryjnych czynników etiologicznych biegunek należy ''[[Salmonella|Salmonella sp.]]'', ''[[Shigella|Shigella sp.]]'', ''[[Campylobacter jejuni]]'' i ''[[Clostridium difficile]]'', ''[[pałeczka okrężnicy|Escherichia coli]]'' oraz ''[[Mycobacterium avium complex]]'' (MAC)<ref name="Dikman pmid25772777"/>{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=398-399}}. [[Antybiotykoterapia]] o szerokim spektrum sprzyja biegunce o etiologii ''Clostridium difficile''. Jednym z najczęstszych wirusowych przyczyn biegunki u chorych na AIDS jest cytomegalia, ale biegunka może być związana również z [[adenowirusy|adenowirusami]], [[rotawirusy|rotawirusami]], [[norowirusy|norowirusami]], [[koronawirusy|koronawirusami]] czy [[wirus opryszczki pospolitej|wirusem opryszczki pospolitej]]<ref name="Dikman pmid25772777"/>. ''[[Cryptosporidium parvum]]'' powodujące [[kryptosporydioza|kryptosporydiozę]], [[mikrosporydia]], ''[[Isospora belli]]'', ''[[Cyclospora]]'', ''[[Ogoniastek jelitowy|Giardia lamblia]]'', ''[[Toxoplasma gondii]]'' są najczęstszymi pierwotniakami powodującymi biegunkę u chorych na AIDS<ref name="Dikman pmid25772777"/>.

Do najważniejszych przyczyn niezakaźnych biegunki u chorych na AIDS jest [[enteropatia związana z HIV]] oraz działania niepożądane leków antyretrowirusowych<ref name="Dikman pmid25772777"/>. Enteropatia związana z HIV może pojawić się na każdym etapie zakażenia HIV, zarówno w fazie ostrej, jak i już w rozwiniętym zespole nabytego niedoboru odporności<ref name="Dikman pmid25772777"/>. W przebiegu enteropatii związanej z HIV obserwuje się zanik [[mikrokosmek|mikrokosmków]] oraz przerost krypt jelitowych<ref name="Dikman pmid25772777"/>. Najprawdopodobniej czynnikiem sprawczym enteropatii jest wpływ wirusa na strukturę i funkcję [[enterocyt]]ów<ref name="pmid11696454">{{Cytuj pismo | nazwisko = Clayton | imię = F. | nazwisko2 = Kotler | imię2 = D. P. | nazwisko3 = Kuwada | imię3 = S. K. | nazwisko4 = Morgan | imię4 = T. | nazwisko5 = Stepan | imię5 = C. | tytuł = Gp120-induced Bob/GPR15 activation: a possible cause of human immunodeficiency virus enteropathy | czasopismo = Am J Pathol | wolumin = 159 | numer = 5 | strony = 1933-1939 | rok = 2001 | doi = 10.1016/S0002-9440(10)63040-4 | pmid = 11696454}}</ref><ref name="Dikman pmid25772777"/> oraz zaburzenie ich różnicowania się<ref name="pmid19079157"/>, a także lokalna aktywacja układu immunologicznego skutkująca produkcją [[cytokiny prozapalne|cytokin prozapalnych]], zapaleniem błony śluzowej oraz jej uszkodzeniem<ref name="Dikman pmid25772777"/><ref name="pmid19079157">{{Cytuj pismo | nazwisko = Brenchley | imię = J. M. | nazwisko2 = Douek | imię2 = D. C. | tytuł = HIV infection and the gastrointestinal immune system | czasopismo = Mucosal Immunol | wolumin = 1 | numer = 1 | strony = 23-30 | rok = 2008 | doi = 10.1038/mi.2007.1 | pmid = 19079157}}</ref><ref name="Dikman pmid25772777"/><ref name="pmid19372990">{{Cytuj pismo | nazwisko = Brenchley | imię = J. M. | nazwisko2 = Douek | imię2 = D. C. | tytuł = The mucosal barrier and immune activation in HIV pathogenesis | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 3 | numer = 3 | strony = 356-361 | rok = 2008 | doi = 10.1097/COH.0b013e3282f9ae9c | pmid = 19372990}}</ref>. W rezultacie dochodzi do zwiększenia przepuszczalności błony śluzowej jelita, biegunki i zaburzeń wchłania<ref name="Dikman pmid25772777"/>. Biegunka może być działaniem niepożądanym leczenia antyretrowirusowego, HAART może być przyczyną nawet 20% biegunek u chorych z AIDS<ref name="Dikman pmid25772777"/><ref name="pmid19290032">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hill | imię = A. | nazwisko2 = Balkin | imię2 = A. | tytuł = Risk factors for gastrointestinal adverse events in HIV treated and untreated patients | czasopismo = AIDS Rev | wolumin = 11 | numer = 1 | strony = 30-38 | miesiąc =  | rok =  | doi =  | pmid = 19290032}}</ref>. Największe ryzyko biegunki niosą ze sobą [[inhibitory proteazy]]<ref name="Dikman pmid25772777"/>.

==== Zakażenia pasożytnicze ====
; Toksoplazmoza
[[Toksoplazmoza]] jest chorobą pasożytniczą wywoływaną przez ''[[Toxoplasma gondii]]''. U chorych z rozwiniętym AIDS toksoplazmoza zwykle jest następstwem reaktywacji zakażenia latentnego, zwykle przy liczbie limfocytów CD4<sup>+</sup> <50 komórek/μl{{odn|Gładysz|2007|s=48}}. 
Zajęcie [[ośrodkowy układ nerwowy|ośrodkowego układu nerwowego]] może przebiegać jako [[ropień mózgu]] lub [[zapalenie mózgu]]. Wywoływane objawy zależą od lokalizacji zmian, a choroba może przebiegać skąpoobjawowo, wywołać zaburzenia psychiczne, [[drgawki|napady drgawek]], [[zaburzenia świadomości]], zaburzenia koordynacji, [[zespół móżdżkowy|objawy móżdżkowe]] i wypadnięcie funkcji [[nerwy czaszkowe|nerwów czaszkowych]] lub inne objawy ogniskowe. W przebiegu reaktywacji toksoplazmozy może dojść do [[toksoplazomowego zapalenia płuc]], które jest obarczone bardzo wysoką śmiertelnością. [[Zapalenie siatkówki i naczyniówki]] objawia się bólem oka oraz utratą ostrości widzenia{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=395-396}}. Rzadziej rozpoznaje się zapalenie przewodu pokarmowego, [[zapalenie wątroby]], [[zapalenie mięśnia sercowego|mięśnia sercowego]] oraz postać rozsianą{{odn|Gładysz|2007|s=48}}.

; Kryptosporydioza
[[Kryptosporydioza]] jest chorobą pasożytniczą wywołaną przez pierwotniaki ''[[Cryptosporidium parvum]]'' i ''[[Cryptosporidium hominis]]''. Do zakażenia dochodzi na [[droga szerzenia się zakażenia|drodze fekalno-oralnej]] lub poprzez inhalację [[oocysta|oocysty]]. U osób immunokompetentnych w wyniku zakażenia pojawia się samoograniczająca się biegunka. U osób liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <100–150 komórek/μl dochodzi do rozwoju przewlekłej biegunki z wodnistymi stolcami, [[odwodnienie (medycyna)|odwodnieniem]] i utratą masy ciała. Możliwe jest zajęcie dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego oraz układu oddechowego{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=194}}<ref name="pmid22310820">{{Cytuj pismo | nazwisko = Nissapatorn | imię = V. | nazwisko2 = Sawangjaroen | imię2 = N. | tytuł = Parasitic infections in HIV infected individuals: diagnostic & therapeutic challenges | czasopismo = Indian J Med Res | wolumin = 134 | numer = 6 | strony = 878-897 | miesiąc = | rok = 2011 | doi = 10.4103/0971-5916.92633 | pmid = 22310820}}</ref>.

; Mikrosporydioza
[[Mikrosporydioza]] jest wywołana przez obligatoryjne wewnątrzkomórkowe pasożyty [[mikrosporydia|mikrosporydie]]<ref name="pmid22310820"/>. Najczęściej przebiega pod postacią przewlekłej biegunki z zaburzeniem wchłaniania i niedożywieniem. Jednak możliwy jest rozsiew mikrosporydii i zajęcie dowolnego organu. Opisywano zapalenie mózgu, zapalenie rogówki i spojówek, zapalenie zatok, zapalenie płuc, zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie otrzewnej, zapalenie nerek i zapalenie wątroby wywoływane przez mikrosporydie<ref name="pmid21844802">{{Cytuj pismo | nazwisko = Didier | imię = E. S. | nazwisko2 = Weiss | imię2 = L. M. | tytuł = Microsporidiosis: not just in AIDS patients | czasopismo = Curr Opin Infect Dis | wolumin = 24 | numer = 5 | strony = 490-495 | miesiąc = | rok = 2011 | doi = 10.1097/QCO.0b013e32834aa152 | pmid = 21844802}}</ref>.

==== Zakażenia grzybicze ====
; Pneumocystis jiroveci
[[Plik:Pneumocystis jiroveci infection; focal lung involvement (3833999454).jpg|thumb|Pneumocystoza, obraz sekcyjny (białe ogniska)]]
[[Pneumocystoza]] jest to [[śródmiąższowe zapalenia płuc|śródmiąższowe zapalenie płuc]] spowodowana przez [[Pneumocystis jiroveci]]. Przed wprowadzeniem HAART i profilaktyki antybiotykowej była to jedna z najczęstszych chorób wskaźnikowych AIDS. Pneumocystoza zwykle pojawia przy spadku liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 100 komórek/μl{{odn|Gładysz|2007|s=46}}. Pneumocystoza objawia się powoli narastającą dusznością, suchym kaszlem, gorączką, nocnymi potami. Choroba może doprowadzić do [[niewydolność oddechowa|niewydolności oddechowej]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=408}}{{odn|Gładysz|2007|s=46}}. W zdjęciu rentgenowskim klatki piersiowej widoczne są zmiany śródmiąższowe o obrazie „mlecznej szyby” najbardziej nasilone w obrębie dolnych płatów lub w kształcie „skrzydeł motyla”{{odn|Gładysz|2007|s=46}}. W [[gazometria|gazometrii]] obecna jest [[hipoksemia]]{{odn|Gładysz|2007|s=46}}.

; Kandydoza
[[Plik:CandidiasisFromCDCinJPEG03-18-06.JPG|thumb|Kandydoza jamy ustnej]]
''[[Candida albicans]]'', a rzadziej ''[[Candida tropicalis]]'', ''[[Candida glabrata]]'', ''[[Candida krusei]]'' mogą powodować zakażenia skóry i błon śluzowych, ale także układowe zakażenia grzybicze. Obraz zakażeń zmienia się wraz z głębokością niedoborów immunologicznych. Nawracająca kandydoza pochwy może występować również przy prawidłowej liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>, [[kandydoza jamy ustnej]] zwykle występuje nieco później w przebiegu zakażenia HIV{{odn|Procop|Pritt|2014|s=99-100}}. [[Kandydoza pochwy|Drożdżyca pochwy]] objawia się świądem, pieczeniem, podrażnieniem okolicy pochwy oraz sromu oraz obecnością [[upławy|upławów]]{{odn|Volberding|2008|s=367}}. Kandydoza jamy ustnej objawia się bólem w jamie ustnej, szczególnie podczas połykania oraz obecnością widocznych białych zmian grzybiczych, które można oddzielić od błony śluzowej{{odn|Volberding|2008|s=366}}. [[Kandydoza przełyku]] dotyczy chorych ze znacznie obniżoną liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup>. Zwykle jest następstwem postępu kandydozy jamy ustnej i gardła, manifestuje się [[odynofagia|bólem podczas połykania]] oraz [[dysfagia|zaburzeniami połykania]], czasem występuje ból lub uczucie ucisku w klatce piersiowej<ref name="pmid22096388">{{Cytuj pismo | nazwisko = Vazquez | imię = JA. | tytuł = Optimal management of oropharyngeal and esophageal candidiasis in patients living with HIV infection | czasopismo = HIV AIDS (Auckl) | wolumin = 2 | numer =  | strony = 89-101 | miesiąc =  | rok = 2010 | doi =  | pmid = 22096388}}</ref>. Kandydoza tchawicy, oskrzeli i płuc jest bardzo późną manifestacją AIDS, zwykle jest częścią postaci rozsianej kandydozy<ref name="Usha K. Baveja">{{Cytuj książkę | nazwisko = Baveja | imię = Usha K. | tytuł = Diagnosis and Management of HIV/AIDS: A Clinician's Perspective | strony = 186 | url = https://books.google.pl/books?id=e_2s9KHLqycC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = BI Publications Pvt Ltd | rok = 2004 | isbn = 9788172252052 | odn = tak}}</ref>. Może być następstwem progresji kandydozy jamy ustnej lub wynikiem rozsiewu drogą krwionośną<ref name="John C. Hall s.484">{{Cytuj książkę | nazwisko = Hall | imię = John C. | nazwisko2 = Hall | imię2 = Brian John | nazwisko3 = Cockerell | imię3 = Clay J. | tytuł = HIV/AIDS in the Post-HAART Era: Manifestations, Treatment, and Epidemiology | strony = 484 | url = https://books.google.pl/books?id=9TR6XuLNhIUC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = PMPH-USA | rok = 2011 | isbn = 9781607951056 | odn = tak}}</ref>. W postaci rozsianej może dochodzić do zajęcia jednego lub kilku narządów wewnętrznych z tworzeniem mikroropni<ref name="John C. Hall s.484"/>.

; Kryptokokoza
Kryptokokoza jest to grzybica wywołana przez ''[[Cryptococcus neoformans]]'', zakażenia grzybem ''Cryptococcus'' zwykle dotyczą osób z niedoborem odporności komórkowej. Najczęściej przebiegają jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie płuc<ref name="pmid21139145">{{Cytuj pismo | nazwisko = Warkentien | imię = T. | nazwisko2 = Crum-Cianflone | imię2 = N. F. | tytuł = An update on Cryptococcus among HIV-infected patients | czasopismo = Int J STD AIDS | wolumin = 21 | numer = 10 | strony = 679-684 | rok = 2010 | doi = 10.1258/ijsa.2010.010182 | pmid = 21139145}}</ref>. Kryptokokoza płuc może przebiegać jako płatowe zapalenie płuc lub śródmiąższowe zapalenie płuc. Kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych może objawiać się gorączką, nudnościami, wymiotami i objawami ogniskowymi, w tym drgawkami, porażeniem nerwów czaszkowych i zaburzeniami widzenia{{odn|Gładysz|2007|s=47}}. U chorych z HIV kryptokokowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle dotyczy chorych z bardzo ciężkim obniżeniem liczbie limfocytów CD4<sup>+</sup> poniżej 50 komórek/μl{{odn|Volberding|2008|s=377}}. Zmiany skórne w przebiegu kryptokokozy przyjmują formę guzków, grudek lub pęcherzyków zlokalizowanych na twarzy, szyi i owłosionej skóry głowy{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=408}}.

==== Nowotwory ====
Do nowotworów definiujących AIDS należy [[mięsak Kaposiego]], niektóre [[chłoniaki nieziarnicze]] oraz [[rak szyjki macicy|inwazyjny rak szyjki macicy]]. W AIDS obserwuje się również zwiększenie ryzyka zachorowania na liczne inne nowotwory złośliwe, w tym [[rak odbytu|raka odbytu]], [[nowotwory głowy i szyi|nowotworów głowy i szyi]], [[chłoniak Hodgkina|chłoniaka Hodgkina]], [[rak wątrobowokomórkowy|raka wątrobowokomórkowego]] czy [[rak płuca|raka płuca]], których rozpoznanie nie upoważnia do rozpoznania AIDS. W związku z prowadzeniem HAART zaobserwowano zmniejszenie liczby nowych przypadków nowotworów definiujących AIDS, jednak z różnych powodów, głównie wydłużonego przeżycia chorych, nie stwierdzono istotnego spadku liczby przypadków nowotworów niedefiniujących AIDS<ref name="pmid19114688">{{Cytuj pismo | nazwisko = Powles | imię = T. | nazwisko2 = Robinson | imię2 = D. | nazwisko3 = Stebbing | imię3 = J. | nazwisko4 = Shamash | imię4 = J. | nazwisko5 = Nelson | imię5 = M. | tytuł = Highly active antiretroviral therapy and the incidence of non-AIDS-defining cancers in people with HIV infection | czasopismo = J Clin Oncol | wolumin = 27 | numer = 6 | strony = 884-890 | rok = 2009 | doi = 10.1200/JCO.2008.19.6626 | pmid = 19114688}}</ref>.

; Mięsak Kaposiego
[[Plik:Kaposi's Sarcoma.jpg|thumb|Mięsak Kaposiego, postać związana z AIDS]]
[[Mięsak Kaposiego]] jest [[mięsak|mięsakiem tkanek miękkich]] pochodzenia naczyniowego zaliczany do [[nowotwór złośliwy|nowotworów o granicznej złośliwości rzadko przerzutujących]]. [[Karcynogeneza|Proces karcynogenezy]] nowotworu jest ściśle powiązany z zakażeniem [[Wirus KSHV|KSHV]] (HHV-8). Szacuje, że AIDS 20&nbsp;000-krotnie zwiększa ryzyko zachorowania na mięsaka Kaposiego<ref name="pmid1967430">{{Cytuj pismo | nazwisko = Beral | imię = V. | nazwisko2 = Peterman | imię2 = TA. | nazwisko3 = Berkelman | imię3 = R. L. | nazwisko4 = Jaffe | imię4 = H. W. | tytuł = Kaposi's sarcoma among persons with AIDS: a sexually transmitted infection? | czasopismo = Lancet | wolumin = 335 | numer = 8682 | strony = 123-128 | rok = 1990 | doi =  | pmid = 1967430}}</ref>. Ryzyko rozwoju mięsaka Kaposiego jest wyższe u homoseksualnych mężczyzn<ref name="pmid8014498">{{Cytuj pismo | nazwisko = Katz | imię = MH. | nazwisko2 = Hessol | imię2 = N. A. | nazwisko3 = Buchbinder | imię3 = S. P. | nazwisko4 = Hirozawa | imię4 = A. | nazwisko5 = O'Malley | imię5 = P. | tytuł = Temporal trends of opportunistic infections and malignancies in homosexual men with AIDS | czasopismo = J Infect Dis | wolumin = 170 | numer = 1 | strony = 198-202 | rok = 1994 | doi =  | pmid = 8014498}}</ref><ref name="Restrepo pmid16844940"/>. Zmiany skórne początkowo przybierają formę licznych, drobnych, różowych, fioletowych, czerwononiebieskich, czerwonobrunatnych ostro ograniczonych, niebolesnych [[plama (dermatologia)|plamek]], które przekształcają się się [[grudka|grudki]], [[guzek|guzki]] lub [[blaszka (medycyna)|blaszki]]<ref name="Goldblum s.724"/><ref name="Hornick s.363">{{Cytuj książkę | nazwisko = Hornick | imię = Jason L. | tytuł = Practical Soft Tissue Pathology: A Diagnostic Approach: A Volume in the Pattern Recognition Series | url = | wydawca = Elsevier Health Sciences | strony = 363 | rok = 2013 | isbn = 9781455738144 | odn = tak}}</ref>. Zmiany mogą występować w dowolnej lokalizacji skóry, błon śluzowych oraz [[węzeł chłonny|węzłów chłonnych]] i narządów wewnętrznych, przede wszystkim w [[płuco|płucach]], [[układ pokarmowy człowieka|przewodzie pokarmowym]], [[wątroba|wątrobie]] i [[śledziona|śledzionie]]<ref name="Restrepo pmid16844940">{{Cytuj pismo | nazwisko = Restrepo | imię = C. S. | nazwisko2 = Martínez | imię2 = S. | nazwisko3 = Lemos | imię3 = J. A. | nazwisko4 = Carrillo | imię4 = JA. | nazwisko5 = Lemos | imię5 = D. F. | tytuł = Imaging manifestations of Kaposi sarcoma | czasopismo = Radiographics | wolumin = 26 | numer = 4 | strony = 1169-1185 | miesiąc =  | rok =  | doi = 10.1148/rg.264055129 | pmid = 16844940}}</ref><ref name="Goldblum s.724">{{Cytuj książkę |nazwisko = Goldblum | imię = John R. |nazwisko2 = Weiss | imię2 = Sharon W. |nazwisko3 = Folpe | imię3 = Andrew L. | tytuł = Enzinger and Weiss's Soft Tissue Tumors | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2013 | strony = 724 | wydanie = 6 | isbn = 9780323088343 | odn = tak}}</ref>

; Chłoniaki nieziarnicze
[[Plik:Primary central nervous system B-cell non-Hodgkin lymphoma.jpg|thumb|Pierwotny chłoniak OUN, obraz MRI]]
Przed wprowadzeniem HAART [[chłoniaki nieziarnicze|chłoniaki]] u zakażonych HIV występowały ponad stukrotnie częściej niż w populacji ogólnej i dotyczyły 2–10% chorych na HIV<ref name="Carroll pmid26121984">{{Cytuj pismo | nazwisko = Carroll | imię = V. | nazwisko2 = Garzino-Demo | imię2 = A. | tytuł = HIV-associated lymphoma in the era of combination antiretroviral therapy: shifting the immunological landscape | czasopismo = Pathog Dis | wolumin = 73 | numer = 7 | strony =  | rok = 2015 | doi = 10.1093/femspd/ftv044 | pmid = 26121984}}</ref><ref name="pmid9652666">{{Cytuj pismo | nazwisko = Goedert | imię = J. J. | nazwisko2 = Coté | imię2 = T. R. | nazwisko3 = Virgo | imię3 = P. | nazwisko4 = Scoppa | imię4 = S. M. | nazwisko5 = Kingma | imię5 = D. W. | tytuł = Spectrum of AIDS-associated malignant disorders | czasopismo = Lancet | wolumin = 351 | numer = 9119 | strony = 1833-1839 | rok = 1998 | doi =  | pmid = 9652666}}</ref>. Wprowadzenie skutecznego leczenia antyretrowirusowego znacząco zmniejszyło ryzyko rozwoju chłoniaków nieziarniczych<ref name="Ulrickson pmid22548067">{{Cytuj pismo | nazwisko = Ulrickson | imię = M. | nazwisko2 = Press | imię2 = O. W. | nazwisko3 = Casper | imię3 = C. | tytuł = Epidemiology, Diagnosis, and Treatment of HIV-Associated Non-Hodgkin Lymphoma in Resource-Limited Settings | czasopismo = Adv Hematol | wolumin = 2012 | numer =  | strony = | miesiąc =  | rok = 2012 | doi = 10.1155/2012/932658 | pmid = 22548067}}</ref><ref name="Grogg pmid18042692"/>. U chorych z HIV chłoniaki zwykle są rozpoznawane w bardziej zaawansowanych stadiach, u chorych występują objawy ogólne, występuje tendencja do występowania chłoniaka poza narządami limfatycznymi i węzłami chłonnymi z zajęciem szpiku, wątroby, przewodu pokarmowego i centralnego układu nerwowego<ref name="Grogg pmid18042692">{{Cytuj pismo | nazwisko = Grogg | imię = K. L. | nazwisko2 = Miller | imię2 = R. F. | nazwisko3 = Dogan | imię3 = A. | tytuł = HIV infection and lymphoma | czasopismo = J Clin Pathol | wolumin = 60 | numer = 12 | strony = 1365-1372 | rok = 2007 | doi = 10.1136/jcp.2007.051953 | pmid = 18042692}}</ref>.

[[Chłoniak rozlany z dużych komórek B]] (DLBCL) występuje zarówno u osób zakażonych HIV, jak i u niezakażonych tym wirusem<ref name="Cesarman pmid23942293"/>. Na podstawie morfologii są dzielone na centroblastyczne i immunoblastyczne. Oba podtypy występują z podobną częstością u chorych na AIDS<ref name="Grogg pmid18042692"/>. Podtyp immunoblastyczny jest w znacznym stopniu związany z zakażeniem [[Wirus Epsteina-Barr|EBV]] (80–90%), zwykle pojawia się u chorych z głębokim niedoborem odporności w zaawansowanym AIDS<ref name="Cesarman pmid23942293"/>. Podtyp centroblastyczny może występować również bez związku z AIDS, jest w znacznie mniejszym stopniu związany z EBV (30–40%)<ref name="Grogg pmid18042692"/>. Pierwotny chłoniak ośrodkowego układu nerwowego jest podtypem chłoniaka rozlanego z dużych komórek B, który jest podobny do typu immunoblastycznego<ref name="Cesarman pmid23942293">{{Cytuj pismo | nazwisko = Cesarman | imię = E. | tytuł = Pathology of lymphoma in HIV | czasopismo = Curr Opin Oncol | wolumin = 25 | numer = 5 | strony = 487-494 | rok = 2013 | doi = 10.1097/01.cco.0000432525.70099.a4 | pmid = 23942293}}</ref>.

[[Chłoniak Burkitta]] może występować bez związku z zakażeniem HIV, a u zakażonych HIV może pojawić się przy liczbie limfocytów CD4<sup>+</sup> powyżej 200 komórek/μl, a więc nie spełniającej laboratoryjnej definicji AIDS<ref name="Cesarman pmid23942293"/>. Może stanowić 30–40% wszystkich chłoniaków nieziarniczych u zakażonych HIV<ref name="Ferry pmid16614233"/>. Klinicznie chłoniak Burkitta charakteryzuje się bardzo agresywnym przebiegiem, z szybkim czasem podwojenia masy guza i gwałtownym rozwojem objawów klinicznych<ref name="pmid25856946">{{Cytuj pismo | nazwisko = Basavaraj | imię = A. | nazwisko2 = Shinde | imię2 = A. | nazwisko3 = Kulkarni | imię3 = R. | nazwisko4 = Kadam | imię4 = D. B. | nazwisko5 = Chugh | imię5 = A. | tytuł = HIV associated Burkitt's lymphoma | czasopismo = J Assoc Physicians India | wolumin = 62 | numer = 8 | strony = 723-727 | rok = 2014 | doi =  | pmid = 25856946}}</ref><ref name="Ferry pmid16614233"/>. W przebiegu choroby dochodzi do zajęcia węzłów chłonnych, szpiku kostnego i lokalizacji pozawęzłowych (narządów pozalimfatycznych), często w obrębie jamy brzusznej<ref name="Ferry pmid16614233">{{Cytuj pismo | nazwisko = Ferry | imię = J. A. | tytuł = Burkitt's lymphoma: clinicopathologic features and differential diagnosis | url = http://theoncologist.alphamedpress.org/content/11/4/375.full | czasopismo = Oncologist | wolumin = 11 | numer = 4 | strony = 375-383 | rok = 2006 | doi = 10.1634/theoncologist.11-4-375 | pmid = 16614233}}</ref><ref name="pmid15265787">{{Cytuj pismo | nazwisko = Blum | imię = K. A. | nazwisko2 = Lozanski | imię2 = G. | nazwisko3 = Byrd | imię3 = J. C. | tytuł = Adult Burkitt leukemia and lymphoma | czasopismo = Blood | wolumin = 104 | numer = 10 | strony = 3009-3020 | rok = 2004 | doi = 10.1182/blood-2004-02-0405 | pmid = 15265787}}</ref>.

[[Pierwotny chłoniak jam surowiczych]] występuje niemal wyłącznie u chorych na AIDS<ref name="Grogg pmid18042692"/><ref name="Cesarman pmid23942293"/>. Chłoniak stanowi około 5% chłoniaków nieziarniczych u zakażonych HIV<ref name="Grogg pmid18042692"/>. Nowotwór etiologicznie jest ściśle związany z wirusem [[wirus KSHV|KSHV]] (HHV-8). Klinicznie objawia się jako wysięk w jamie opłucnej, otrzewnej czy osierdziu, zwykle bez utworzenia jawnego guza<ref name="Grogg pmid18042692"/>. W jednej trzeciej przypadków stwierdza się rozsiew poza błony i jamy surowicze<ref name="Cesarman pmid23942293"/>.

[[Chłoniak plazmablastyczny]] jest odrębnym podtypem chłoniaka rozlanego z dużych komórek B, najczęściej występującego w zakresie jamy ustnej i szczęki, cechuje się szybkim i agresywnym przebiegiem<ref name="Grogg pmid18042692"/><ref name="Maja Habib">{{Cytuj pismo | nazwisko = Habib | imię = Maja | nazwisko2 = Czarnek | imię2 = Urszula | nazwisko3 = Jesionek-Kupnicka | imię3 = Dorota | nazwisko4 = Dębska-Szmich | imię4 = Sylwia | tytuł = Chłoniak z dużych komórek B z cechami chłoniaka plazmablastycznego jako zachorowanie definiujące AIDS | url = | czasopismo = Onkologia w Praktyce Klinicznej | wolumin = | wydanie = | data = 2013 | doi = | pmid =}}</ref>.

; Rak szyjki macicy
Kobiety zakażone wirusem HIV mają 1,5–8-krotnie zwiększone ryzyko rozwoju [[rak szyjki macicy|raka szyjki macicy]]<ref name="Abeloff's">{{Cytuj książkę | nazwisko = Niederhuber | imię = John E. | nazwisko2 = Armitage | imię2 = James O. | nazwisko3 = Doroshow | imię3 = James H. | nazwisko4 = Kastan | imię4 = Michael B. | nazwisko5 = Tepper | imię5 = Joel E. | tytuł = Abeloff's Clinical Oncology | url = https://books.google.pl/books?id=nQ4EAQAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2013 | isbn = 9781455728817 | odn = tak}}</ref>. Nowotwór jest przyczynowo związany z zakażeniem wirusami [[wirus brodawczaka ludzkiego|HPV 16 i 18]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=405}}. U kobiet zakażonych HIV z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <200 komórek/μl częściej niż w populacji ogólnej występują onkogenne typy HPV, stwierdza się wyższą wiremię, a ponadto częściej stwierdza się koinfekcję różnych podtypów wirusa HPV{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=256}}<ref name="Abeloff's"/>. Początkowo rak szyjki macicy może przebiegać bezobjawowo, następnie pojawiają się nieprawidłowe [[krwawienia z dróg rodnych]] i ból w obrębie miednicy małej{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=405}}.

; Nowotwory złośliwe niedefiniujące AIDS
U chorych zakażonych HIV obserwuje się 2,5–3,5-krotne zwiększenie ryzyko zachorowania na [[rak płuca|raka płuca]]<ref name="Pinzone pmid23104654">{{Cytuj pismo | nazwisko = Pinzone | imię = M. R. | nazwisko2 = Fiorica | imię2 = F. | nazwisko3 = Di Rosa | imię3 = M. | nazwisko4 = Malaguarnera | imię4 = G. | nazwisko5 = Malaguarnera | imię5 = L. | tytuł = Non-AIDS-defining cancers among HIV-infected people | czasopismo = Eur Rev Med Pharmacol Sci | wolumin = 16 | numer = 10 | strony = 1377-1388 | rok = 2012 | doi =  | pmid = 23104654}}</ref><ref name="pmid19770804">{{Cytuj pismo | nazwisko = Shiels | imię = M. S. | nazwisko2 = Cole | imię2 = S. R. | nazwisko3 = Kirk | imię3 = G. D. | nazwisko4 = Poole | imię4 = C. | tytuł = A meta-analysis of the incidence of non-AIDS cancers in HIV-infected individuals | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 52 | numer = 5 | strony = 611-622 | rok = 2009 | doi = 10.1097/QAI.0b013e3181b327ca | pmid = 19770804}}</ref><ref name="pmid17617273">{{Cytuj pismo | nazwisko = Grulich | imię = A. E. | nazwisko2 = van Leeuwen | imię2 = M. T. | nazwisko3 = Falster | imię3 = M. O. | nazwisko4 = Vajdic | imię4 = C. M. | tytuł = Incidence of cancers in people with HIV/AIDS compared with immunosuppressed transplant recipients: a meta-analysis | czasopismo = Lancet | wolumin = 370 | numer = 9581 | strony = 59-67 | rok = 2007 | doi = 10.1016/S0140-6736(07)61050-2 | pmid = 17617273}}</ref>. Wyższe ryzyko zachorowania jest obserwowane we wszystkich najważniejszych typach histologicznych raka płuca, a ryzyko rozwoju choroby u zakażonych HIV nie zmieniło wprowadzenie HAART<ref name="Pinzone pmid23104654"/>. Zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc może być związane z większym rozpowszechnieniem [[palenie|palenia tytoniu]] wśród zakażonych HIV niż w populacji ogólnej<ref name="Pinzone pmid23104654"/><ref name="pmid27749369 Shiels">{{Cytuj pismo | nazwisko = Shiels | imię = M. S. | nazwisko2 = Engels | imię2 = E. A. | tytuł = Evolving epidemiology of HIV-associated malignancies | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin =  | numer =  | strony = | rok = 2016 | doi = 10.1097/COH.0000000000000327 | pmid = 27749369}}</ref>. Z drugiej strony zwiększone ryzyko zachorowania na raka płuc nie może być wytłumaczone wyłącznie zwiększoną częstością palenia tytoniu<ref name="pmid17197812">{{Cytuj pismo | nazwisko = Chaturvedi | imię = A. K. | nazwisko2 = Pfeiffer | imię2 = R. M. | nazwisko3 = Chang | imię3 = L. | nazwisko4 = Goedert | imię4 = J. J. | nazwisko5 = Biggar | imię5 = R. J. | tytuł = Elevated risk of lung cancer among people with AIDS | czasopismo = AIDS | wolumin = 21 | numer = 2 | strony = 207-213 | rok = 2007 | doi = 10.1097/QAD.0b013e3280118fca | pmid = 17197812}}</ref><ref name="pmid16549832">{{Cytuj pismo | nazwisko = Engels | imię = E. A. | nazwisko2 = Brock | imię2 = M. V. | nazwisko3 = Chen | imię3 = J. | nazwisko4 = Hooker | imię4 = C. M. | nazwisko5 = Gillison | imię5 = M. | tytuł = Elevated incidence of lung cancer among HIV-infected individuals | czasopismo = J Clin Oncol | wolumin = 24 | numer = 9 | strony = 1383-1388 | rok = 2006 | doi = 10.1200/JCO.2005.03.4413 | pmid = 16549832}}</ref><ref name="pmid27749369 Shiels"/>. Prawdopodobnie przewlekły stan zapalny, nawracające infekcje i upośledzenie odporności działają synergistycznie z paleniem tytoniu promując rozwój nowotworu<ref name="pmid27749369 Shiels"/>.

U osób zakażonych HIV od sześciu do siedmiokrotnie częściej rozpoznaje się [[rak wątrobowokomórkowy|raka wątrobowokomórkowego]] niż w populacji ogólnej<ref name="Pinzone pmid23104654"/>. Jest to związane z częstszym zakażeniem [[wirusowe zapalenie wątroby|wirusami hepatropowymi]] [[wirus zapalenia wątroby typu C|HCV]] i [[wirus zapalenia wątroby typu B|HBV]] wykazujących działanie karcynogenne w patogenezie raka wątrobowokomórkowego. Koinfekcja HCV i HBV z wirusem HIV jest związana z podobną drogą transmisji tych wirusów<ref name="pmid18832877">{{Cytuj pismo | nazwisko = Clifford | imię = G. M. | nazwisko2 = Rickenbach | imię2 = M. | nazwisko3 = Polesel | imię3 = J. | nazwisko4 = Dal Maso | imię4 = L. | nazwisko5 = Steffen | imię5 = I. | tytuł = Influence of HIV-related immunodeficiency on the risk of hepatocellular carcinoma | czasopismo = AIDS | wolumin = 22 | numer = 16 | strony = 2135-2141 | rok = 2008 | doi = 10.1097/QAD.0b013e32831103ad | pmid = 18832877}}</ref><ref name="Nunnari pmid23047511"/>. Ocenia się, że w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej nawet u 25% chorych na HIV współwystępuje koinfekcja HCV. Nie ma dowodu na bezpośredni wpływ HIV na karcynogenezę raka wątrobowokomórkowego. Jednak wirus znacznie przyspiesza progresję przewlekłego zapalenia wątroby do [[marskość wątroby|marskości]] i ostatecznie do raka<ref name="Nunnari pmid23047511">{{Cytuj pismo | nazwisko = Nunnari | imię = G. | nazwisko2 = Berretta | imię2 = M. | nazwisko3 = Pinzone | imię3 = M. R. | nazwisko4 = Di Rosa | imię4 = M. | nazwisko5 = Berretta | imię5 = S. | tytuł = Hepatocellular carcinoma in HIV positive patients | url = http://www.europeanreview.org/wp/wp-content/uploads/1459.pdf | czasopismo = Eur Rev Med Pharmacol Sci | wolumin = 16 | numer = 9 | strony = 1257-1270 | rok = 2012 | doi =  | pmid = 23047511}}</ref>.

Chorzy na HIV dziesięciokrotnie częściej chorują na [[chłoniak Hodgkina|chłoniaka Hodgkina]]<ref name="Wang pmid24844467">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wang | imię = C. C. | nazwisko2 = Silverberg | imię2 = M. J. | nazwisko3 = Abrams | imię3 = D. I. | tytuł = Non-AIDS-Defining Malignancies in the HIV-Infected Population | czasopismo = Curr Infect Dis Rep | wolumin = 16 | numer = 6 | strony = 406 | rok = 2014 | doi = 10.1007/s11908-014-0406-0 | pmid = 24844467}}</ref>. HAART nie zmniejszyło zapadalności na chłoniaka Hodgkina u zakażonych HIV, a wręcz zaobserwowano wzrost liczby zachorowań<ref name="pmid16868446">{{Cytuj pismo | nazwisko = Engels | imię = E. A. | nazwisko2 = Pfeiffer | imię2 = R. M. | nazwisko3 = Goedert | imię3 = J. J. | nazwisko4 = Virgo | imię4 = P. | nazwisko5 = McNeel | imię5 = T. S. | tytuł = Trends in cancer risk among people with AIDS in the United States 1980-2002 | czasopismo = AIDS | wolumin = 20 | numer = 12 | strony = 1645-1654 | rok = 2006 | doi = 10.1097/01.aids.0000238411.75324.59 | pmid = 16868446}}</ref><ref name="Wang pmid24844467"/>. Prawdopodobnie wynika to ze zwiększenia liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>, co pozwala odtworzyć mikrośrodowisko komórkowe otaczające [[komórki Reed-Sternberga]] i umożliwić manifestację choroby<ref name="pmid20163350">{{Cytuj pismo | nazwisko = Mounier | imię = N. | nazwisko2 = Spina | imię2 = M. | nazwisko3 = Spano | imię3 = J. P. | tytuł = Hodgkin lymphoma in HIV positive patients | czasopismo = Curr HIV Res | wolumin = 8 | numer = 2 | strony = 141-146 | rok = 2010 | doi =  | pmid = 20163350}}</ref><ref name="Wang pmid24844467"/>.

[[Rak odbytu]] w populacji ogólnej jest stosunkowo rzadkim nowotworem, podobnie jak rak szyjki macicy jest etiologicznie powiązany z zakażeniem [[wirus brodawczaka ludzkiego|HPV]], a także z paleniem tytoniu oraz stosunkami analnymi biernymi<ref name="pmid22811803">{{Cytuj pismo | nazwisko = Dandapani | imię = S. V. | nazwisko2 = Eaton | imię2 = M. | nazwisko3 = Thomas | imię3 = C. R. | nazwisko4 = Pagnini | imię4 = P. G. | tytuł = HIV- positive anal cancer: an update for the clinician | czasopismo = J Gastrointest Oncol | wolumin = 1 | numer = 1 | strony = 34-44 | rok = 2010 | doi = 10.3978/j.issn.2078-6891.2010.005 | pmid = 22811803}}</ref>. U zakażonych HIV stwierdzono dwudziestopięciokrotnie zwiększone ryzyko raka odbytu, a u homoseksulanych mężczyzn (MSM) zakażonych HIV aż osiemdziesięciokrotne zwiększone ryzyko zachorowania na raka odbytu<ref name="pmid22291097">{{Cytuj pismo | nazwisko = Silverberg | imię = M. J. | nazwisko2 = Lau | imię2 = B. | nazwisko3 = Justice | imię3 = A. C. | nazwisko4 = Engels | imię4 = E. | nazwisko5 = Gill | imię5 = M. J. | tytuł = Risk of anal cancer in HIV-infected and HIV-uninfected individuals in North America | czasopismo = Clin Infect Dis | wolumin = 54 | numer = 7 | strony = 1026-1034 | rok = 2012 | doi = 10.1093/cid/cir1012 | pmid = 22291097}}</ref><ref name="Wang pmid24844467"/>. Większa częstość występowania raka odbytu u zakażonych HIV jest wiązana z częstszym zakażeniem HPV, co jest związane z częstszym występowaniem ryzykownych zachowań seksualnych u zakażonych HIV oraz prawdopodobnie z immunosupresją, która może wpływać na rozwój oraz bardziej agresywny przebieg tego raka<ref name="pmid22811803"/>. 

[[Nowotwory głowy i szyi]] są to głównie nowotwory płaskonabłonkowe etiologicznie związane z paleniem tytoniu, spożywaniem alkoholu oraz zakażeniem HPV. Ocenia się, że zakażeni wirusem HIV mają od dwu do czterokrotnie zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwory głowy i szyi<ref name="pmid17617273"/><ref name="pmid10995805">{{Cytuj pismo | nazwisko = Frisch | imię = M. | nazwisko2 = Biggar | imię2 = R. J. | nazwisko3 = Goedert | imię3 = J. J. | tytuł = Human papillomavirus-associated cancers in patients with human immunodeficiency virus infection and acquired immunodeficiency syndrome | czasopismo = J Natl Cancer Inst | wolumin = 92 | numer = 18 | strony = 1500-1510 | rok = 2000 | doi =  | pmid = 10995805}}</ref>.

Zanotowano również zwiększone ryzyko rozwoju [[czerniak (nowotwór)|czerniaka]], [[nowotwór złośliwy skóry|nowotworów skóry]], [[rak nerki|raka nerki]] oraz [[białaczka|białaczek]]<ref name="pmid22776851">{{Cytuj pismo | nazwisko = Deeken | imię = J. F. | nazwisko2 = Tjen-A-Looi | imię2 = A. | nazwisko3 = Rudek | imię3 = M. A. | nazwisko4 = Okuliar | imię4 = C. | nazwisko5 = Young | imię5 = M. | tytuł = The rising challenge of non-AIDS-defining cancers in HIV-infected patients | czasopismo = Clin Infect Dis | wolumin = 55 | numer = 9 | strony = 1228-1235 | rok = 2012 | doi = 10.1093/cid/cis613 | pmid = 22776851}}</ref>.

==== Zespoły chorobowe ====
; Zespół wyniszczenia spowodowany zakażeniem HIV
W konsekwencji zakażenia wirusem HIV dochodzi do zaburzenia przemiany materii i odżywania, które ostatecznie mogą doprowadzić do zespołu wyniszczenia (ang. ''AIDS wasting syndrome''){{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=406}}. Zespół wyniszczenia jest definiowany jako niezamierzona utrata ponad 10% masy ciała z towarzyszącą przewlekłą biegunką (przynajmniej dwa luźne stolce dziennie przez ponad 30 dni) albo udokumentowaną gorączką trwającą ponad 30 dni z przewlekłym osłabieniem. Jednocześnie nie stwierdza się innego stanu, który mógłby wyjaśniać takie objawy<ref name="pmid1361652"/>{{odn|Gładysz|2007|s=52}}. Zespół jest powodem przyspieszonej progresji choroby i zwiększonej śmiertelności chorych oraz znacznego pogorszenia jakości ich życia{{odn|Volberding|2008|s=296}}. U przyczyn zespołu leżą zaburzenia łaknienia, zaburzenia wchłaniania, zmniejszona kaloryczność pożywienia, zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne oraz zaburzenia hormonalne{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=406}}.

; Zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV
W przebiegu zaawansowanego zakażenia, niezależnie od obecności zakażeń oportunistycznych, dochodzi do rozwoju spektrum zaburzeń poznawczych, motorycznych i zachowania o różnym stopniu nasilenia określanych jako [[zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV]] (''HIV-Associated Neurocognitive Disorder'', '''HAND''')<ref name="pmid26965674 Saylor">{{Cytuj pismo | nazwisko = Saylor | imię = D. | nazwisko2 = Dickens | imię2 = A. M. | nazwisko3 = Sacktor | imię3 = N. | nazwisko4 = Haughey | imię4 = N. | nazwisko5 = Slusher | imię5 = B. | tytuł = HIV-associated neurocognitive disorder--pathogenesis and prospects for treatment | czasopismo = Nat Rev Neurol | wolumin = 12 | numer = 4 | strony = 234-248 | miesiąc = | rok = 2016 | doi = 10.1038/nrneurol.2016.27 | pmid = 26965674}}</ref>. Wyróżnia się trzy zespoły chorobowe wchodzące w skład zaburzeń poznawczych związanych z HIV – [[bezobjawowe zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV]], [[łagodne zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV]] i [[HIV-demencja kompleks]]<ref name="Sylwia Kalinowska">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kalinowska | imię = Sylwia | nazwisko2 = Trześniowska-Drukała | imię2 = Beata | nazwisko3 = Samochowiec | imię3 = Jerzy | tytuł = Zaburzenia neuropoznawcze w przebiegu zakażenia wirusem HIV | url = | czasopismo = Psychiatria polska | wolumin = | wydanie = | data = 2013 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="pmid24691698 Vermund">{{Cytuj pismo | nazwisko = Vermund | imię = S. H. | tytuł = Global HIV epidemiology: A guide for strategies in prevention and care | czasopismo = Curr HIV/AIDS Rep | wolumin = 11 | numer = 2 | strony = 93-98 | rok = 2014 | doi = 10.1007/s11904-014-0208-x | pmid = 24691698}}</ref>. Częstość zaburzeń poznawczych u zakażonych HIV nie spada, choć wprowadzenie HAART doprowadziło do spadku częstości występowania jego najcięższych form<ref name="pmid26965674 Saylor"/>. Patogeneza HAND raczej nie jest związana z bezpośrednią infekcją [[neuron]]ów, a pobudzenia [[mikroglej]]u związanej z odpowiedzią zapalną na wirusa<ref name="pmid20396973">{{Cytuj pismo | nazwisko = Lindl | imię = K. A. | nazwisko2 = Marks | imię2 = D. R. | nazwisko3 = Kolson | imię3 = D. L. | nazwisko4 = Jordan-Sciutto | imię4 = K. L. | tytuł = HIV-associated neurocognitive disorder: pathogenesis and therapeutic opportunities | czasopismo = J Neuroimmune Pharmacol | wolumin = 5 | numer = 3 | strony = 294-309 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.1007/s11481-010-9205-z | pmid = 20396973}}</ref><ref name="Sylwia Kalinowska"/>.

HIV-demencja kompleks pojawia się w zaawansowanej chorobie, prowadzi od umiarkowanych do ciężkich zaburzeń poznawczych z upośledzeniem pamięci, spadkiem zdolności do koncentracji, spowolnieniem i zubożeniem myślenia, [[abulia|abulią]], spowolnieniem motorycznym, zaburzeniami chodu i różnymi zaburzeniami zachowania<ref name="pmid24691698 Vermund"/><ref name="pmid18957181">{{Cytuj pismo | nazwisko = Ances | imię = B. M. | nazwisko2 = Clifford | imię2 = D. B. | tytuł = HIV-associated neurocognitive disorders and the impact of combination antiretroviral therapies | czasopismo = Curr Neurol Neurosci Rep | wolumin = 8 | numer = 6 | strony = 455-461 | miesiąc = | rok = 2008 | doi =  | pmid = 18957181}}</ref>. Zespół prowadzi do śmierci chorego<ref name="pmid24691698 Vermund"/><ref name="Sylwia Kalinowska"/>. Przed wprowadzeniem HAART HIV-demencja kompleks była to najczęstszą formą zaburzeń poznawczych związanych z HIV, ale obecnie jego zapadalność spada<ref name="pmid26965674 Saylor"/>.

Łagodne zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV i bezobjawowe zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV są najczęstszymi formami HAND. Łagodne zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV cechują się występowaniem łagodnych do umiarkowanych deficytów poznawczych w przynajmniej dwóch obszarach poznawczych zaburzających codzienne funkcjonowanie<ref name="pmid18957181"/>. Bezobjawowe zaburzenia neuropoznawcze związane z HIV charakteryzują się obecnością lekkich deficytów poznawczych w przynajmniej dwóch obszarach poznawczych, które nie zaburzają codziennego funkcjonowania<ref name="Sylwia Kalinowska"/><ref name="pmid23733447 Nabha">{{Cytuj pismo | nazwisko = Nabha | imię = L. | nazwisko2 = Duong | imię2 = L. | nazwisko3 = Timpone | imię3 = J. | tytuł = HIV-associated neurocognitive disorders: perspective on management strategies | czasopismo = Drugs | wolumin = 73 | numer = 9 | strony = 893-905 | miesiąc = Jun | rok = 2013 | doi = 10.1007/s40265-013-0059-6 | pmid = 23733447}}</ref>.

== Diagnostyka ==
Diagnostyka przesiewowa zakażenia wirusem HIV jest oparta o [[serologia|badania serologiczne]] wykrywające [[przeciwciało|przeciwciała]] powstałe w konsekwencji [[odpowiedź immunologiczna|odpowiedzi immunologicznej]] skierowanej przeciw HIV, które są wykrywane za pomocą [[ELISA (test immunoenzymatyczny)|metod immmunoenzymatycznych]]. W niektórych badaniach oznacza się również swoiste dla wirusa HIV [[antygen]]y, co zwiększa czułość diagnostyczną tych badań. Stwierdzenie dodatniego wyniku w testach przesiewowych wymaga weryfikacji w bardziej [[Czułość i swoistość|swoistych]] badaniach potwierdzenia, w których wykorzystuje się metodę [[Western blot]], a rzadziej [[line immunoassay|LIA]] (''line immunoassay''). Rozpoznanie zakażenia wirusa nie jest możliwe w [[Inkubacja (choroba)|okresie inkubacji]], czyli przed upływem 7 dni od zakażenia, po tym okresie we krwi pojawia się [[antygen]] p24 oraz [[Kwasy rybonukleinowe|RNA]] wirusa, które można wykryć za pomocą odpowiednich badań. Po 3–12 tygodniach od zakażenia pojawiają się swoiste przeciwciała anty-HIV, choć możliwa jest późniejsza [[serokonwersja]]{{odn|Gładysz|2007|s=71}}. Diagnostyka zakażenia HIV może być przeprowadzona anonimowo{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=12}}. Po uzyskaniu rozpoznania zakażenia HIV diagnostykę poszerza się o badania oceniające wyjściowe zaawansowanie choroby, w tym o badanie liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>, poziomu wiremii i oporności na leki<ref name="CDC diagnosis">{{Cytuj książkę | nazwisko = Branson | imię = Bernard M. | nazwisko2 = Owen | imię2 = S. Michele | nazwisko3 = Wesolowski | imię3 = Laura G. | nazwisko4 = Bennett | imię4 = Berry | nazwisko5 = Werner | imię5 = Barbara G. | nazwisko10 = | imię10 = | tytuł = Laboratory Testing for the Diagnosis of HIV Infection: Updated Recommendations | strony = | url = https://www.cdc.gov/hiv/pdf/HIVtestingAlgorithmRecommendation-Final.pdf | wydawca = CDC | rok = 2014 | isbn = | odn = tak}}</ref>. Oznaczenie poziomu wiremii i liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> ma znaczenie w monitorowaniu skuteczności leczenia{{odn|Gładysz|2007|s=77}}.

=== Badania przesiewowe ===
[[Plik:ELISA.jpg|thumb|W diagnostyce przesiewowej zakażenia HIV stosuje się testy immunoenzymatyczne]]
[[Plik:ELISA test for HIV.jpg|thumb|Badanie w kierunku HIV za pomocą testu EIA]]
[[ELISA (test immunoenzymatyczny)|Badania immunoenzymatyczne]] (EIA) wykrywają przeciwciała anty-HIV wytwarzane w wyniku odpowiedzi immunologicznej przeciw wirusowi HIV. Historycznie testy pierwszej generacji opierały się o wykorzystanie [[liza (biologia)|lizatów]] antygenów wirusa. [[Surowica]] zakażonego HIV zawierającą przeciwciała anty-HIV jest dodawana do przymocowanych z podłożem antygenów wirusowych uzyskanych z lizatu hodowli wirusa HIV. Po związaniu swoistych przeciwciał z antygenami wirusa przytwierdzonych do podłoża i przepłukaniu próbki usuwa się inne przeciwciała niż te swoiste dla wirusa HIV. W kolejnym etapie badania dodawane są przeciwciała zwierzęce koniugowane z enzymem wiążące się z badanymi przeciwciałami anty-HIV. Enzym katalizuje barwną reakcję, która może być mierzona w [[spektrofotometria|spektofotometrze]]. W testach immunoenzymatycznych II generacji zamiast lizatu jako źródła antygenów wirusa zastosowano antygeny pozyskiwane metodą rekombinacji, co zwiększyło czułość badania<ref name="Buttò pmid20348616">{{Cytuj pismo | nazwisko = Buttò | imię = S. | nazwisko2 = Suligoi | imię2 = B. | nazwisko3 = Fanales-Belasio | imię3 = E. | nazwisko4 = Raimondo | imię4 = M. | tytuł = Laboratory diagnostics for HIV infection | url = http://www.scielosp.org/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0021-25712010000100004 | czasopismo = Ann Ist Super Sanita | wolumin = 46 | numer = 1 | strony = 24-33 | miesiąc =  | rok = 2010 | doi = 10.4415/ANN_10_01_04 | pmid = 20348616}}</ref>.
 
Obecnie zastosowanie w diagnostyce znajdują testy trzeciej i czwartej generacji. W testach trzeciej generacji stosuje się rekombinowane antygeny wirusa HIV oraz dodatkowo antygeny znakowane enzymatycznie (''sandwich antigen''). Z kolei testy czwartej generacji, poza wykrywaniem przeciwciał anty-HIV, pozwalają na potwierdzenie obecności antygenu p24, co umożliwia na rozpoznanie zakażenia na wcześniejszym etapie zakażenia i znacząco skraca okres "okna diagnostycznego"<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Przekłada się to na mniejszą liczbę wyników fałszywie ujemnych{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}. Testy IV generacji wykrywające antygen p24 są przydatne w rozpoznawaniu zakażenia HIV w zaawansowanym stadium klinicznym, kiedy wiremia jest bardzo wysoka, a ilość przeciwciał anty-HIV może być już nieoznaczalna{{odn|Gładysz|2007|s=73}}{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}.

Testy immunoenzymatyczne wykazują bardzo wysoką czułość i wysoką swoistość, jednak żadna metoda nie wyklucza wyniku fałszywie ujemnego lub fałszywie dodatniego<ref name="CDC diagnosis"/>. Ze względu na wykrywanie w testach IV generacji zakażenia HIV przed serokonwersją (wytworzeniem przeciwciał) cechują się one większą czułością niż testy III generacji{{odn|Gładysz|2007|s=73}}{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}. Swoistość testów IV generacji jest niższa od testów III generacji{{odn|Gładysz|2007|s=73}}. Szacuje się, że czułość testów III generacji w wykrywaniu HIV po około 3 miesiącach od zakażenia wynosi 99,8–100%, a testów IV generacji 99,76–100%<ref name="CDC diagnosis"/>. Swoistość testów III generacji jest oceniana na 99,13–100%, a testów IV generacji na 99,5–100%<ref name="CDC diagnosis"/>.

Ograniczeniem testów opartych na wykrywaniu przeciwciał oraz antygenów wirusa jest okienko diagnostyczne. We wczesnym etapie infekcji HIV pomimo replikacji wirusa jeszcze nie doszło wytworzenia przeciwciał anty-HIV, przez co metody oparte o ich wykrywanie w tym okresie nie pozwalają na rozpoznanie zakażenia. U większości chorych w ciągu 3 tygodni od zakażenia pojawiają się [[Immunoglobuliny M|przeciwciała IgM]], których szczyt stężenia przypada na 4 i 5 tydzień, jednak przeciwciała IgM nie są wykrywalne u wszystkich chorych. Po 3–4 tygodniach od zakażenia pojawiają się przeciwciała IgG. Ich miano osiąga szczyt w ciągu 10–12 tygodni. Niemal u wszystkich chorych w ciągu 1–2 miesięcy powstają przeciwciała wykrywalne za pomocą rutynowych, komercyjnych testów immunoenzymatycznych, ale u niewielkiego odsetka chorych serokonwersja zachodzi później w ciągu 6 miesięcy od zakażenia<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Przyjmuje się, że testy III generacji pozwalają na wykrycie przeciwciał anty-HIV po 4–12 tygodniach od zakażenia, a testy IV generacji na rozpoznanie obecności antygenu p24 po 2–3 tygodniach od zakażenia i wykrycie przeciwciał anty-HIV po 4–12 tygodniach od zakażenia{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=10}}.

W okresie okienka serologicznego zakażenie pozwalają rozpoznać testy immunoenzymatyczne IV generacji wykrywające poza obecnością przeciwciał również obecność antygenu p24. Antygen p24 można wykryć po 11–13 dni od infekcji wirusem HIV, nieco później niż RNA wirusa. Zatem w okresie inkubacji, przed pojawieniem się antygenu p24 test IV generacji da ujemny wynik. Antygen p24 pozostaje wykrywalny do miesiąca od zakażenia<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Ponadto w starszych wersjach testów IV generacji możliwe jest rzadkie zjawisko "drugiego okienka diagnostycznego" związanego ze spadkiem stężenia antygenu p24 tuż przez pojawieniem się przeciwciał anty-HIV<ref name="Buttò pmid20348616"/><ref name="CDC diagnosis"/><ref name="pmid19546027">{{Cytuj pismo | nazwisko = Niederhauser | imię = C. | nazwisko2 = Ströhle | imię2 = A. | nazwisko3 = Stolz | imię3 = M. | nazwisko4 = Müller | imię4 = F. | nazwisko5 = Tinguely | imię5 = C. | tytuł = The risk of a second diagnostic window with 4th generation HIV assays: Two cases | czasopismo = J Clin Virol | wolumin = 45 | numer = 4 | strony = 367-369 | rok = 2009 | doi = 10.1016/j.jcv.2009.05.027 | pmid = 19546027}}</ref>.

W przypadku stwierdzenia dodatniego (reaktywnego) wyniku na obecność przeciwciał anty-HIV w badanej próbce krwi, konieczne jest powtórzenie badania z pobraniem drugiej próbki krwi{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=10}}. Stwierdzenie w dwóch niezależnych próbówkach wyniku dodatniego w kierunku przeciwciał anty-HIV sugeruje obecność przeciwciał anty-HIV i wymaga dalszej diagnostyki{{odn|Gładysz|2007|s=76}}. Ze względu na możliwość niespecyficznej reaktywności dodatni wynik bezwzględnie wymaga weryfikacji w badaniach potwierdzających<ref name="Buttò pmid20348616"/>{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}. Przed uzyskaniem dodatniego wyniku w teście potwierdzenia nie można rozpoznać zakażenia wirusem HIV<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Fałszywie dodatni wynik testu przesiewowego może być związany z nieswoistą aktywacją układu immunologicznego w przebiegu ostrych infekcji, chorób autoimmunologicznych, nowotworu złośliwego, niedawnego szczepienia, ciąży, stanu po przeszczepie oraz przetoczeniu krwi{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=12}}<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Ujemny wynik testu przesiewowego nie wymaga weryfikacji, chyba że istnieje podejrzenie wykonania badania w okresie "okienka serologicznego", wówczas w uzasadnionych przypadkach wykonuje się ponowne badanie po 3 miesiącach{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}.

=== Badania potwierdzające zakażenie HIV === 
[[Plik:Western Blot results for HIV test.jpg|thumb|Test Western blot. Pierwsze dwa paski to paski kontrolne dla wyniku odpowiednio negatywnego i pozytywnego, pozostałe to badane próbki]]
Dodatni wynik testu przesiewowego, ze względu na ryzyko wyniku fałszywie dodatniego, wymaga potwierdzenia w badaniach potwierdzających, w których najczęściej wykorzystuje się badanie [[Western blot]], a rzadziej [[line immunoassay|LIA]] (''line immunoassay'')<ref name="Cornett pmid23667267">{{Cytuj pismo | nazwisko = Cornett | imię = J. K. | nazwisko2 = Kirn | imię2 = T. J. | tytuł = Laboratory diagnosis of HIV in adults: a review of current methods | czasopismo = Clin Infect Dis | wolumin = 57 | numer = 5 | strony = 712-718 | rok = 2013 | doi = 10.1093/cid/cit281 | pmid = 23667267}}</ref>{{odn|Gładysz|2007|s=76}}. Testy potwierdzenia nie powinny być stosowane w diagnostyce zakażenia HIV jako pierwsze lub jako jedyne{{odn|Gładysz|2007|s=74}}. Badanie cechuje się wysoką ceną i dość trudną interpretacją, stosunkowo często uzyskuje się niejednoznaczne wyniki, które dodatkowo zwiększają koszt badania<ref name="Buttò pmid20348616"/>.

W metodzie Western blot do rozdzielonych za pomocą [[elektroforeza|elektroforezy]] i unieruchomionych w podłożu [[nitroceluloza|nitrocelulozowym]] białek wirusa HIV dodaje się badaną surowicę. Jeśli badana surowica zawiera odpowiednie przeciwciała anty-HIV to ulegną one związaniu z rozdzielonymi białkami wirusa HIV. W kolejnym etapie badania w celu wizualizacji obecności związanych przeciwciał dodaje się kolejne przeciwciała wiążące się z badanymi przeciwciałami anty-HIV, dodane przeciwciała zawierają sprzężony enzym pozwalający na powstanie barwnej reakcji widocznej jako pasek<ref name="Buttò pmid20348616"/>. W metodzie wykorzystuje się produkty genów env (gp41, gp120, gp160), gag (p17, p24/25, p55) i pol (p34, p40, p52, p68)<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Wynik badania może być dodatni, ujemny lub niejednoznaczny (nieokreślony). Wynik niejednoznaczny może odzwierciedlać reakcję graniczną albo niespecyficzną<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Za wynik dodatni uważa się obecność przeciwciał widocznych jako prążki przeciw antygenom dwóch różnych grup białek env, gag i pol. W kryteriach WHO do rozpoznania choroby koniecznym warunkiem jest stwierdzenie obecności przeciwciał przeciw białkom osłonki (gp41, gp120, gp160){{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}<ref name="pmid14761723">{{Cytuj pismo | nazwisko = Tebourski | imię = F. | nazwisko2 = Slim | imię2 = A. | nazwisko3 = Elgaaied | imię3 = A. | tytuł = The significance of combining World Health Organization and Center for Disease Control criteria to resolve indeterminate human immunodeficiency virus type-1 Western blot results | czasopismo = Diagn Microbiol Infect Dis | wolumin = 48 | numer = 1 | strony = 59-61 | rok = 2004 | doi = 10.1016/j.diagmicrobio.2003.08.004 | pmid = 14761723}}</ref><ref name="Buttò pmid20348616"/>. Z kolei w kryteriach CDC za wynik dodatni uznaje się stwierdzenie obecności przeciwciał przeciw p24, gp41, gp120 lub gp160<ref name="Buttò pmid20348616"/>.

W wyjątkowych sytuacjach, jak podejrzenie ostrej choroby retrowirusowej, wczesnego etapu zakażenia HIV, porodu czy konieczność pilnego włączenia leczenia antyretrowirusowego z powodu AIDS, rozpoznanie zakażenia może być postawione na podstawie stwierdzenia obecności materiału genetycznego wirusa (RNA) we krwi, przy czym zaleca się potwierdzenie zakażenia HIV za pomocą testów wykrywających przeciwciała w późniejszym okresie{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=10}}.

=== Schemat diagnostyczny ===
Ujemny wynik w kierunku HIV w badaniu przesiewowym nie wymaga potwierdzenia. W przypadku podejrzenia wykonania badania w okresie okienka serologicznego można oznaczyć antygen p24, a następnie powtórzyć badania po przynajmniej 2 tygodniach. Stwierdzenie w dwóch niezależnych próbkach wyniku dodatniego wymaga wykonania testu potwierdzenia, jakim jest western blot. Dodatnie wyniki immunoenzymatycznych testów przesiewowych z dwóch próbek (optymalnie pobranych z dwóch osobnych pobrań) oraz dodatniego wyniku testu potwierdzenia Western blot lub LIA pobranego z osobnej próbki uzasadnia rozpoznanie zakażenia HIV{{odn|Gładysz|2007|s=76}}. Podobnie do rozpoznania HIV upoważnia stwierdzenie obecności w dwóch próbkach RNA wirusa HIV{{odn|Gładysz|2007|s=77}}.

Stwierdzenie dwóch dodatnich wyników badań przesiewowych przy ujemnych testach potwierdzenia może wiązać się z fałszywie dodatnim wynikiem mniej swoistego testu przesiewowego, ale także z obecnością antygenu p24 i obecnością przeciwciał w klasie IgM, które mogę być wykrywane w testach przesiewowych, ale nie są wykrywane w testach potwierdzenia{{odn|Gładysz|2007|s=76}}. W przypadku rozbieżnych wyników testów przesiewowych konieczne jest powtórzenie badania{{odn|Gładysz|2007|s=76}}{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2353}}.

=== Szybkie testy anty-HIV ===
[[Plik:HIV Rapid Test being administered.jpg|thumb|Szybki test w kierunku HIV]]
Szybkie testy anty-HIV są metodami opartymi o [[aglutynacja cząsteczkowa|aglutynację cząsteczkową]], [[immunodot]], [[immunofiltracja|immunofiltrację]], [[immunochromatografia|immunochromatografię]] i pozwalają one na uzyskanie wyniku w ciągu 15–30 minut<ref name="Aneta Cybula">{{Cytuj książkę | nazwisko = Cybula | imię = Aneta | nazwisko2 = Głowaczewska | imię2 = Irena | nazwisko3 = Konieczny | imię3 = Grażyna | nazwisko4 = Konieczny | imię4 = Grażyna | nazwisko5 = Latarska | imię5 = Dorota | nazwisko6 = Marzec-Bogusławska | imię6 = Anna | tytuł = Najważniejsze pytania o HIV i AIDS | strony = 70 | url = | wydawca = Wydawnictwo Poznańskie | rok = 2007 | isbn = 978-83-7177-568-0 | odn = tak}}</ref><ref name="Buttò pmid20348616"/>.

Zwykle materiałem jest krew włośniczkowa pobraną z palca lub płatka ucha<ref name="Aneta Cybula"/>. W niektórych testach wykorzystuje się suchą kroplę krwi, ślinę lub mocz<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Testy oparte o suchą kroplę krwi nie wymagają filtracji krwi, a wyschnięta krew nie stanowi istotnego materiału zakaźnego. Testy bazujące na suchej kropli krwi znajdują zastosowanie jako metoda badań przesiewowych w krajach rozwijających się o ograniczonej dostępności do odpowiednich laboratoriów i właściwych warunków transportowych próbek<ref name="Buttò pmid20348616"/>.

Szybkie testy anty-HIV charakteryzują się mniejszą czułością diagnostyczną niż konwencjonalne immunoenzymatyczne testy przesiewowe, a więc wynik ujemny takiego szybkiego testu ma mniejszą ujemną wartość predykcyjną<ref name="Buttò pmid20348616"/>. Wynik dodatni wymaga potwierdzenia za pomocą testów immunoenzymatycznych a następnie testów potwierdzenia{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=11}}. Szybkie testy anty-HIV mają znaczenie w diagnostyce przesiewowej zakażenia wirusem HIV w krajach rozwijających się, a w krajach rozwiniętych w sytuacjach wymagających szybkiego uzyskania wyniku, szczególnie w przypadku ekspozycji zawodowej, wysokiego ryzyka nieodebrania wyniku oraz badania u kobiet rodzących, które nie miały wykonywanego badania w kierunku HIV podczas ciąży<ref name="Aneta Cybula"/><ref name="Buttò pmid20348616"/>.

=== Oznaczanie liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> ===
Oznaczanie liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> w proporcji do limfocytów CD8<sup>+</sup> służy do monitorowania czynności układu immunologicznego. Jest przydatnym wskaźnikiem do oceny skuteczności leczenia antyretrowirusowego. Spadek liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> sugeruje progresję choroby, a z kolei wzrost liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> przemawia za skutecznością leczenia{{odn|Gładysz|2007|s=78}}.

Prawidłowa liczba limfocytów CD4<sup>+</sup> u dorosłych waha się od 500 do 1500 komórek/μl. Wyjściowa liczba limfocytów CD4<sup>+</sup> jest oznaczana każdego chorego z rozpoznanym zakażeniem HIV. Następnie w celu monitorowania leczenia początkowo oznacza się ich liczbę co 2–3 miesiące, choć przy liczbie limfocytów CD4<sup>+</sup> >500 komórek/μl oznaczenia można wykonywać co 6 miesięcy. W interpretacji wyniku liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> pod uwagę bierze się metodę diagnostyczną, wahania związane z innymi infekcjami oraz wahania sezonowe{{odn|Gładysz|2007|s=78-79}}.

=== Oznaczanie poziomu wiremii ===
Badania genetyczne w diagnostyce zakażenia HIV wykrywają materiał genetyczny wirusa HIV RNA lub komplementarny DNA HIV{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=37}}. Standardem diagnostycznym jest [[reakcja łańcuchowa polimerazy|PCR]], do której primery i sondy zostały uzyskane na podstawie genonu HIV{{odn|Halota|Juszczak|2006|s=37}}.

[[Metody jakościowe|Jakościowe oznaczenie]] obecności HIV RNA pozwala na stwierdzenie obecności materiału genetycznego wirusa i potwierdzenie zakażenia HIV. Metoda pozwala na wykrycie wiremii HIV na poziomie 40–50 kopii w mililitrze{{odn|Gładysz|2007|s=78}}. Jakościowe oznaczenie wiremii jest wykorzystywane w badaniu wybranych chorych po ekspozycji z podejrzeniem wczesnej fazy zakażenia przed serokonwersją, u chorych z podejrzeniem późnej serokonwersji oraz u chorych z dodatnim testem przesiewowym i ujemnym testem Western blot. Badanie jest przydatne w rozpoznawaniu zakażenia HIV u noworodków i niemowląt matek nosicielek wirusa HIV, u których są obecne odmatczyne przeciwciała anty-HIV uniemożliwiające wiarygodną diagnostykę serologiczną{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=19}}. Potwierdzenie zakażenia HIV metodami genetycznych testów jakościowych lub ilościowych jest równoważne testowi Western blot{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=19}}.

[[Metody ilościowe|Ilościowe oznaczenie]] HIV RNA jest wykonywane za pomocą [[ilościowa reakcja łańcuchowa polimerazy|PCR w czasie rzeczywistym]] (''real-time  PCR''){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=18}}, pozwala na określenie poziomu wiremii, który jest podawany w ilościach kopii w mililitrze{{odn|Gładysz|2007|s=78}}. Ilościowo wiremię ocenia się u każdego chorego z rozpoznaniem zakażenia HIV. U leczonych chorych okresowo, około dwa razy do roku, ocenia się poziom wiremii celem oceny skuteczności leczenia. Z kolei u nieleczonych zakażonych HIV również około dwa razy do roku oznacza się poziom wiremii, co pozwala na monitorowanie przebiegu choroby i wybrania odpowiedniego momentu włączenia leczenia{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=19}}. Zaleca się by monitorowanie poziomu wiremii było wykonywane jedną metodą diagnostyczną{{odn|Gładysz|2007|s=78}}.

== Profilaktyka ==
[[Plik:Préservatif enroulé.jpg|thumb|Prezerwatywy są ważnym elementem profilaktyki zakażenia HIV]]
[[Plik:Some things you don't share with anyone (6797835994).jpg|thumb|Plakat z lat 80.]]
[[Plik:A coffee jug, a fork, the receiving end of a phone, a tab Wellcome L0052393.jpg|thumb|Plakat z lat 90. Edukacja pomaga walczyć ze stygmatyzacją chorych, która sprzyja szerzeniu się HIV]]
Charakterystyka szerzenia się zakażenia HIV wymaga złożonego, wieloaspektowego podejścia do jego profilaktyki<ref name="W. David Hardy s.27-30"/><ref name="pmid27365205">{{Cytuj pismo | nazwisko = Krishnaratne | imię = S. | nazwisko2 = Hensen | imię2 = B. | nazwisko3 = Cordes | imię3 = J. | nazwisko4 = Enstone | imię4 = J. | nazwisko5 = Hargreaves | imię5 = J. R. | tytuł = Interventions to strengthen the HIV prevention cascade: a systematic review of reviews | czasopismo = Lancet HIV | wolumin = 3 | numer = 7 | strony = | miesiąc = | rok = 2016 | doi = 10.1016/S2352-3018(16)30038-8 | pmid = 27365205}}</ref>. Wirus HIV szerzy się za pośrednictwem kontaktów seksualnych, poprzez kontakt z zakażoną krwią lub drogą wertkalną (z matki na dziecko). Pod względem epidemiologicznym na świecie najważniejszą drogą zakażenia jest droga seksualna, która pośredniczy okołu 80% infekcji{{odn|Volberding|2008|s=91}}. Nie istnieje skuteczna szczepionka przeciw HIV, nie ma też możliwości całkowitego wyleczenia choroby<ref name="mayo prevention">{{Cytuj stronę | url = http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hiv-aids/basics/prevention/con-20013732 | archiwum = http://web.archive.org/web/20170323191502/http://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hiv-aids/basics/prevention/con-20013732 | tytuł = Prevention | autor = MayoClinic | data = | data dostępu = 2017-03-23}}</ref>. Podstawowymi metodami profilaktyki jest stosowanie prezerwatyw podczas stosunków seksualnych, ograniczanie liczby partnerów seksualnych, abstynencja seksualna oraz wyłącznie jednorazowe korzystanie ze sprzętu do wstrzykiwań<ref name="CDC prevention">{{Cytuj stronę | url = https://www.cdc.gov/hiv/basics/prevention.html | archiwum = http://web.archive.org/web/20170323210903/https://www.cdc.gov/hiv/basics/prevention.html | tytuł = Prevention | autor = CDC | data = | data dostępu = 2017-03-23}}</ref>.

=== Profilaktyka zakażeń HIV za pośrednictwem kontaktów seksualnych ===
Profilaktyka zakażeń HIV przenoszonych drogą kontaktów seksualnych polega głównie na redukcji ilości niezabezpieczonych kontaktów seksualnych, ograniczaniu ryzykownych zachowań seksualnych oraz promowaniu stosowania prezerwatyw{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}.

W profilaktyce zakażenia HIV kluczowe znaczenie ma unikanie ryzykownych zachowań seksualnych. Zaleca się zmniejszenie liczby partnerów seksualnych, unikanie kontaktów seksualnych bez zabezpieczenia, promowanie stosowania prezerwatyw, unikania korzystania z usług pracowników seksualnych i opóźnianie wieku inicjacji seksualnej<ref name="pmid18687459"/>. W celu promowania świadomych decyzji dotyczących zachowań seksualnych przeprowadza się kampanie społeczne obejmujące kształtowanie wiedzy dotyczącej ochrony przed zakażeniem HIV, zmiany ryzykownych zachowań seksualnych (mniejsza liczba partnerów seksualnych, bezpieczniejsze praktyki seksualne) oraz promowania używania prezerwatyw. Bardzo ważne jest zachęcanie do wykonywania badań w kierunku HIV, zmniejszanie stygmatyzacji zakażonych oraz ułatwienie dostępu do leczenia zakażenia HIV<ref name="pmid18687459">{{Cytuj pismo | nazwisko = Coates | imię = T. J. | nazwisko2 = Richter | imię2 = L. | nazwisko3 = Caceres | imię3 = C. | tytuł = Behavioural strategies to reduce HIV transmission: how to make them work better | czasopismo = Lancet | wolumin = 372 | numer = 9639 | strony = 669-684 | miesiąc = | rok = 2008 | doi = 10.1016/S0140-6736(08)60886-7 | pmid = 18687459}}</ref>. Działania mające na celu zmniejszenie liczby zakażeń HIV poprzez wpływ na zachowania muszą być kompleksowe i nie mogą się skupiać wyłącznie na pojedynczych elementach profilaktyki zakażenia. Strategie behawioralne są niezbędne, ale nie są wystarczające do zmniejszania liczby zakażeń HIV<ref name="pmid18687459"/>.

Stosowanie prezerwatyw znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia wirusem HIV{{odn|Gładysz|2007|s=141}}{{odn|Volberding|2008|s=93}}<ref name="pmid22083038">{{Cytuj pismo | nazwisko = Scott-Sheldon | imię = L. A. | nazwisko2 = Huedo-Medina | imię2 = T. B. | nazwisko3 = Warren | imię3 = M. R. | nazwisko4 = Johnson | imię4 = B. T. | nazwisko5 = Carey | imię5 = M. P. | tytuł = Efficacy of behavioral interventions to increase condom use and reduce sexually transmitted infections: a meta-analysis, 1991 to 2010 | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 58 | numer = 5 | strony = 489-498 | rok = 2011 | doi = 10.1097/QAI.0b013e31823554d7 | pmid = 22083038}}</ref><ref name="pmid22336811">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wariki | imię = W. M. | nazwisko2 = Ota | imię2 = E. | nazwisko3 = Mori | imię3 = R. | nazwisko4 = Koyanagi | imię4 = A. | nazwisko5 = Hori | imię5 = N. | tytuł = Behavioral interventions to reduce the transmission of HIV infection among sex workers and their clients in low- and middle-income countries | czasopismo = Cochrane Database Syst Rev | wolumin =  | numer = 2 | strony = | rok = 2012 | doi = 10.1002/14651858.CD005272.pub3 | pmid = 22336811}}</ref><ref name="pmid22241800"/>. Prezerwatywa stanowi fizyczną barierę uniemożliwiającą przenikanie wydzielin zawierających wirusa{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1499}}. W różnych badaniach prezerwatywa wykazuje skuteczność z zapobieganiu zakażeniu HIV wynoszącą około 85%{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}<ref name="pmid22241800">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hughes | imię = J. P. | nazwisko2 = Baeten | imię2 = J. M. | nazwisko3 = Lingappa | imię3 = J. R. | nazwisko4 = Magaret | imię4 = A. S. | nazwisko5 = Wald | imię5 = A. | tytuł = Determinants of per-coital-act HIV-1 infectivity among African HIV-1-serodiscordant couples | czasopismo = J Infect Dis | wolumin = 205 | numer = 3 | strony = 358-365 | rok = 2012 | doi = 10.1093/infdis/jir747 | pmid = 22241800}}</ref><ref name="Maartens pmid24907868">{{Cytuj pismo | nazwisko = Maartens | imię = G. | nazwisko2 = Celum | imię2 = C. | nazwisko3 = Lewin | imię3 = SR. | tytuł = HIV infection: epidemiology, pathogenesis, treatment, and prevention | czasopismo = Lancet | wolumin = 384 | numer = 9939 | strony = 258-271 | rok = 2014 | doi = 10.1016/S0140-6736(14)60164-1 | pmid = 24907868}}</ref>, przy czym w różnych badaniach klinicznych skuteczność waha 60–95%{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}<ref name="pmid10614517">{{Cytuj pismo | nazwisko = Davis | imię = K. R. | nazwisko2 = Weller | imię2 = S. C. | tytuł = The effectiveness of condoms in reducing heterosexual transmission of HIV | czasopismo = Fam Plann Perspect | wolumin = 31 | numer = 6 | strony = 272-279 | miesiąc =  | rok =  | doi =  | pmid = 10614517}}</ref><ref name="pmid11869658">{{Cytuj pismo | nazwisko = Weller | imię = S. | nazwisko2 = Davis | imię2 = K. | tytuł = Condom effectiveness in reducing heterosexual HIV transmission | czasopismo = Cochrane Database Syst Rev | wolumin =  | numer = 1 | strony = CD003255 | miesiąc =  | rok = 2002 | doi = 10.1002/14651858.CD003255 | pmid = 11869658}}</ref><ref name="pmid9141163">{{Cytuj pismo | nazwisko = Pinkerton | imię = S. D. | nazwisko2 = Abramson | imię2 = P. R. | tytuł = Effectiveness of condoms in preventing HIV transmission | czasopismo = Soc Sci Med | wolumin = 44 | numer = 9 | strony = 1303-1312 | miesiąc = | rok = 1997 | doi =  | pmid = 9141163}}</ref><ref name="pmid25469526">{{Cytuj pismo | nazwisko = Smith | imię = D. K. | nazwisko2 = Herbst | imię2 = J. H. | nazwisko3 = Zhang | imię3 = X. | nazwisko4 = Rose | imię4 = CE. | tytuł = Condom effectiveness for HIV prevention by consistency of use among men who have sex with men in the United States | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 68 | numer = 3 | strony = 337-344 | rok = 2015 | doi = 10.1097/QAI.0000000000000461 | pmid = 25469526}}</ref>. W badaniu na 342 HIV-seronegatywnych kobietach w stabilnych monogamicznych związkach, których partnerowi byli zakażeni HIV wykazano, że ryzyko zakażenia HIV było sześciokrotnie wyższe gdy prezerwatywy nie były stosowane lub były stosowane nieregularnie<ref name="pmid8097789">{{Cytuj pismo | nazwisko = Saracco | imię = A. | nazwisko2 = Musicco | imię2 = M. | nazwisko3 = Nicolosi | imię3 = A. | nazwisko4 = Angarano | imię4 = G. | nazwisko5 = Arici | imię5 = C. | tytuł = Man-to-woman sexual transmission of HIV: longitudinal study of 343 steady partners of infected men | czasopismo = J Acquir Immune Defic Syndr | wolumin = 6 | numer = 5 | strony = 497-502 | rok = 1993 | doi =  | pmid = 8097789}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}. Z kolei w innym badaniu nie zaobserwowano serokonwersji przy każdorazowym stosowaniu prezerwatyw, podczas serokonwersje były obserwowane u par, które prezerwatywy stosowały nieregularnie<ref name="pmid8028613">{{Cytuj pismo | nazwisko = de Vincenzi | imię = I. | tytuł = A longitudinal study of human immunodeficiency virus transmission by heterosexual partners. European Study Group on Heterosexual Transmission of HIV | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 331 | numer = 6 | strony = 341-346 | rok = 1994 | doi = 10.1056/NEJM199408113310601 | pmid = 8028613}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}. Wadą metody jest możliwość pęknięcia czy zsunięcia prezerwatywy, co przy prawidłowym stosowaniu prezerwatywy zdarza się dość rzadko, w przybliżeniu odpowiednio w 2% i 1% przypadków stosowania{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}. [[Kobiecy kondom|Kobieca prezerwatywa]], choć wykazuje podobną skuteczność w zapobieganiu chorób wenerycznych co prezerwatywa, to jednak wymaga ściśle poprawnego użytkowania<ref name="pmid15923284">{{Cytuj pismo | nazwisko = Minnis | imię = A. M. | nazwisko2 = Padian | imię2 = N. S. | tytuł = Effectiveness of female controlled barrier methods in preventing sexually transmitted infections and HIV: current evidence and future research directions | czasopismo = Sex Transm Infect | wolumin = 81 | numer = 3 | strony = 193-200 | rok = 2005 | doi = 10.1136/sti.2003.007153 | pmid = 15923284}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1499}}. [[Spermicydy]] (środki plemnikobójcze) nie chronią przed zakażeniem HIV{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1499}}.

W ramach działań profilaktycznych zachęca się do wykonywania badań w kierunku HIV. U osób z dodatnim wynikiem w kierunku HIV umożliwia to rozpoczęcie leczenia oraz działań profilaktycznych dla osób zakażonych, a dla osób niezakażonych stanowi okazję do uzyskania informacji dotyczących profilaktyki zakażenia<ref name="pmid18641471">{{Cytuj pismo | nazwisko = Collins | imię = C. | nazwisko2 = Coates | imię2 = T. J. | nazwisko3 = Curran | imię3 = J. | tytuł = Moving beyond the alphabet soup of HIV prevention | czasopismo = AIDS | wolumin = 22 Suppl 2 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2008 | doi = 10.1097/01.aids.0000327431.82795.49 | pmid = 18641471}}</ref>{{odn|Volberding|2008|s=94}}.

Występowanie innych chorób przenoszonych drogą płciową znacząco zwiększa ryzyko zakażenia HIV<ref name="pmid8097789"/><ref name="pmid8028613"/>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1498}}. Leczenie chorób przenoszonych drogą płciową pozwala zmniejszyć ryzyko transmisji HIV<ref name="pmid7658778">{{Cytuj pismo | nazwisko = Grosskurth | imię = H. | nazwisko2 = Mosha | imię2 = F. | nazwisko3 = Todd | imię3 = J. | nazwisko4 = Mwijarubi | imię4 = E. | nazwisko5 = Klokke | imię5 = A. | tytuł = Impact of improved treatment of sexually transmitted diseases on HIV infection in rural Tanzania: randomised controlled trial | czasopismo = Lancet | wolumin = 346 | numer = 8974 | strony = 530-536 | rok = 1995 | doi =  | pmid = 7658778}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1499}}{{odn|Volberding|2008|s=94}}.

Jednym z programów profilaktyki zakażenia HIV jest [[strategia ABC]] (''Abstinence, Be faithful, use a Condom''), których głównymi założeniami jest promocja abstynencji, szczególnie w stosunku do osób młodych (opóźnianie wieku inicjacji seksualnej), promocji stałych związków seksualnych oraz stosowania prezerwatyw. Osoba stosująca tego typu profilaktykę dobiera sobie jedną lub więcej opcji by dostosować ochronę do swoich potrzeb<ref name="pmid18641471"/>. Strategia ABC jest krytykowana za koncentrację na heteroseksualnej drodze transmisji wirusa, ograniczoną skuteczność w społeczeństwach o ograniczonej pozycji społecznej kobiet, które nie ma możliwości negocjacji bezpiecznego seksu, brakiem strategii wobec osób stosujących dożylnie narkotyki, osób homoseksualnych oraz tendencji do skupiania się na elementach abstynencji i monogamii<ref name="pmid17002505">{{Cytuj pismo | nazwisko = Murphy | imię = E. M. | nazwisko2 = Greene | imię2 = M. E. | nazwisko3 = Mihailovic | imię3 = A. | nazwisko4 = Olupot-Olupot | imię4 = P. | tytuł = Was the "ABC" approach (abstinence, being faithful, using condoms) responsible for Uganda's decline in HIV? | czasopismo = PLoS Med | wolumin = 3 | numer = 9 | strony = | rok = 2006 | doi = 10.1371/journal.pmed.0030379 | pmid = 17002505}}</ref><ref name="pmid18641471"/>.

Osoby w wieku 15–24 stanowią prawie połowę wszystkich nowych zakażeń HIV. Profilaktyka zakażenia HIV w tej grupie wiekowej polega na promocji zdrowia seksualnego, promocji opóźniania wieku inicjacji seksualnej, redukcji liczby partnerów seksualnych i częstości ich zmiany oraz stosowania prezerwatyw<ref name="W. David Hardy s.27-30">{{Cytuj książkę | nazwisko = Hardy | imię = W. David | tytuł = Fundamentals of HIV Medicine 2017 | strony = 27-30 | url = https://books.google.pl/books?id=kOIwDgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Oxford University Press | rok = 2017 | isbn = 9780190493097 | odn = tak}}</ref>. Istotna jest edukacja seksualna osób młodych w ramach edukacji szkolnej, która pozwala na kształtowanie bezpiecznych zachować seksualnych oraz na zdobycie wiedzy odnośnie zakażenia HIV i sposobów jego transmisji<ref name="pmid24594648"/>. Kompleksowa edukacja seksualna obejmująca w swoim programie nauczanie o środkach antykoncepcyjnych wpływa na ograniczenie ryzykownych zachowań seksualnych, liczby zakażeń HIV i zakażeń przenoszonych drogą płciową<ref name="pmid22341164">{{Cytuj pismo | nazwisko = Chin | imię = H. B. | nazwisko2 = Sipe | imię2 = T. A. | nazwisko3 = Elder | imię3 = R. | nazwisko4 = Mercer | imię4 = S. L. | nazwisko5 = Chattopadhyay | imię5 = SK. | tytuł = The effectiveness of group-based comprehensive risk-reduction and abstinence education interventions to prevent or reduce the risk of adolescent pregnancy, human immunodeficiency virus, and sexually transmitted infections: two systematic reviews for the Guide to Community Preventive Services | czasopismo = Am J Prev Med | wolumin = 42 | numer = 3 | strony = 272-294 | rok = 2012 | doi = 10.1016/j.amepre.2011.11.006 | pmid = 22341164}}</ref><ref name="pmid8190857">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kirby | imię = D. | nazwisko2 = Short | imię2 = L. | nazwisko3 = Collins | imię3 = J. | nazwisko4 = Rugg | imię4 = D. | nazwisko5 = Kolbe | imię5 = L. | tytuł = School-based programs to reduce sexual risk behaviors: a review of effectiveness | czasopismo = Public Health Rep | wolumin = 109 | numer = 3 | strony = 339-360 | miesiąc =  | rok =  | doi =  | pmid = 8190857}}</ref><ref name="pmid24594648">{{Cytuj pismo | nazwisko = Fonner | imię = V. A. | nazwisko2 = Armstrong | imię2 = K. S. | nazwisko3 = Kennedy | imię3 = C. E. | nazwisko4 = O'Reilly | imię4 = K. R. | nazwisko5 = Sweat | imię5 = M. D. | tytuł = School based sex education and HIV prevention in low- and middle-income countries: a systematic review and meta-analysis | czasopismo = PLoS One | wolumin = 9 | numer = 3 | strony = | miesiąc =  | rok = 2014 | doi = 10.1371/journal.pone.0089692 | pmid = 24594648}}</ref>. Edukacja seksualna oparta wyłącznie o abstynencję do ślubu nie dostarcza informacji odnośnie antykoncepcji, w tym stosowaniu prezerwatyw<ref name="pmid24594648"/>. Programy profilaktyki oparte o abstynencję mają ograniczoną skuteczność w ograniczaniu ryzykownych zachowań seksualnych<ref name="pmid23327516">{{Cytuj pismo | nazwisko = Santelli | imię = J. S. | nazwisko2 = Speizer | imię2 = I. S. | nazwisko3 = Edelstein | imię3 = Z. R. | tytuł = Abstinence promotion under PEPFAR: the shifting focus of HIV prevention for youth | czasopismo = Glob Public Health | wolumin = 8 | numer = 1 | strony = 1-12 | miesiąc =  | rok = 2013 | doi = 10.1080/17441692.2012.759609 | pmid = 23327516}}</ref> i opóźnianiu wieku inicjacji seksualnej<ref name="pmid8190857"/>. W metaanalizie nie potwierdzono skuteczności w zmniejszeniu ryzyku zakażenia HIV<ref name="pmid22341164"/>. Ponadto są krytykowane za ograniczanie informacji o metodach profilaktyki o udowodnionej skuteczności w zapobieganiu zakażeniu HIV oraz dyskryminacji osób homoseksualnych<ref name="pmid23327516"/>.

Profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP) polega przewlekłym stosowaniu leku lub leków antyretrowirusowych przez osobę niezakażoną wirusem HIV w grupie wysokiego ryzyka przed ekspozycją na HIV w celu zapobiegnięcia zakażenia wirusem HIV{{odn|Gładysz|2007|s=142}}<ref name="pmid25045996">{{Cytuj pismo | nazwisko = McMahon | imię = J. M. | nazwisko2 = Myers | imię2 = J. E. | nazwisko3 = Kurth | imię3 = A. E. | nazwisko4 = Cohen | imię4 = S. E. | nazwisko5 = Mannheimer | imię5 = S. B. | tytuł = Oral pre-exposure prophylaxis (PrEP) for prevention of HIV in serodiscordant heterosexual couples in the United States: opportunities and challenges | czasopismo = AIDS Patient Care STDS | wolumin = 28 | numer = 9 | strony = 462-474 | rok = 2014 | doi = 10.1089/apc.2013.0302 | pmid = 25045996}}</ref>. Metoda znajduje zastosowanie w niektórych regionach świata w profilaktyce zakażenia HIV u osób niezakażonych HIV pozostających w związku z osobą zakażoną HIV, u mężczyzn mających kontakty seksualne z mężczyznami (MSM) oraz u innych kluczowych populacji<ref name="pmid27149090">{{Cytuj pismo | nazwisko = Fonner | imię = V. A. | nazwisko2 = Dalglish | imię2 = S. L. | nazwisko3 = Kennedy | imię3 = C. E. | nazwisko4 = Baggaley | imię4 = R. | nazwisko5 = O'Reilly | imię5 = KR. | tytuł = Effectiveness and safety of oral HIV preexposure prophylaxis for all populations | czasopismo = AIDS | wolumin = 30 | numer = 12 | strony = 1973-1983 | rok = 2016 | doi = 10.1097/QAD.0000000000001145 | pmid = 27149090}}</ref>. Stosowanie profilaktyki przedekspozycyjnej pozwala zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV w powyższych populacjach<ref name="pmid26471511"/><ref name="pmid27149090"/><ref name="pmid22786505">{{Cytuj pismo | nazwisko = Okwundu | imię = C. I. | nazwisko2 = Uthman | imię2 = O. A. | nazwisko3 = Okoromah | imię3 = C. A. | tytuł = Antiretroviral pre-exposure prophylaxis (PrEP) for preventing HIV in high-risk individuals | czasopismo = Cochrane Database Syst Rev | wolumin =  | numer = 7 | strony = | rok = 2012 | doi = 10.1002/14651858.CD007189.pub3 | pmid = 22786505}}</ref>. W profilaktyce przedekspozycyjnej stosuje się [[tenofowir]], który może być łączony z [[emtrycytabina|emtrycytabiną]]<ref name="pmid26471511">{{Cytuj pismo | nazwisko = Spinner | imię = C. D. | nazwisko2 = Boesecke | imię2 = C. | nazwisko3 = Zink | imię3 = A. | nazwisko4 = Jessen | imię4 = H. | nazwisko5 = Stellbrink | imię5 = HJ. | tytuł = HIV pre-exposure prophylaxis (PrEP): a review of current knowledge of oral systemic HIV PrEP in humans | czasopismo = Infection | wolumin = 44 | numer = 2 | strony = 151-158 | rok = 2016 | doi = 10.1007/s15010-015-0850-2 | pmid = 26471511}}</ref>.

=== Profilaktyka zakażenia HIV przez skażone igły ===
[[Plik:Automate d'échange de seringues, rue du Faubourg-Saint-Martin (Paris) 02.jpg|thumb|Automat służący do wymiany sprzętu do wstrzykiwań. Po stronie lewej automat wydaje sterylny sprzęt do wstrzykiwań, po stronie prawej służy do utylizacji zużytego]]
Na całym świecie około 13 milionów osób stosuje dożylnie narkotyki i 1,7 miliona z nich jest zakażona HIV<ref name="WHO IDU">{{Cytuj stronę | url = http://www.who.int/hiv/topics/idu/en/ | archiwum = http://web.archive.org/web/20170320165418/http://www.who.int/hiv/topics/idu/en/ | tytuł = People who inject drugs | autor = WHO | data = | data dostępu = 2017-03-206}}</ref>. Ocenia się, że dożylne stosowanie narkotyków jest odpowiedzialne za około 10% zakażeń na świecie<ref name="pmid20425564">{{Cytuj pismo | nazwisko = Strathdee | imię = S. A. | nazwisko2 = Stockman | imię2 = J. K. | tytuł = Epidemiology of HIV among injecting and non-injecting drug users: current trends and implications for interventions | czasopismo = Curr HIV/AIDS Rep | wolumin = 7 | numer = 2 | strony = 99-106 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.1007/s11904-010-0043-7 | pmid = 20425564}}</ref> i za jedną trzecią przypadków nowych zakażeń HIV w Afryce<ref name="Wodak pmid18641473">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wodak | imię = A. | nazwisko2 = McLeod | imię2 = L. | tytuł = The role of harm reduction in controlling HIV among injecting drug users | czasopismo = AIDS | wolumin = 22 Suppl 2 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2008 | doi = 10.1097/01.aids.0000327439.20914.33 | pmid = 18641473}}</ref>. W niektórych częściach świata jest to najważniejszą przyczyną zakażeń HIV<ref name="pmid20650513">{{Cytuj pismo | nazwisko = Wolfe | imię = D. | nazwisko2 = Carrieri | imię2 = M. P. | nazwisko3 = Shepard | imię3 = D. | tytuł = Treatment and care for injecting drug users with HIV infection: a review of barriers and ways forward | czasopismo = Lancet | wolumin = 376 | numer = 9738 | strony = 355-366 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.1016/S0140-6736(10)60832-X | pmid = 20650513}}</ref>.

W ramach działań profilaktycznych dedykowanych tej grupie chorych stosuje się programy wymiany igieł i strzykawek oraz leczenie uzależnienia przez programy substytucji{{odn|Volberding|2008|s=94}}. Takie programy mają za zadanie redukcję szkód i kosztów społecznych związanych z epidemią HIV wśród osób przyjmujących dożylnie narkotyki. Zatem ograniczenie negatywnych skutków przyjmowania narkotyków jest oceniane jako ważniejsze niż samo ograniczanie użycia narkotyków<ref name="Wodak pmid18641473"/>. Polityka redukcji szkód nie jest w konflikcie z promocją całkowitej abstynencji od narkotyków, ponieważ trwała abstynencja to najlepszy sposób na ograniczenie szkód związany z przyjmowanie narkotyków<ref name="Wodak pmid18641473"/>.

Programy wymiany sprzętu do wstrzykiwań mogą polegać na nieodpłatnej dystrybucji strzykawek i igieł lub wymianie zużytego sprzętu na nowy<ref name="Wodak pmid18641473"/>. Wymiana sprzętu do wstrzykiwań przyczynia się do zmniejszenia ryzyka udostępniania używanych igieł i strzykawek do ponownego użycia<ref name="pmid11027894">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hagan | imię = H. | nazwisko2 = McGough | imię2 = J. P. | nazwisko3 = Thiede | imię3 = H. | nazwisko4 = Hopkins | imię4 = S. | nazwisko5 = Duchin | imię5 = J. | tytuł = Reduced injection frequency and increased entry and retention in drug treatment associated with needle-exchange participation in Seattle drug injectors | czasopismo = J Subst Abuse Treat | wolumin = 19 | numer = 3 | strony = 247-252 | miesiąc = | rok = 2000 | doi =  | pmid = 11027894}}</ref><ref name="pmid10609594">{{Cytuj pismo | nazwisko = Strathdee | imię = S. A. | nazwisko2 = Celentano | imię2 = D. D. | nazwisko3 = Shah | imię3 = N. | nazwisko4 = Lyles | imię4 = C. | nazwisko5 = Stambolis | imię5 = V. A. | tytuł = Needle-exchange attendance and health care utilization promote entry into detoxification | czasopismo = J Urban Health | wolumin = 76 | numer = 4 | strony = 448-460 | miesiąc = | rok = 1999 | doi = 10.1007/BF02351502 | pmid = 10609594}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1500}}. W licznych badaniach wykazano, że takie programy wymiany sprzętu do wstrzykiwań zmniejszają ryzyko transmisji wirusa HIV{{odn|Volberding|2008|s=94}}<ref name="Wodak pmid18641473"/><ref name="pmid9269214">{{Cytuj pismo | nazwisko = Hurley | imię = S. F. | nazwisko2 = Jolley | imię2 = D. J. | nazwisko3 = Kaldor | imię3 = J. M. | tytuł = Effectiveness of needle-exchange programmes for prevention of HIV infection | czasopismo = Lancet | wolumin = 349 | numer = 9068 | strony = 1797-800 | rok = 1997 | doi = 10.1016/S0140-6736(96)11380-5 | pmid = 9269214}}</ref><ref name="pmid9722812">{{Cytuj pismo | nazwisko = Vlahov | imię = D. | nazwisko2 = Junge | imię2 = B. | tytuł = The role of needle exchange programs in HIV prevention | czasopismo = Public Health Rep | wolumin = 113 Suppl 1 | numer =  | strony = 75-80 | miesiąc = | rok = 1998 | doi =  | pmid = 9722812}}</ref><ref name="pmid15985649">{{Cytuj pismo | nazwisko = Des Jarlais | imię = D. C. | nazwisko2 = Perlis | imię2 = T. | nazwisko3 = Arasteh | imię3 = K. | nazwisko4 = Torian | imię4 = L. V. | nazwisko5 = Beatrice | imię5 = S. | tytuł = HIV incidence among injection drug users in New York City, 1990 to 2002: use of serologic test algorithm to assess expansion of HIV prevention services | czasopismo = Am J Public Health | wolumin = 95 | numer = 8 | strony = 1439-1444 | miesiąc = | rok = 2005 | doi = 10.2105/AJPH.2003.036517 | pmid = 15985649}}</ref>. Tworzone są miejsca umożliwiające bezpieczne i sterylne przyjmowanie narkotyków, co ogranicza ponowne używanie skażonych igieł<ref name="Wodak pmid18641473"/><ref name="pmid16039335">{{Cytuj pismo | nazwisko = Kerr | imię = T. | nazwisko2 = Tyndall | imię2 = M. | nazwisko3 = Li | imię3 = K. | nazwisko4 = Montaner | imię4 = J. | nazwisko5 = Wood | imię5 = E. | tytuł = Safer injection facility use and syringe sharing in injection drug users | czasopismo = Lancet | wolumin = 366 | numer = 9482 | strony = 316-318 | miesiąc =  | rok =  | doi = 10.1016/S0140-6736(05)66475-6 | pmid = 16039335}}</ref>.

W profilaktyce zakażenia HIV u osób uzależnionych od niektórych narkotyków stosuje się leczenie substytucyjne. Największe znaczenie ma leczenie substytucyjne za pomocą [[metadon]]u u osób uzależnionych od [[opiaty|opiatów]]. Leczenie substytucyjne zmniejsza ryzyko zakażenia HIV w tej grupie chorych, ponadto zmniejsza ryzyko przedawkowania narkotyku, zmniejsza nielegalne użycie opiatów i przestępczość<ref name="Wodak pmid18641473"/><ref name="Michael Farrell">{{Cytuj pismo | nazwisko = Farrell | imię = Michael | nazwisko2 = Gowing | imię2 = Linda | nazwisko3 = Marsden | imię3 = John | nazwisko4 = Ling | imię4 = Walter | nazwisko5 = | imię5 = | tytuł = Effectiveness of drug dependence treatment in HIV prevention | url = | czasopismo = Int J Drug Policy | wolumin = | wydanie = | data = 2005 | doi = 10.1016/j.drugpo.2005.02.008 | pmid =}}</ref>.

=== Profilaktyka przenoszenia zakażenia HIV przez transfuzje krwi, przeszczepy tkanek i narządów ===
W połowie lat 80. wprowadzono przesiewowe badanie dawców w kierunku wirusa HIV<ref name="Poindexter s.12-16"/>. Większość zakażeń za pośrednictwem preparatów krwiopochodnych w krajach rozwijających się przed wprowadzeniem do kwalifikacji dawców krwi badań w kierunku HIV<ref name="Ewa Sulkowska"/>. Zastosowanie testów serologicznych i molekularnych pozwoliło zmarginalizować ryzyko transmisji wirusa HIV poprzez transfuzję preparatów krwiopochodnych<ref name="Ewa Sulkowska"/>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1500}}. W wytwarzaniu niektórych preparatów krwiopochodnych standardowo stosuje się karencję preparatu oraz techniki inaktywujące wirusa HIV, co dodatkowo zwiększa bezpieczeństwo stosowania tych preparatów{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1500}}. Ryzyko zakażenia poprzez transfuzję krwi jest oceniane na jest 0,14–1,5 przypadków zakażenia na 1&nbsp;000&nbsp;000 przetoczeń<ref name="pmid15735312"/><ref name="pmid18631163"/><ref name="pmid15317896"/>. Również w przypadku transplantologii dawcy narządów lub tkanek są poddawani badaniom przesiewowym w kierunku HIV{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1500}}.

=== Profilaktyka przenoszenia zakażenia HIV drogą wertykalną ===
Ryzyko zakażenia wertykalnego bez profilaktyki jest oceniane na 2255 przypadków na 10&nbsp;000 przypadków ekspozycji<ref name="pmid8965861"/><ref name="Patel pmid24809629"/>. Zastosowanie odpowiedniej profilaktyki okołoporodowej pozwala znacząco zmniejszyć ryzyko przeniesienia wirusa na dziecko{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=39}}. Kluczowym elementem profilaktyki okołoporodowej zakażeń HIV jest rutynowe badanie w kierunku HIV u kobiet w wieku rozrodczym oraz jako standardowe badanie u kobiet w ciąży<ref name="pmid24986927 Siberry">{{Cytuj pismo | nazwisko = Siberry | imię = G. K. | tytuł = Preventing and managing HIV infection in infants, children, and adolescents in the United States | czasopismo = Pediatr Rev | wolumin = 35 | numer = 7 | strony = 268-286 | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.1542/pir.35-7-268 | pmid = 24986927}}</ref>. Standardowo badanie w kierunku HIV jest wykonywane w I i III trymestrze ciąży, badanie również jest polecane partnerom ciężarnej{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=38}}. W przypadku ciężarnych, które nie wykonały badania w kierunku HIV, może być wykonywany szybki test w kierunku HIV<ref name="pmid27504071 Rimawi"/>.

Kobiety z rozpoznanym zakażeniem HIV przed planowaną ciążą powinny otrzymać informacje odnośnie profilaktyki transmisji zakażenia matka-dziecko. Planowana ciąża może wymagać wdrożenia lub modyfikacji leczenia antyretrowirusowego, które ma celu osiągnięcie maksymalnego zmniejszenia wiremii, szczególnie w okresie okołoporodowym{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=39}}<ref name="pmid27504071 Rimawi">{{Cytuj pismo | nazwisko = Rimawi | imię = B. H. | nazwisko2 = Haddad | imię2 = L. | nazwisko3 = Badell | imię3 = M. L. | nazwisko4 = Chakraborty | imię4 = R. | tytuł = Management of HIV Infection during Pregnancy in the United States: Updated Evidence-Based Recommendations and Future Potential Practices | czasopismo = Infect Dis Obstet Gynecol | wolumin = 2016 | numer =  | strony = | miesiąc =  | rok = 2016 | doi = 10.1155/2016/7594306 | pmid = 27504071}}</ref><ref name="pmid26577664">{{Cytuj pismo | nazwisko = Coll | imię = A. S. | nazwisko2 = Potter | imię2 = J. E. | nazwisko3 = Chakhtoura | imię3 = N. | nazwisko4 = Alcaide | imię4 = M. L. | nazwisko5 = Cook | imię5 = R. | tytuł = Providers' perspectives on preconception counseling and safer conception for HIV-infected women | czasopismo = AIDS Care | wolumin = 28 | numer = 4 | strony = 513-518 | miesiąc =  | rok = 2016 | doi = 10.1080/09540121.2015.1112349 | pmid = 26577664}}</ref>. U par, u których jeden partner nie jest zakażony, w związku z decyzją o zaplanowaniu ciąży konieczna jest profilaktyka zakażenia osoby niezakażonej. W przypadku zakażenia HIV u kobiety w celu profilaktyki niekażonego partnera stosuje się [[sztuczne unasiennianie|sztuczne zapłodnienie]]. Gdy osobą zakażoną jest mężczyzna najbezpieczniejszym rozwiązaniu jest wykorzystanie [[dawca nasienia|dawstwa nasienia]], a gdy takie rozwiązanie nie jest możliwe, to przed zastosowaniem technik [[zapłodnienie pozaustrojowe|zapłodnienia pozaustrojowego]] lub sztucznym zapłodnieniem konieczna jest odpowiednia preparatyka, co może zmniejszyć ryzyko ekspozycji na HIV<ref name="pmid27504071 Rimawi"/><ref name="pmid15705311">{{Cytuj pismo | nazwisko = Sauer | imię = M. V. | tytuł = Sperm washing techniques address the fertility needs of HIV-seropositive men: a clinical review | czasopismo = Reprod Biomed Online | wolumin = 10 | numer = 1 | strony = 135-140 | miesiąc = | rok = 2005 | doi =  | pmid = 15705311}}</ref>.

Rozpoznanie zakażenia HIV u kobiety w ciąży nie otrzymującej leczenia antyretrowirusowego wymaga wdrożenia takiego leczenia, optymalnie na początku II trymestru ciąży. Późne włączenie leczenia może nie spowodować wystarczającego obniżenia wiremii i wówczas wdraża się leczenie inhibitorem integrazy. U kobiety otrzymującej skuteczne leczenie utrzymuje się je, obecnie nie ma zalecenia bezwzględnej eliminacji ze schematów terapeutycznych [[efawirenz]]u. Podobnie leczenie [[newirapina|newirapiną]] może być utrzymane, ale raczej nie włącza się ich do leczenia jeśli nie były stosowane. W trakcie ciąży nie stosuje się stawudyny (d4T), didanozyny (ddI) oraz połączenia trzech nukleozydowych inhibitorów odwrotnej transkryptazy (NRTI){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=39-40}}. 

Ryzyko transmisji HIV ściśle zależy od poziomu wiremii HIV, przyjmuje się, że ryzyko przy wiremii poniżej 1000 kopii/ml wynosi poniżej 1%. Na zwiększenie ryzyka zakażenia wertykalnego wpływa [[poród przedwczesny]], [[przedwczesne pęknięcie błon płodowych]], przedłużony poród czy ekspozycja płodu na krew lub wydzieliny matki. U kobiety otrzymującej HAART i wiremią poniżej 50 kopii/ml (niewykrywalna) zwykle zaleca się poród naturalny{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=42-43}}. Przy wykrywalnej wiremii (>50 kopii/ml) w 34–38 tygodniu ciąży zaleca się planowe [[cięcie cesarskie]] w 38 tygodniu ciąży{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=42-43}}. W przypadku niewykrywalnej wiremii (poniżej 50 kopii/ml) nie ma potrzeby podawania [[azydotymidyna|azydotymidyny]] (zidowudyna) podczas porodu, jednak gdy wiremia występuje na poziomie powyżej 50 kopii/ml konieczna jest okołoporodowa podaż leku{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=106}}.

Po porodzie noworodek jest dokładnie myty w celu ograniczeniu kontaktu z potencjalnie zakaźnymi wydzielinami matki<ref name="pmid27504071 Rimawi"/>. Z podobnych powodów konieczne jest odśluzowanie górnych dróg oddechowych noworodka{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=106}}. Niezależnie od nasilenia wiremii u matki u noworodka wdraża się leczenie profilaktyczne<ref name="pmid27504071 Rimawi"/>. U dzieci matek z niewykrywalną wiremią wdraża się zidowudynę na okres 4 tygodni lub potwierdzenia braku wiremii u noworodka w 3 tygodniu życia. U noworodków matek z oznaczalną niewielką wiremią podaje się zidowudynę przez 4 tygodnie i 3 dawki newirapiny. U noworodków matek z wysoką wiremią podaje się zidowudynę przez 4 tygodnie, [[lamiwudyna|lamiwudynę]] i newirapinę w odpowiednim schemacie łącznie do 14 dni. Innymi opcjami jest podawanie zidowudyny przez 4 tygodnie i newirapiny do 14 dni albo zidowudyny przez 4 tygodnie i 3 dawek newirapiny{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=107}}. U kobiet zakażonym HIV karmienie piersią jest przeciwwskazane, ponieważ niesie ze sobą ryzyko transmisji wirusa{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=39}}<ref name="pmid27504071 Rimawi"/>.

=== Profilaktyka poekspozycyjna ===
[[Plik:Under the knife 130212-F-FF749-013.jpg|thumb|Ekspozycja na potencjalnie zakaźny materiał biologiczny związana z wykonywanym zawodem może wymagać profilaktycznego leczenia antyretrowirusowego]]
{{osobny artykuł|Profilaktyka poekspozycyjna HIV}}
Działania podjęte po ekspozycji osoby niezakażonej na potencjalnie zakaźny materiał w celu zmniejszenia ryzyka zakażenia HIV nazywane są profilaktyką poekspozycyjną. Ryzyko zakażenia po ekspozycji zależy od rodzaju ekspozycji i materiału zakaźnego{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2383}}. Wyróżnia się ekspozycję zawodową, czyli narażenie na zakażenie materiałem potencjalnie zakaźnym w związku z wykonywaniem pracy, obejmuje to szczególnie zakłucie, skaleczenie, zachlapanie błon śluzowych lub uszkodzonej skóry, ugryzienia, a także ekspozycję niezawodową związaną z kontaktem na materiał zakaźny niezwiązaną z wykonywaniem zawodu, szczególnie ekspozycje seksualne czy dzielenie się sprzętem iniekcyjnym<ref name="mp PEP">{{Cytuj stronę | url = http://www.mp.pl/aids/rekomendacje-ptn-aids/110410,profilatyka-poekspozycyjna-po-narazeniu-na-zakazenie-hiv-hbv-hcv | archiwum = https://web.archive.org/web/20170801191352/http://www.mp.pl/aids/rekomendacje-ptn-aids/110410,profilatyka-poekspozycyjna-po-narazeniu-na-zakazenie-hiv-hbv-hcv | tytuł = Profilatyka poekspozycyjna po narażeniu na zakażenie HIV, HBV, HCV | autor = mp.pl | data = | data dostępu = 2017-08-01}}</ref>.

Do nieswoistych działań w ramach profilaktyki poekspozycyjnej należy unikanie kontaktu z krwią lub sprzętem zanieczyszczonym krwią, stosowanie indywidualnych środków ochrony osobistej takich jak rękawiczki, maseczki czy okulary ochronne, a także dezynfekcja skażonego płynami ustrojowymi sprzętu medycznego. W przypadku skaleczenia zaleca się umycie rany dużą ilością wody, ewentualnie z użyciem mydła. Nie zaleca się stosowania innych środków odkażających ani hamowania odpływu krwi z rany ani jej wyciskania z rany. Zanieczyszczone śluzówki potencjalnie zakaźnym materiałem kilkukrotnie płucze się wodą lub solą fizjologiczną{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=29}}{{odn|Szczeklik|Gajewski|2014|s=2384}}.

W przypadku ekspozycji przeskórnej, w tym zakłuć i skaleczeń, swoista profilaktyka jest wdrażana, gdy chory od któregpo pochodzi materiał zakaźny ma rozpoznane zakażenie HIV lub status serologiczny chorego jest nieznany, ale istnieją dodatkowe czynniki zakażenia takie jak zakłucie igłą ze światłem, głębokie zakłucie czy obecności widocznej krwi na narzędziu. W przypadku zachlapania błon śluzowych lub uszkodzonej skóry dużą ilością materiału zakaźnego profilaktyka jest wdrażana w przypadku potwierdzenia dodatniego statusu HIV źródła lub w sytuacji nieznanego statusu serologicznego źródła gdy istnieją dodatkowe czynniki wysokiego ryzyka zakażenia. Zachlapanie błon śluzowych lub uszkodzonej skóry niewielką ilością materiału zakaźnego (kilka kropel) wymaga profilaktyki, tylko w przypadku potwierdzonego dodatniego statusu HIV źródła{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=31}}.

W przypadku ekspozycji pozazawodowej profilaktyka ma zastosowanie wyłącznie w przypadkach incydentalnych{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=31}}<ref name="mp PEP"/>. Profilaktyka jest zalecana podczas ekspozycji seksualnej w postaci stosunku analnego lub waginalnego przy potwierdzonym zakażeniu HIV źródła lub nieznanym statusie serologicznym źródła, profilaktykę zaleca się w przypadku stosunku oralnego z wytryskiem przy potwierdzonym zakażeniu HIV źródła. Profilaktyka jest wdrażana u osób używających dożylnych środków odurzających po współdzieleniu sprzętu wstrzykiwań, przy potwierdzonym zakażeniu HIV chorego źródłowego{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=31}}.

Stosowanie leków antyretrowirusowych w ramach profilaktyki poekspozycyjnej zmniejsza ryzyko zakażenia HIV<ref name="PEP WHO">{{Cytuj pismo | nazwisko = | imię = | tytuł = Guidelines on post-exposure prophylaxis for HIV and the use of co-trimoxazole prophylaxis for HIV-related infections among adults, adolescents and children. Recommendations for a public health approach - December 2014 supplement to the 2013 consolidated ARV guidelines | url = http://www.who.int/hiv/pub/guidelines/arv2013/arvs2013upplement_dec2014/en/ | isbn = 978-92-4-150819-3 | czasopismo = | data = 2014 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="pmid19236820">{{Cytuj pismo | nazwisko = Bryant | imię = J. | nazwisko2 = Baxter | imię2 = L. | nazwisko3 = Hird | imię3 = S. | tytuł = Non-occupational postexposure prophylaxis for HIV: a systematic review.| czasopismo = Health Technol Assess | wolumin = 13 | numer = 14 | strony = | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.3310/hta13140 | pmid = 19236820}}</ref><ref name="pmid17253483">{{Cytuj pismo | nazwisko = Young | imię = T. N. | nazwisko2 = Arens | imię2 = F. J. | nazwisko3 = Kennedy | imię3 = G. E. | nazwisko4 = Laurie | imię4 = J. W. | nazwisko5 = Rutherford | imię5 = G. W. | tytuł = Antiretroviral post-exposure prophylaxis (PEP) for occupational HIV exposure | czasopismo = Cochrane Database Syst Rev | wolumin = | numer = 1 | strony = CD002835 | miesiąc = | rok = 2007 | doi = 10.1002/14651858.CD002835.pub3 | pmid = 17253483}}</ref>. Zaleca się rozpoczęcie profilaktyki swoistej w ciągu 48 godzin, a wyjątkowo w przypadku ekspozycji o wysokim ryzyku zakażenia do maksymalnie 72 godzin{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=30}}. W profilaktyce poekspozycyjnej stosuje się połączenie 3 leków antyretrowirusowych: połączenie dwóch nukleozydowych/nukleotydowych inhibitorów odwrotnej transkryptazy (tenofowir (TDF)/emtrycytabin (FTC) lub zidowudyna (AZT)/lamiwudyna (3TC) lub lamiwudyna (3TC)/tenofowir (TDF)) oraz inhibitora proteazy (lopinawir (LPV/r) albo inhibitor integrazy (raltegravir (RAL)){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=31}}.

== Leczenie antyretrowirusowe ==
Leczenie zakażenia HIV polega na jednoczesnym skojarzonym zastosowaniu kilku [[leki antyretrowirusowe|leków antyretrowirusowych]]. Leczenie ma na celu zmniejszenie replikacji HIV oraz przynajmniej częściową odbudowę układu immunologicznego, a także wydłużenie przeżycia chorych, poprawę jakości ich życia, wzrost liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> i zmniejszenie częstości chorób związanych z zakażeniem HIV{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=414}}{{odn|Gładysz|2007|s=84}}.

=== Grupy leków antyretrowirusowych ===
[[Plik:HIV-drug-classes.svg|thumb|Punkty uchwytu różnych grup leków antyretrowirusowych]]
W leczeniu zakażenia HIV stosuje się 6 grup [[leki antyretrowirusowe|leków antyretrowirusowych]]: nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NRTI), nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NNRTI), inhibitory proteazy (PI), inhibitor fuzji (FI) i inhibitory integrazy (InI){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=50}}.

; Nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NRTI)
Nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NRTI) są analogami prawidłowych [[nukleozyd]]ów, z powodu braku grupy 3'-OH blokują wydłużanie prowirusowego DNA i przerywają syntezę wirusowego DNA{{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=919}}{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1621}}. Do najważniejszych przedstawicieli tej grupy zalicza się [[abakawir]] (ABC), [[emtrycytabina]] (FTC), [[lamiwudyna]] (3TC), [[tenofowir]] (TDF), [[azydotymidyna|zydowudyna]] (AZT), [[alfenamid]], [[tenpfowiru]] (TAF){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=50}}.

; Nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NNRTI)
Nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NNRTI) działają poprzez wiązane się w pobliżu miejsca wiązania substratu, co blokuje aktywność enzymu ([[inhibicja niekompetycyjna]]){{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=922}}. Leki są swoiste dla HIV-1 i nie wykazują aktywności wobec HIV-2 czy ludzkich polimeraz{{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=922}}{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1626}}. Do tej grupy leków zalicza się: [[efawirenz]] (EFV), [[etrawiryna]] (ETV), [[newirapina]] (NVP), [[rilpiwiryna]] (RPV){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=50}}.

; Inhibitory proteazy (PI)
Inhibitory proteazy blokują postranslacyjną obróbkę nieaktywnego białka wirusowego (Gag-Pol), które musi zostać podzielone przez wirusową proteazę aspartylową proteazę HIV. Inhibitory proteazy wykazując strukturalne podobieństwo do białka wirusowego swoiście bloują proteazę HIV. Zapobiega to tworzenia dojrzałych wirionów i zakażaniu kolejnych komórek{{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=910}}{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1628}}. Do inhibitorów proteazy zalicza się [[indynawir]] (IDV), [[nelfinawir]] (NFV), [[rytonawir]] (RTV), [[sakwinawir]] (SQV), [[lopinawir]] (LPV/r), [[fosamprenawir]] (FVP), [[atazanawir]] (ATV), [[typrenawir]] (TPV) i [[darunawir]] (DRV){{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=922-925}}{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=50}}.

; Inhibitory fuzji (wejścia) (FI)
Inhibitory wejścia są grupą leków zapobiegającym fuzji wirusa z komórką docelową<ref name="pmid16611075">{{Cytuj pismo | nazwisko = Leonard | imię = J. T. | nazwisko2 = Roy | imię2 = K. | tytuł = The HIV entry inhibitors revisited | czasopismo = Curr Med Chem | wolumin = 13 | numer = 8 | strony = 911-934 | miesiąc =  | rok = 2006 | doi =  | pmid = 16611075}}</ref>. [[Enfuwirtyd]] (ENV) poprzez związanie z gp41 zapobiega utworzenie sześciu powiązanych ze sobą spiralnych podjednostek i połączeniu z gp120<ref name="pmid18720513">{{Cytuj pismo | nazwisko = Qian | imię = K. | nazwisko2 = Morris-Natschke | imię2 = S. L. | nazwisko3 = Lee | imię3 = K. H. | tytuł = HIV entry inhibitors and their potential in HIV therapy | czasopismo = Med Res Rev | wolumin = 29 | numer = 2 | strony = 369-393 | miesiąc = | rok = 2009 | doi = 10.1002/med.20138 | pmid = 18720513}}</ref>{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1632}}. Z kolei [[marawirok]] (MVC) blokuje interakcję pomiędzy GP120 a CCR5{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1632}}.

; Inhibitory integrazy (InI)
[[Integraza]] jest wirusowym enzymem mającym za zadanie włączenie prowirusowego DNA do materiału genetycznego komórki gospodarza{{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1634}}. Do leków blokujących aktywność integrazy zalicza się [[raltegravir]] (RAL), [[elviregrawir]] (EVG) i [[dolutegravir]] (DTG){{odn|Bennett|Dolin|Blaser|2014|s=1634-1635}}.

=== Wysoce aktywna wielolekowa terapia antyretrowirusowa (HAART) ===
[[Plik:Stribild bottle Dutch labeling.jpg|thumb|Podstawową leczenia zakażenia HIV jest skojarzenie trzech leków antyretrowirusowych]]
{{osobny artykuł|HAART}}

Pod koniec lat 80. XX wieku wprowadzono pierwszy skuteczny lek antyretrowirusowy – zydowudynę, jednak leczenie za pomocą jednego leku (monoterapia) szybko prowadziło do wytworzeniu oporności wirusa na ten lek{{odn|Hall|Hall|Cockerell|2011|s=389}}. Postęp w odkrywaniu kolejnych skutecznych grup leków antyretrowirusowych w połowie lat 90. pozwolił na leczenie za pomocą kombinacji kilku leków antyretrowisowych. Połączenie 3 leków antyretrowirusowych o synergistycznej aktywności antyretrowirusowej jest nazywane [[HAART|wysoce aktywną wielolekową terapią antyretrowirusową]] (HAART){{odn|Hall|Hall|Cockerell|2011|s=389}}{{odn|Gładysz|2007|s=84}}{{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=926}}. Wysoce aktywna wielolekowa terapia antyretrowirusowa znacząco poprawiła skuteczność leczenia zdecydowanie obniżając śmiertelność związaną z chorobą{{odn|Hall|Hall|Cockerell|2011|s=389}}{{odn|Mutschler|Geisslinger|Kroemer|Ruth|2010|s=926}}. HAART pozwoliło przekształcić chorobę nieuchronnie prowadzącą do śmierci w chorobę przewlekłą i umożliwiło długie przeżycie chorych<ref name="Broder pmid20018391">{{Cytuj pismo | nazwisko = Broder | imię = S. | tytuł = The development of antiretroviral therapy and its impact on the HIV-1/AIDS pandemic | czasopismo = Antiviral Res | wolumin = 85 | numer = 1 | strony = 1-18 | miesiąc = | rok = 2010 | doi = 10.1016/j.antiviral.2009.10.002 | pmid = 20018391}}</ref>. Ponadto leczenie redukując wiremie leczenie obniża ryzyko transmisji wirusa<ref name="Sax pmid25151564">{{Cytuj pismo | nazwisko = Johnson | imię = J. A. | nazwisko2 = Sax | imię2 = P. E. | tytuł = Beginning antiretroviral therapy for patients with HIV | czasopismo = Infect Dis Clin North Am | wolumin = 28 | numer = 3 | strony = 421-438 | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.1016/j.idc.2014.06.003 | pmid = 25151564}}</ref>.

Leczenie ma na celu zmniejszenie replikacji HIV oraz przynajmniej częściową odbudowę układu immunologicznego, a także wydłużenie przeżycia chorych, poprawę jakości ich życia, wzrost liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> i zmniejszenie częstości chorób związanych z zakażeniem HIV{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=414}}{{odn|Gładysz|2007|s=84}}.

=== Rozpoczynanie leczenia antyretrowirusowego ===
Leczenie antyretrowirusowe powinno być włączone u wszystkich zakażonych wirusem HIV niezależnie od stanu klinicznego oraz liczby limfocytów CD4<sup>+</sup>{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=74}}{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=59}}. Wczesne rozpoczynanie leczenia antyretrowirusowego niezależnie od liczby limfocytów CD4<sup>+</sup> prowadzi do poprawy przeżycia i zmniejszenia ryzyka niektórych chorób niedefiniujących AIDS, szczególnie sercowo-naczyniowych, nerek, wątroby, neurodegeneracyjnych i nowotworowych{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=75-76}}<ref name="pmid26193126">{{Cytuj pismo | nazwisko = Danel | imię = C. | nazwisko2 = Moh | imię2 = R. | nazwisko3 = Gabillard | imię3 = D. | nazwisko4 = Badje | imię4 = A. | nazwisko5 = Le Carrou | imię5 = J. | tytuł = A Trial of Early Antiretrovirals and Isoniazid Preventive Therapy in Africa | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 373 | numer = 9 | strony = 808-822 | miesiąc = | rok = 2015 | doi = 10.1056/NEJMoa1507198 | pmid = 26193126}}</ref><ref name="pmid26192873">{{Cytuj pismo | nazwisko = Lundgren | imię = J. D. | nazwisko2 = Babiker | imię2 = A. G. | nazwisko3 = Gordin | imię3 = F. | nazwisko4 = Emery | imię4 = S. | nazwisko5 = Grund | imię5 = B. | tytuł = Initiation of Antiretroviral Therapy in Early Asymptomatic HIV Infection | czasopismo = N Engl J Med | wolumin = 373 | numer = 9 | strony = 795-807 | miesiąc = Aug | rok = 2015 | doi = 10.1056/NEJMoa1506816 | pmid = 26192873}}</ref>. Również mniejsze jest ryzyko progresji choroby<ref name="pmid25419650">{{Cytuj pismo | nazwisko = Okulicz | imię = J. F. | nazwisko2 = Le | imię2 = T. D. | nazwisko3 = Agan | imię3 = B. K. | nazwisko4 = Camargo | imię4 = J. F. | nazwisko5 = Landrum | imię5 = ML. | tytuł = Influence of the timing of antiretroviral therapy on the potential for normalization of immune status in human immunodeficiency virus 1-infected individuals | czasopismo = JAMA Intern Med | wolumin = 175 | numer = 1 | strony = 88-99 | miesiąc = | rok = 2015 | doi = 10.1001/jamainternmed.2014.4010 | pmid = 25419650}}</ref>{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=77}}, obserwuje się lepszą odbudowę układu immunologicznego i zmniejsza ryzyko transmisji HIV{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=78}}.

U chorych bezobjawowych odroczenie leczenia jest możliwe w przypadku braku gotowości chorego do leczenia, ponieważ brak odpowiedniej współpracy chorego może skutkować zwiększonym ryzykiem generowania oporności na leki{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=60}}. U chorych z gruźlicą leczenie zaczyna się najpierw od wdrożenia 8 tygodniowego leczenia przeciwprątkowego, a następnie wdrożenia leczenia antyretrowirusowego. U chorych z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <50 komórek/μl leczenie antyretrowirusowe zaczyna się wcześniej, w ciągu 2 tygodni od rozpoczęcia leczenia przeciwprątkowego{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=93}}.

=== Pierwsza linia leczenia ===
Podczas wyboru leków składających się na pierwszą linię leczenia uwzględnia się poziom wiremii HIV, liczbę limfocytów CD4<sup>+</sup>, wyjściową oporność wirusa na leki, choroby współistniejące, koinfekcję [[Wirus zapalenia wątroby typu B|HBV]] lub [[Wirus zapalenia wątroby typu C|HCV]], stosowane inne leki, ciążę lub planowanie ciąży oraz styl życia chorego<ref name="Sax pmid25151564"/>. Pozwala to na odpowiednie dobranie leków o określonym profilu toksyczności i dawkowaniu, co sprzyja ich prawidłowemu stosowaniu<ref name="Sax pmid25151564"/>.

W leczeniu preferowanymi schematami są połączenia dwóch nukleozydowych inhibitorów odwrotnej transkryptazy (NRTI) z nienukleozydowym inhibitorem odwrotnej transkryptazy (NNRTI) lub w połączeniu z inhibitorem proteazy (PI) wzmocnionym rytonawirem (RTV) lub w połączeniu z inhibitorem integrazy (InI){{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=51}}. Według zaleceń WHO preferuje się połączenie tenofowiru z lamiwudyną (TDF + 3TC) z efawirenzem (EFV) albo połaczenie tenofowiru z emtrycytabiną (TDF + FTC) z efawirenzem (EFV). Jeśli powyższy schemat jest przeciwskazany lub nie jest dostępny to stosuje się połączenie zydowudyny, lamiwudyny i efawirenzu (AZT + 3TC + EFV), zydowudyny, lamiwudyny i newirapiny (AZT + 3TC + NVP), tenofowiru, lamiwudyny lub emtrycytabiny i newirapiny (TDF + 3TC lub FTC + NVP){{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=98}}.

=== Zmiana leczenia antyretrowirusowego ===
; Niepowodzenie leczenia antyretrowirusowego
Nadrzędnym celem leczenia jest supresja replikacji wirusa HIV poniżej 50 kopii/ml po 6 miesiącach leczenia{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=63}}. W przypadku stwierdzenia wiremii powyżej 50 kopii/ml po 6 miesiącach leczenia lub w dwóch kolejnych oznaczenia po wcześniejszym osiągnięciu pełnej supresji wirusologicznej{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=63}}. Przyczyną może być lekooporność wirusa, wysoka wyjściowa wiremia, wcześniejsze rozpoznanie AIDS, niska wyjściowa liczba limfocytów CD4<sup>+</sup>, interakcje lekowe, działania niepożądane, choroby współistniejące, stosowanie środków psychoaktywnych i brak stosowania się przez chorego do zaleceń{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=63}}. 

Zaleca się, w miarę dostępności badania, wykonanie badania lekooporności wirusa na leki antyretrowirusowe{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=419}}. Po uzyskaniu wyniku badania dalsze leczenie jest prowadzone o profil oporności. Nowy schemat powinien zawierać przynajmniej dwa aktywne leki, a optymalnie trzy aktywne leki. Jeśli nie ma możliwości leczenia za pomocą przynajmniej dwóch leków konieczne może być odłożenie zmiany leczenia. Jednak może być to niemożliwe u chorych z liczbą limfocytów CD4<sup>+</sup> <100 komórek/μl lub znacznym pogorszeniem stanu klinicznego{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=64}}.

; Działania niepożądane
W przypadku wystąpienia uciążliwych działań niepożądanych może być konieczne odstawienie podejrzanego o ich spowodowanie leku, a czasem nawet całego zestawu leków{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=418-419}}.

=== Działania niepożądane leczenie antyretrowirusowego ===
Choć leczenie znacząco wydłuża życie chorych, to jednak jest związane ze istotnym ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych{{odn|Gładysz|2007|s=91-92}}.

; Nadwrażliwość
Jednym z najczęściej występujących działań niepożądanych stosowania leków antyretrowirusowych dotyczą reakcji [[nadwrażliwość|nadwrażliwości]]{{odn|Gładysz|2007|s=95}}. U około 5% leczonych [[abakawir]]em z [[główny układ zgodności tkankowej|antygenami zgodności tkankowej]]  HLA B*5701 w początkowym okresie stosowania może występować potencjalnie zagrażająca życiu reakcja nadwrażliwości z gorączką, bólami brzucha, nudnościami i wymiotami{{odn|Gładysz|2007|s=95}}. Leku nie stosuje się u osób z rozpoznanym genotypem HLA B*5701{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=52}}. U 20% chorych podczas leczenia newirapiną i delawirdyną pojawia się wysypka na tułowiu i ramionach{{odn|Gładysz|2007|s=95}}.

; Zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego
Stosunkowo często na początku leczenia zydowudyną pojawiają się nudności i wymioty, a podczas stosowania inhibitorów proteazy, zydowudyny i didanozyny pojawia się biegunka. Didanozyna może być powodem [[ostre zapalenie trzustki|ostrego zapalenia trzustki]]{{odn|Gładysz|2007|s=92}}.

; Hepatotoksyczność
Cechy uszkodzenia wątroby są częstym następstwem leczenia. W wyniku zaburzenia [[fosforylacja oksydacyjna|fosforylacji oksydacyjnej]] [[kwasy tłuszczowe|kwasów tłuszczowych]] dochodzi do [[niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby|stłuszczenia wątroby]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=421}}. W przebiegu leczenia nienukleozydowymi inhibitorami odwrotnej transkryptazy może dojść do uszkodzenia wątroby w przebiegu reakcji nadwrażliwości{{odn|Gładysz|2007|s=94}}. Z kolei u chorych zakażonych HBV czy HCV po włączeniu leczenia antyretrowirusowego może dojść do [[zespół rekonstrukcji immunologicznej|zespołu rekonstrukcji immunologicznej]] i ciężkiego uszkodzenia wątroby{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=421}}.

; Zaburzenia metaboliczne
U 15% leczonych pojawia się podwyższone stężenie [[kwas mlekowy|mleczanów]]{{odn|Gładysz|2007|s=96}}. Wyjątkowo dochodzi do rozwoju [[kwasica mleczanowa|kwasicy mleczanowej]], która potencjalnie jest stanem grożącym zgonem. Kwasica mleczanowa jest związana głównie ze stosowaniem NRTI, szczególnie z d4T, ddI i AZT{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=422}}.

U chorych leczonych inhibitorami proteazy może rozwinąć się [[insulinooporność]] i w konsekwencji [[cukrzyca]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=420}}. Nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy, nienukleozydowe inhibitory transkryptazy i inhibitory proteazy sprzyjają powstawaniu [[hiperlipidemia|hiperlipidemii]]. Zaburzenia lipidowe i insulinooporność stanowią element zespołu lipodystrofii i wpływają na zwiększenie [[czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego|ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych]] oraz zapalenia trzustki{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=420-421}}.

; Zespół lipodystrofii
[[Zespół lipodystrofii HIV|Zespół lipodystrofii]] jest zespołem zaburzeń metabolicznych prowadzących do zaburzeń gospodarki lipidowej i weglowodanowej oraz redystrybucji [[tkanka tłuszczowa|tkanki tłuszczowej]]. Na zespół składa się zanik tkanki tłuszczowej ([[lipoatrofia]]) w obrębie kończyn, pośladków, policzków, okolicy skroniowej i oczodołów, a także nasilenie nagromadzenia tkanki tłuszczowej ([[lipohipertrofia]]) w zakresie trzewi, karku i sutków<ref name="pmid25598476">{{Cytuj pismo | nazwisko = Finkelstein | imię = J. L. | nazwisko2 = Gala | imię2 = P. | nazwisko3 = Rochford | imię3 = R. | nazwisko4 = Glesby | imię4 = M. J. | nazwisko5 = Mehta | imię5 = S. | tytuł = HIV/AIDS and lipodystrophy: implications for clinical management in resource-limited settings | czasopismo = J Int AIDS Soc | wolumin = 18 | numer =  | strony = | miesiąc =  | rok = 2015 | doi =  | pmid = 25598476}}</ref>{{odn|Gładysz|2007|s=95-96}}. Prowadzi to do zmiany sylwetki i wyglądu chorego{{odn|Gładysz|2007|s=95-96}}. W ramach zespołu może występować [[hiperlipidemia]]  i [[insulinooporność]]{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=420}}.

; Powikłania hematologiczne
Podczas leczenia zydowudyną, indinawirem, abakawirem i tenofowirem może pojawić się [[leukopenia]]. [[Niedokrwistość]] może być następstwem leczenia zydowudyną, powikłanie zwykle pojawia się w ciągu pierwszych 3 miesięcy leczenia, ale może pojawić się znacznie później po wielu miesięcy leczenia{{odn|Gładysz|2007|s=94-95}}.

; Działanie nefrotoksyczne
Tenofowir może wykazywać działanie [[nefrotoksyczność|nefrotoksyczne]]{{odn|Gładysz|2007|s=94}}.

; Powikłania sercowo-naczyniowe
U osób leczonych lekami antyretrowirusowymi obserwuje się zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe, co jest związane z insulinoopornością i hiperlipidemią{{odn|Gładysz|2007|s=97}}.

== Szczególne sytuacje kliniczne ==
=== Koinfekcja wirusami HBC i HCV ===
Ze względu na podobne drogi szerzenia wirusa HIV i [[wirusowe zapalenie wątroby|wirusów hepatotropowych]] u chorych zakażonych HIV znacznie częściej obserwuje się jednoczesne zakażenie (koinfekcja) wirusami hepatropowymi: [[wirus zapalenia wątroby typu C|wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV)]] oraz zakażeniem [[wirus zapalenia wątroby typu B|wirusem  zapalenia wątroby typu B (HBV)]]{{odn|Gładysz|2007|s=112}}<ref name="pmid25151567">{{Cytuj pismo | nazwisko = Petty | imię = L. A. | nazwisko2 = Steinbeck | imię2 = J. L. | nazwisko3 = Pursell | imię3 = K. | nazwisko4 = Jensen | imię4 = D. M. | tytuł = Human immunodeficiency virus and coinfection with hepatitis B and C | czasopismo = Infect Dis Clin North Am | wolumin = 28 | numer = 3 | strony = 477-499 | miesiąc = | rok = 2014 | doi = 10.1016/j.idc.2014.05.005 | pmid = 25151567}}</ref>.

Koinfekcję HIV i HBV w zależności od regionu świata obserwuje się u od 5 do 20% zakażonych HIV<ref name="pmid25151567"/>. Koinfekcja HCV i HIV dotyczy, w zależności od regionu i dominującej drogi transmisji wirusa, około 10–15% chorych, przy czym u chorych na HIV przyjmujących dożylnie narkotyki częstość koinfekcji HCV wynosi aż 50–90%<ref name="pmid26248117">{{Cytuj pismo | nazwisko = Peters | imię = L. | nazwisko2 = Klein | imię2 = M. B. | tytuł = Epidemiology of hepatitis C virus in HIV-infected patients | czasopismo = Curr Opin HIV AIDS | wolumin = 10 | numer = 5 | strony = 297-302 | miesiąc = | rok = 2015 | doi = 10.1097/COH.0000000000000183 | pmid = 26248117}}</ref><ref name="pmid25151567"/>.

Wirusy HBV i HCV mogą prowadzić w różnym odsetku odpowiednio do [[wirusowe zapalenie wątroby typu B|przewlekłego zapalenia wątroby typu B]] i [[wirusowe zapalenie wątroby typu C|C]], a ostatecznie do [[marskość wątroby|marskości wątroby]] i [[rak wątrobowokomórkowy|raka wątrobowokomórkowego]]. W związku z wprowadzeniem leczenia antyretrowirusowego, które pozwoliło w znacznym stopniu kontrolować zakażenia oportunistyczne i związaną z nimi śmiertelność, marskość wątroby związana z zakażeniem wirusami hepatropowymi stała się wiodącą przyczyną zgonów zakażonych HIV i odpowiada za około 9% z nich<ref name="pmid25151567"/>. Koinfekcja HIV i HBV zwiększa ryzyko i przyspiesza progresje przewlekłego zapalenia wątroby typu B do marskości, a także ryzyko raka wątrobowokomórkowego i zgonu<ref name="pmid25151567"/>. Zakażenia HBV nie wpływa na ryzyko progresji zakażenia HIV i odsetek odpowiedzi na HAART<ref name="pmid25151567"/>. Z kolei wpływ zakażenia HCV na przebieg zakażenia HIV jest niejasny. Prawdopodobnie koinfekcja HIV i HCV zwiększa ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych oraz [[przewlekła niewydolność nerek|schyłkowej niewydolności nerek]]<ref name="pmid24429380">{{Cytuj pismo | nazwisko = Gillis | imię = J. | nazwisko2 = Smieja | imię2 = M. | nazwisko3 = Cescon | imię3 = A. | nazwisko4 = Rourke | imię4 = S.B. | nazwisko5 = Burchell | imię5 = AN. | tytuł = Risk of cardiovascular disease associated with HCV and HBV coinfection among antiretroviral-treated HIV-infected individuals | czasopismo = Antivir Ther | wolumin = 19 | numer = 3 | strony = 309-317 | miesiąc =  | rok = 2014 | doi = 10.3851/IMP2724 | pmid = 24429380}}</ref><ref name="pmid10190385">{{Cytuj pismo | nazwisko = Daghestani | imię = L. | nazwisko2 = Pomeroy | imię2 = C. | tytuł = Renal manifestations of hepatitis C infection | czasopismo = Am J Med | wolumin = 106 | numer = 3 | strony = 347-354 | miesiąc = Mar | rok = 1999 | doi =  | pmid = 10190385}}</ref><ref name="pmid17592100">{{Cytuj pismo | nazwisko = Tsui | imię = J. I. | nazwisko2 = Vittinghoff | imię2 = E. | nazwisko3 = Shlipak | imię3 = M. G. | nazwisko4 = Bertenthal | imię4 = D. | nazwisko5 = Inadomi | imię5 = J. | tytuł = Association of hepatitis C seropositivity with increased risk for developing end-stage renal disease | czasopismo = Arch Intern Med | wolumin = 167 | numer = 12 | strony = 1271-1276 | miesiąc = | rok = 2007 | doi = 10.1001/archinte.167.12.1271 | pmid = 17592100}}</ref><ref name="pmid25151567"/>.

Analogi nukleozydowe wykazują jednoczesną aktywność wobec wirusów HIV oraz HBV. Leczenie przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu B jest prowadzone równocześnie z leczeniem antyretrowirusowym, ponieważ brak zahamowania replikacji HIV podczas leczenia zakażenia HBV może doprowadzić do wyselekcjonowania szczepów opornych. Zwykle stosuje się tenofowir w połączeniu z lamiwudyną lub emtrycytabiną, pozostałe leki leczenia antyretrowirusowego są dobierane na ogólnych zasadach{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=222-223}}.

W przypadku przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby typu C leczenie HCV jest stosowane u wszystkich chorych, którzy mogą odnieść z niego korzyść. Ze względu na interakcje i toksyczność leczenie HCV i HIV jest prowadzone w jednym ośrodku. Dobór schematów bezinterferonowych stosowanych w leczeniu HCV uwzględnia genotyp wirusa oraz funkcję wątroby{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=226-229}}. Z kolei dobór schematu leczenia antyretrowirusowego musi uwzględniać interakcje lekowe{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=229-230}}.

=== Zakażenie HIV u dzieci ===
Co roku rozpoznaje się około 240&nbsp;000 nowych przypadków zakażenia wirusem HIV u dzieci i młodzieży poniżej 15. roku życia, szacuje się, że na świecie żyje 3,2 miliona dzieci zakażonych HIV<ref name="WHO report 2016"/>. Zdecydowana większość zakażonych HIV dzieci żyje w Afryce Subsaharyjskiej. U trzech czwartych dzieci drogę zakażenia stanowi okołoporodowa transmisja wirusa z matki na dziecko. Drugą grupę zakażonych stanowią zakażenia nabyte w wieku nastoletnim poprzez ryzykowne kontakty seksualne<ref name="Gray pmid28734516">{{Cytuj pismo | nazwisko = Gray | imię = M. E. | nazwisko2 = Nieburg | imię2 = P. | nazwisko3 = Dillingham | imię3 = R. | tytuł = Pediatric Human Immunodeficiency Virus Continuum of Care: A Concise Review of Evidence-Based Practice | czasopismo = Pediatr Clin North Am | wolumin = 64 | numer = 4 | strony = 879-891 | miesiąc = | rok = 2017 | doi = 10.1016/j.pcl.2017.03.009 | pmid = 28734516}}</ref>. Zakażenie HIV u dzieci przebiega znacznie szybciej niż u osób dorosłych. Obserwuje się znacznie wyższe poziomy wiremii HIV w porównaniu do osób dorosłych. Szybko dochodzi do progresji do AIDS. U nieleczonych niezależnie od ocenionego stopnia niedoboru odporności pojawiają się ciężkie zakażenia oportunistyczne. Dochodzi do zaburzenia rozwoju centralnego układu nerwowego, innych zaburzeń rozwojowych i niedoborów wzrostu{{odn|Cianciara|Juszczyk|2007|s=422}}.

U dzieci powyżej 18 miesiąca życia w rozpoznaniu zakażenia HIV stosowane są testy immunoenzymatyczne wykrywające przeciwciała anty-HIV oraz testy potwierdzenia, przede wszystkim Western blot na podobnych zasadach jak u osób dorosłych{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=76}}. Do 18 miesiąca życia u dziecka obecne są odmatczyne przeciwciała anty-HIV, których obecność nie świadczy o zakażeniu wirusem HIV u dziecka{{odn|Doherty|Beanland|Ball|2016|s=76}}. W diagnostyce u dzieci poniżej 18. miesiąca życia konieczne jest oznaczenie obecności materiału genetycznego wirusa HIV{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=109-110}}. U wszystkich dzieci matek zakażonych HIV w 14–21 dniu życia wykonuje się badanie [[reakcja łańcuchowa polimerazy|PCR]] wykrywające HIV RNA. Kolejne oznaczenie przeprowadza się po 30 dniu życia pomiędzy 1. a 2. miesiącem życia, ale jeśli noworodek otrzymywał profilaktykę 2-3 lekową badanie wykonuje się po 2–4 tygodniach od zakończenia tej profilaktyki. Trzecie badanie jest wykonywane około 4–6. miesiąca życia. Wstępne wykluczenie zakażenia HIV jest możliwe po dwukrotnym ujemnym wyniku HIV RNA z 2-3 tygodnia i 1-2 miesiąca życia. Dodatni wynik wymaga potwierdzenia kolejnym testem PCR HIV RNA{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=109-110}}. Po 6 miesiącu życia oznacza się również przeciwciała anty-HIV i dwukrotnie ujemny wynik anty-HIV również umożliwia wykluczenie zakażenia. Jednak ze względu na możliwość nieutworzenia przeciwciał anty-HIV u dzieci możliwa jest sytuacja potwierdzania obecności wiremii HIV bez obecnych przeciwciał anty-HIV{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=109-110}}.

Leczenie antyretrowirusowe jest dostosowywane do wieku chorego dziecka, farmakokinetyki i danych dotyczących bezpieczeństwa leków wchodzących w skład terapii w tej grupie wiekowej. Leczenie jest prowadzone w ośrodkach specjalistycznych. U dzieci powyżej 2 roku życia leczenie zaleca się u wszystkich dzieci, a do bezwzględnych wskazań należy wiremia powyżej 100&nbsp;000 kopii/ml, obecność objawów zakażenia (kategoria przynajmniej B według CDC) lub umiarkowany niedobór odporności (kategoria 2 według CDC). U dzieci poniżej 2 roku życia leczenie wdraża się niezależnie od objawów klinicznych i wartości wiremii{{odn|Horban|Podlasin|Cholewińska|Wiercińska-Drapało|2016|s=111-112}}.

== Rokowanie ==
[[Plik:Life expectancy in select Southern African countries 1960-2012.svg|thumb|Zmiany oczekiwanego czasu przeżycia w niektórych krajach Afrykańskich w latach 1960–2010]]
U większości nieleczonych chorych zakażenie HIV w ciągu 10 lat ulega progresji do AIDS i chory umiera w ciągu kolejnych 2 lat. Leczenie antyretrowirusowe znacząco wydłuża przeżycie chorych. Większość chorych otrzymujących HAART przeżywa ponad 10 lat. W dużej [[metaanaliza|metaanalizie]] na ponad 290&nbsp;000 chorych otrzymujących leczenie antyretrowirusowe u 87% stwierdzono 2-letnie, 86% 4-letnie, 78% 8-letnie, 78% 10-letnie i 61% 12-letnie przeżycie do wystąpienia progresji do AIDS. Z kolei u chorych otrzymujących leczenie antyretrowirusowe rozwijających AIDS opisano prawdopodobieństwo przeżycia 87% 2-letniego, 86% 4-letniego, 78% 6-letniego, 78% 8-letniego, and 61% 10-letniego<ref name="pmid27349729">{{Cytuj pismo | nazwisko = Poorolajal | imię = J. | nazwisko2 = Hooshmand | imię2 = E. | nazwisko3 = Mahjub | imię3 = H. | nazwisko4 = Esmailnasab | imię4 = N. | nazwisko5 = Jenabi | imię5 = E. | tytuł = Survival rate of AIDS disease and mortality in HIV-infected patients: a meta-analysis. | czasopismo = Public Health | wolumin = 139 | numer =  | strony = 3-12 | miesiąc = | rok = 2016 | doi = 10.1016/j.puhe.2016.05.004 | pmid = 27349729}}</ref>.

== Historia ==
W 1981 roku [[Centers for Disease Control and Prevention|Centers for Disease Control]] (CDC) opublikowało w swoim czasopiśmie opis 5 przypadków rzadkiego oportunistycznego zapalenia płuc wywołanego przez Pneumocystis carinii u młodych homoseksualnych mężczyzn oraz zachorowań na rzadki nowotwór – mięsak Kaposiego<ref>{{Cytuj pismo | autor = CDC | tytuł = Pneumocystis Pneumonia --- Los Angeles | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/june_5.htm | czasopismo = | wolumin = | wydanie = | data = 1981 | doi = | pmid =}}</ref><ref>{{Cytuj pismo | autor = CDC | tytuł = A Cluster of Kaposi's Sarcoma and Pneumocystis carinii Pneumonia among Homosexual Male Residents of Los Angeles and range Counties, California | url = https://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/00001114.htm | czasopismo = | wolumin = | wydanie = | data = 1982 | doi = | pmid =}}</ref><ref name="AIDS.gov kalendarium">{{Cytuj stronę | url = http://www.aids.gov.pl/hiv_aids/582/ | archiwum = | tytuł = Kalendarium HIV/AIDS na świecie | autor = AIDS.gov | data = | data dostępu = 2017-08-03}}</ref>. Już do końca 1981 roku rozpoznano ponad 150 przypadków AIDS<ref name="AIDS.gov kalendarium"/>. Początkowo chorobę rozpoznawano u homoseksualnych mężczyzn i u osób przyjmujących dożylnie narkotyki, a także chorych na hemofilię, którzy musieli często przyjmować preparaty krwiopochodne<ref name="DeCock pmid21749766"/>. Na przełomie 1982 i 1983 roku opisano przypadki choroby u kobiet na skutek kontaktów heteroseksualnych z mężczyznami chorymi na AIDS, a także chorobę u niemowląt chorych matek, co potwierdziło możliwość zakażenia drogą heteroseksualną i okołoporodową<ref name="Jaffe pmid18936776">{{Cytuj pismo | nazwisko = Jaffe | imię = H. W. | tytuł = The early days of the HIV-AIDS epidemic in the USA | czasopismo = Nat Immunol | wolumin = 9 | numer = 11 | strony = 1201-1203 | miesiąc = | rok = 2008 | doi = 10.1038/ni1108-1201 | pmid = 18936776}}</ref>. W 1982 roku chorobę wcześniej nazywaną ''gay related immunodeficiency'' (GRID) nazwano ''acquired immunodeficiency syndrome'' (AIDS)<ref name="AIDS.gov kalendarium"/>. Jeszcze przed rozpoznaniem czynnika etiologicznego, ustalono, że choroba ma podłoże zakaźne i przenosi się drogą krwiopochodną i wydano pierwsze zalecenia dotyczące zapobiegania chorobie<ref name="DeCock pmid21749766">{{Cytuj pismo | nazwisko = De Cock | imię = K. M. | nazwisko2 = Jaffe | imię2 = H. W. | nazwisko3 = Curran | imię3 = J. W. | tytuł = Reflections on 30 years of AIDS | czasopismo = Emerg Infect Dis | wolumin = 17 | numer = 6 | strony = 1044-1048 | miesiąc = | rok = 2011 | doi = 10.3201/eid/1706.100184 | pmid = 21749766}}</ref>. W 1983 roku [[Luc Montagnier]] i współpracownicy z [[Instytut Pasteura|Instytutu Pasteura]] opisali wyizolowany od chorego na AIDS z limfadenopatią retrowirus, który został później nazwany ''lymphadenopathy associated virus'' (LAV)<ref name="pmid6189183">{{Cytuj pismo | nazwisko = Barré-Sinoussi | imię = F. | nazwisko2 = Chermann | imię2 = J. C. | nazwisko3 = Rey | imię3 = F. | nazwisko4 = Nugeyre | imię4 = M. T. | nazwisko5 = Chamaret | imię5 = S. | tytuł = Isolation of a T-lymphotropic retrovirus from a patient at risk for acquired immune deficiency syndrome (AIDS) | czasopismo = Science | wolumin = 220 | numer = 4599 | strony = 868-871 | miesiąc = | rok = 1983 | doi =  | pmid = 6189183}}</ref><ref name="pmid12459575">{{Cytuj pismo | nazwisko = Montagnier | imię = L. | tytuł = Historical essay. A history of HIV discovery | czasopismo = Science | wolumin = 298 | numer = 5599 | strony = 1727-1728 | miesiąc = | rok = 2002 | doi = 10.1126/science.1079027 | pmid = 12459575}}</ref>. Niezależnie od Luc Montagniera [[Robert Gallo]] z [[Narodowe Instytuty Zdrowia|National Institutes of Health]] wykazał obecność u chorych na AIDS retrowirusa podobnego do [[HTLV]] i nazwał go HTLV-III<ref name="pmid6601823">{{Cytuj pismo | nazwisko = Gallo | imię = R. C. | nazwisko2 = Sarin | imię2 = P. S. | nazwisko3 = Gelmann | imię3 = E. P. | nazwisko4 = Robert-Guroff | imię4 = M. | nazwisko5 = Richardson | imię5 = E. | tytuł = Isolation of human T-cell leukemia virus in acquired immune deficiency syndrome (AIDS) | czasopismo = Science | wolumin = 220 | numer = 4599 | strony = 865-867 | miesiąc = | rok = 1983 | doi =  | pmid = 6601823}}</ref><ref name="pmid12459576">{{Cytuj pismo | nazwisko = Gallo | imię = R. C. | tytuł = Historical essay. The early years of HIV/AIDS | czasopismo = Science | wolumin = 298 | numer = 5599 | strony = 1728-1730 | miesiąc = | rok = 2002 | doi = 10.1126/science.1078050 | pmid = 12459576}}</ref>. W 1985 roku opracowano komercyjne testy w kierunku HIV<ref name="DeCock pmid21749766"/>. W 1986 roku ujednolicono monenklaturę i wirus wywołujący AIDS został nazwany ''human immunodeficiency virus'' (HIV)<ref name="Greene pmid17972351">{{Cytuj pismo | nazwisko = Greene | imię = W. C. | tytuł = A history of AIDS: looking back to see ahead | url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/eji.200737441/full | czasopismo = Eur J Immunol | wolumin = 37 Suppl 1 | numer =  | strony = | miesiąc = | rok = 2007 | doi = 10.1002/eji.200737441 | pmid = 17972351}}</ref>. W 1987 roku opracowano pierwszy lek antyretrowisowy – zydowudynę<ref name="DeCock pmid21749766"/>. Dalszy postęp w odkrywaniu kolejnych leków pozwolił na opracowanie w 1996 roku wysoce aktywnej wielolekowej terapii antyretrowirusowej (HAART), która składała się połączenia kilku aktywnych leków antyretrowirusowych<ref name="Greene pmid17972351"/>.

== Klasyfikacja ICD10 ==
{| class="wikitable"
|-
! kod ICD10 !! nazwa choroby
|-
| {{ICD10|B20}} || Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV) skutkująca chorobami zakaźnymi i pasożytniczymi
|-
| {{ICD10|B21}} || Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV) skutkująca nowotworami złośliwymi
|-
| {{ICD10|B22}} || Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV) skutkująca innymi specyficznymi chorobami
|-
| {{ICD10|B23}} || Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV) skutkująca innymi zespołami chorobowymi
|-
| {{ICD10|B24}} || Choroba wywołana przez ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV), nieokreślona
|-
|}
== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę|nazwisko = Cianciara | imię = Junusz | nazwisko2 = Juszczyk | imię2 = Jacek | tytuł = Choroby zakaźne i pasożytnicze | wydawca = CZELEJ | isbn = 978-83-60608-34-0 | miejsce = Lublin | rok = 2007 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Szczeklik | imię = Andrzej | nazwisko2 = Gajewski | imię2 = Piotr | tytuł = Interna Szczeklika 2014 | wydawca = Medycyna Praktyczna | miejsce = Kraków | rok = 2014 | isbn = 978-83-7430-405-4 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Bennett | imię = John E. | nazwisko2 = Dolin | imię2 = Raphael | nazwisko3 = Blaser | imię3 = Martin J. | tytuł = Mandell, Douglas, and Bennett's Principles and Practice of Infectious Diseases | strony = | url = https://books.google.pl/books?id=73pYBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2014 | isbn = 9780323263733 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Kartikeyan | imię = S. | nazwisko2 = Kartikeyan | imię2 = R. N. | nazwisko3 = Tiwari | imię3 = R. P. | nazwisko4 = Bisen | imię4 = P. S. | tytuł = HIV and AIDS: Basic Elements and Priorities | strony = | url = https://books.google.pl/books?id=-4xbFuo6aQgC&printsec=frontcover&vq=asymptomatic+infection&hl=pl#v=onepage&q=asymptomatic%20infection&f=false | wydawca = Springer Science & Business Media | rok = 2007 | isbn = 9781402057892 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Gładysz | imię = Andrzej | tytuł = Zakażenia HIV/AIDS poradnik dla lekarzy praktyków  | url = | wydawca =  Continuo | rok = 2007 | isbn = 978-83-89629-78-4 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko =  Procop | imię = Gary W. | nazwisko2 = Pritt | imię2 = Bobbi | tytuł = Pathology of Infectious Diseases: A Volume in the Series: Foundations in Diagnostic Pathology | url = https://books.google.pl/books?id=jYcZBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2014 | isbn = 9781455753840 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Horban | imię = Andrzej | nazwisko2 = Podlasin | imię2 = Regina | nazwisko3 = Cholewińska | imię3 = Grażyna | nazwisko4 = Wiercińska-Drapało | imię4 = Alicja | nazwisko5 = Knysz | imię5 = Brygida | tytuł = Zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV. Zalecenia polskiego towarzystwa naukowego AIDS 2016 | url = | wydawca = | rok = 2016 | isbn =  978-83-925140-9-1  | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Volberding | imię = Paul | tytuł = Global HIV/AIDS Medicine | url = https://books.google.pl/books?id=fNU62HhYFT0C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Elsevier Health Sciences | rok = 2008 | isbn = 9781416028826 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Halota | imię = Waldemar | nazwisko2 = Juszczak | imię2 = Jacek | tytuł = HIV/AIDS. Podręcznik dla lekarzy i studentów | url = http://www.aids.gov.pl/publikacje/108/ | wydawca = Termedia | rok = 2006 | isbn = | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Dziubek | imię = Zdzisław | tytuł = Choroby zakaźne i pasożytnicze | url = | wydawca = PZWL | rok = 2010 | isbn = 9788320037685 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Katze | imię = Michael G. | nazwisko2 = Korth | imię2 = Marcus J. | nazwisko3 = Law | imię3 = G. Lynn | nazwisko4 = Nathanson | imię4 = Neal | tytuł = Viral Pathogenesis: From Basics to Systems Biology | url = https://books.google.pl/books?id=2p7vAwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = Academic Press | rok = 2015 | isbn = 9780128011744 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko = Mutschler | imię = Ernst |nazwisko2 = Geisslinger | imię2 = Gerd |nazwisko3 = Kroemer | imię3 = Heyo K. |nazwisko4 = Ruth | imię4 = Peter |nazwisko5 = Schäfer-Korting | imię5 = Monika | tytuł = Farmakologia i toksykologia | wydawca = MedPharm Polska | miejsce = Wrocław | rok = 2010 | isbn = 978-83-60466-81-0 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Hall | imię = John C. | nazwisko2 = Hall | imię2 = Brian John | nazwisko3 = Cockerell | imię3 = Clay J. | tytuł = HIV/AIDS in the Post-HAART Era: Manifestations, Treatment, Epidemiology | strony = | url = https://books.google.pl/books?id=mYYtAwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false | wydawca = PMPH-USA | rok = 2011 | isbn = 9781607952060 | odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Doherty | imię = Meg | nazwisko2 = Beanland | imię2 = Rachel | nazwisko3 = Ball | imię3 = Andrew | tytuł = Consolidated guidelines on  The use of  Antiretroviral drugs  For treating and  Preventing hiv infection 2016 Recommendations for a  Public health approach  | strony = | url = | wydawca = | rok = 2016 | isbn = | odn = tak}}
Szablony użyte w tym artykule:
Szablon:Choroba infobox (edytuj)
Szablon:Clear (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj książkę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Cytuj pismo (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Szablon:Cytuj pismo/tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Cytuj stronę (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Dmbox (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:ICD10 (edytuj)
Szablon:Ikona (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox grafika (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox nagłówek (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox nagłówek dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox projekt/projekt (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox tytuł/styles.css (edytuj)
Szablon:Infobox wiersz (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Infobox wiersz dodaj (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Legenda (edytuj)
Szablon:Odn (edytuj)
Szablon:Odn/id (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Odn/tekst (edytuj)
Szablon:Osobny artykuł (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie niskim)
Szablon:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczony na poziomie wysokim)
Szablon:Uwagi (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Color contrast (edytuj)
Moduł:Color contrast/colors (edytuj)
Moduł:Cytuj/dane (edytuj)
Moduł:ISBN (edytuj)
Moduł:ISBN/wydawcy (edytuj)
Moduł:Ikona (edytuj)
Moduł:Ikona/dane (edytuj)
Moduł:Infoboksy (edytuj)
Moduł:Przypisy (tekst źródłowy) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)
Moduł:Sprawdź (edytuj)
Moduł:String (edytuj)
Wróć do Wikipedysta:Rybulo7/brudnopis4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedysta:Rybulo7/brudnopis4”