Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Przejdź do zawartości

Łada (mitologia)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Sławobóg (dyskusja | edycje) o 12:25, 29 sie 2021. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 29 sie 2021, była oparta na tej wersji.
Maks Priesniakow, Łada

Łada[a], Łado[b] – rzekome bóstwa słowiańskie. Pierwszy raz Łada została wymieniona w roku około 1405-1412 r. w kazaniach Łukasza z Wielkiego Koźmina, w których przestrzegano przed czczeniem Łado oraz innych bogów podczas wiosennych obrzędów i widowisk ludowych. Swoją popularność zawdzięcza Janowi Długoszowi, według którego w miejscowości Łada czczono boginię o tej samej nazwie, a który uznał Ładę później za boga wojny, polskiego odpowiednika rzymskiego Marsa, oraz Andriejowi Faminstynowi[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]], który słowo łada występujące w rosyjskich pieśniach uznał za boginię małżeństwa. Współcześni badacze odrzucają autentyczność bóstwa.

Planetoida (2832) Lada została nazwana po tej bogini[1].

Źródła

Polskie

Pierwszym źródłem wymieniającym nazwę Jesza są Kazania gnieźnieńskie, które zostały napisane przez Łukasza z Wielkiego Koźmina około 1405-1412 r., bez podawania jakiegokolwiek opisu:

Należałoby zwrócić uwagę na tych, którzy dzisiaj mówią rzeczy bezbożne w tańcach lub gdzie indziej na widowiskach, rozważają w sercu rzeczy nieczyste, wykrzykują i wymieniają imiona bożków, i zastanowić się, czy jest możliwe nawrócenie do Boga Ojca. Na pewno nie. Albowiem nie wolno dopuszczać do uszu swobodnie tych świąt, które niestety obchodzą wedle tego, co pozostało z obrządków przeklętych pogan, jakimi byli nasi przodkowie, chyba że dla ukarania, tak jak niegdyś podniósł się krzyk mieszkańców Sodomy i Gomory. Albowiem na tym święcie swobodnie stawały się nieprzyzwoite obnażenia i inne obrzydliwości, o których Apostoł powiada, że nie godzi się ich nawet nazywać z powodu Boga Ojca. Takich rzeczy jednak, dzięki temu, że przybyło kaznodziejów, zaprzestaje się, a w wielu miejscach już się zaprzestało […] Nie ma innego imienia pod niebem, w którym możemy zostać zbawieni. Albowiem nie zbawia się człowiek w imię Łado, Jassa, !Quia, Nija, tylko w imię Jezusa Chrystusa […] Nie Łada, nie Jassa, nie Nija, które są skądinąd imionami bożków tu w Polsce czczonych, jak zaświadczają niektóre kroniki samych Polaków…[2]

Łukasz z Wielkiego Koźmina, Kazania gnieźnieńskie

Podobne przestrogi, również bez żadnego opisu, znajdują się także w: Statua provincialia breviter (1420-1422)[3], Sermones per circulum anni Cunradi (1423)[3], Postilla Husitae anonymi[3], a także w glosach Żywota św. Wojciecha[4].

Teonimy zawarte Kazaniach gnieźnieńskich zostały także powtórzone przez Jana Długosza[5], który dokonał interpretatio romana i porównał Ładę (jako bóstwo męskie) do rzymskiego boga wojny Marsa:

Marsa nazywali Ładą. Wyobraźnia poetów uczyniła go wodzem i bogiem wojny. Modlili się do niego o zwycięstwa nad wrogami oraz o odwagę dla siebie, cześć mu oddając bardzo dzikimi obrządkami.[6]

Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, 1455–1480 r.

Za Długoszem informacje o Ładzie powtarzali Maciej Miechowita, Marcin Kromer, Alessandro Guagnini, Maciej Stryjkowski, Marcin i Joachim Bielscy, i ksiądz Jakub Wujek[7]. Maciej Miechowita, który kopiował informacje od Długosza, nie zgadzał się z nim jednak w kwestii funkcji Łady i poprawił informacje Długosza, porównując ją do greckiej Ledy i uznając ją za matkę Lela i Polela:

Czczą oni Ledę matkę Kastora i Polluksa, i bliźnięta z jednego zrodzone jaja, Kastora i Polluksa, co się słyszy do dzisiaj ze śpiewających najdawniejsze pieśni Łada, Łada, Ileli i Leli Poleli z klaskaniem i biciem w ręce. Ładą przezywając – jak poważam się twierdzić wedle świadectwa słowa żywego – Ledę, nie Marsa, Kastora Leli, Poleli Polluksa.[8]

Długosz poza Rocznikami, w Klejnotach rycerstwa polskiego, wspomina też o żeńskim bóstwie Łada, czczonym we wsi Łada nad rzeką Ładą, od której nazwę wziął ród Łada: „Łada przyjął nazwę od imienia bogini polskiej, którą na Mazowszu w miejscowości i wsi Łada czczono”[8]. Oprócz tego wymienia ją także Powieść świętokrzyska: „był kościół trzech bałwanów, które zwano Lada, Boda, Leli, do których prości ludzie schadzali się pierwszego maja modłę im czynić i ofiarować”[9], jednak istnienie pogańskiego kultu na Łysej Górze zostało obalone[10].

Wschodniosłowiańskie

Bóg Łado pojawia się dwukrotnie w źródła wschodnich. Pierwszym z nich jest Latopis Hustyński, spisany w języku cerkiewnosłowiańskim z XVII wieku, o niepewnej dokładnej dacie powstania oraz o niepewnym autorze. Źródło to uznaje Łado za boga ślubu i radości, oraz porównuje go do greckiego boga Bachusa-Dionizosa:

Czwarty Łado, bóg piekielny; w niego wierzyli, że jest bogiem ślubu, wesela, radości i wszelkiej pomyślności, jak Hellenowie w Bachusa. Jemu ofiary składali zamierzający żenić się, aby z jego pomocą małżeństwo dobre i kochające było. Tego Ładona, biesa, w niektórych stronach i dotychczas na chrzcinach i weselach sławią, śpiewając swoje jakieś pieśni, i rękami o ręce lub o stół klaszcząc, Łado, Łado, przeplatając pieśni swoje, wielokrotnie wspominają.[11]

Podobne informacje znajdują się w Synopsisie kijowskim z 1674 Innocentego Gizela, gdzie mowa o Łado jako bóstwie wesołości, któremu składano ofiary podczas przygotowań do ślubu. Miano czcić także Lelja i Polelja, oraz ich matkę, śpiewając „łado, łado, łado”.

Historyczność

Źródła

Jedynymi "autentycznymi" źródłami wzmiankującymi bóstwo Łada/Łado są Kazania gnieźnieńskie, a następne źródła są od nich zależne. Teonimy w nich zawarte zostały następnie użyte i spopularyzowane przez Jana Długosza w jego Rocznikach gdzie dokonał interpretatio romana i porównał Ładę do rzymskiego boga wojny Marsa. Następnie opis Długosza został skopiowany przez kolejnych polskich autorów, takich jak Alessandro Guagnini, czy Marcin i Joachim Bielscy. Od Długosza informacje zaczerpnął też Maciej Miechowita, lecz w przypadku Łady dokonał on własnej interpretacji poprawiając Długosza, i porównał Ładę do greckiej księżniczki Ledy, matki Kastora i Polideukesa, oraz uznał ją za matkę Lela i Polela – domniemanych polskich odpowiedników Kastora i Polideukesa. Długosz oraz Miechowita następnie stają się źródłem dla Marcin Kromera i Macieja Stryjkowskiego.

Za źródła niezależnie nie można też uznać źródeł ruskich. Mimo, że Latopis Hustyński zawiera oryginalne treści, jest także kompilacją różnych wcześniejszych źródeł ruskich, a także polskich. Fragment Latopisu wzmiankującego boga Łado kopiuje informacje od Kromera, Marcina Bielskiego oraz Guagniniego[11]. Ten sam problem dotyczy Synopsisu, który kopiował informacje od Kromera i Stryjkowskiego, a także z Latopisu[12]. Z tego powodu nie można ich uznać za wiarygodne źródła.

Geneza

Siergiej Konienkow, Łada

Pierwotnie autentyczność bóstwa/bóstw nie była negowana i pojawiali się oni u słowiańskich romantyków. Ich autentyczność zakładali także wcześni twórcy z XVIII i XIX w., jak np. Michaił Popow[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]], Michaił Czułkow czy Andriej Kajsarow[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]], którzy zakładali autentyczność Synopsisu[12]. Wartość Latopisu uznał też, w swojej pracy Bożestwa driewnich sławian (1884), rosyjski muzykolog i kompozytor Andriej Faminstyn[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]]. Według niego w XVII w., w Chorwacji, odnotowano pieśń do „świętego boga Łado” śpiewaną przez dziewczęta tańczących wokół ogniska:

Lepi Jve terga rože
Tebi, Lado, sweti bože,
 Lado, slušaj nas, Lado!
Pewke, Lado, pewamo ti,
Sedca naše wklaniamo ti,
 Lado, slušaj nas, Lado![13]

Dodatkowo analizował pieśni z terenów całej słowiańszczyzny, których istnienie miało udowadniać istnienie bogini Łady, małżonki Łado[14].

Wielkorosja:
Oj lelu Łado!
O Łado moje!
Ładu, Ładu, Ładu!
Diwo Łado![15]
Małorosja i Galicja:
Oj Did Łado!
Oj Did i Łado!
Ta władu Ładom!
Did Did i Łado![15]
Serbia:
Łado, Łado!
Łado-łe miłe,
Oj Łado Oj![16]
Bułgaria:
Łade, Łado!
Oj Łado, Łado![16]

Uważał on, że te teonimy tłumaczy się jako ‘zgoda’, oraz łączył je z rzymską boginią zgody i harmonii Concordią, której imię tłumaczy się także jako ‘zgoda’, a dalej z boginią Bona Dea[17].

Jednakże od XIX wieku w środowisku naukowym zaczęły pojawiać się głosy krytyczne co do autentyczności bóstw. Jednym z pierwszych i najbardziej wpływowych[18][19] był etnograf i językoznawca Aleksandr Potiebnia. Po analizie materiału źródłowego, głównie fragmentów pieśni doszedł do wniosku, że łada pojawia się w pieśniach wiosennych, letnich oraz weselnych, oraz, że nie ma żadnych podstaw aby uznać to słowo za pozostałość po dawnej bogini[20]. To stanowisko zostało później podtrzymane przez językoznawców Gregora Kreka i Aleksandra Brücknera[19], a także Maxa Vasmera[18] czy Olega Trubaczowa[21]. Współcześni badacze w zdecydowanej większości odrzucają autentyczność bóstw Łady i Łado uznając, podobnie jak w przypadku Jeszy, że niezrozumiałe dla skrybów słowo łada występujące w pieśniach ludowych zostało błędnie uznane za teonim, a następnie dopisano mu cechy. Taki pogląd podzielą również badacze, którzy uznają przynajmniej część mitologicznego przekazu Długosza za wartościowy, np. Aleksander Gieysztor[22] , Andrzej Szyjewski[c], czy Wiaczesław Iwanow i Władimir Toporow[23].

Ostatnim wpływowym badaczem, który nalegał na uznanie historyczności Łady był Boris Rybakow. W swojej pracy, Jazyczestwo driewnich sławian (1981), wysunął hipotezę o indoeuropejskiej genezie bogini Łady i porównał ją do greckiej Ledy i Demeter. Dodatkowo uznał inną rzekomą boginię, Lelję, za jej córkę, a je obie uznał za tożsame z Rodzanicami, i za ważne bóstwa w słowiańskim panteonie przed powstaniem „panteonu Włodzimierza”. Według niego Łada i Lelja panowały nad wiosenną przyrodą i pracami rolnymi, płodnością, miłością i małżeństwem[24].

Michaił Niestierow, Dwa łada

Słowo łada oznacza tyle co ‘oblubienica, kochanka, żona’, oraz ‘oblubieniec, mąż’ – jest to słowo dwurodzajowe i używano go w stosunku do kobiet, jak i mężczyzn; pod tym względem Brückner porównuje je do słowa sługa[25]. Słowo to występuje np. w języku staroruskim jako лада, łada ‘mąż’ (np. w Słowie o wyprawie Igora stęskniona żona woła: „przykołysaj ładę moją, ku mnie”[25])[18], czeskim lada ‘oblubienica’[25], ‘panna, dziewczyna’[21] (np. w Żywocie św. Katarzyny[[:d:{{{Q}}}#sitelinks-wikipedia|(inne języki)]]: „o, jaki dziw stał się, Jezu Kryście, nad twą ładą”[25]), ukraińskim ла́до, łado ‘mąż’, ла́да, łada ‘żona’, serbochorwackim ла̏да łada ‘żona’, czy bułgarskim ла́да, łada ‘druga córka w rodzinie, która idzie po wodę podczas rytuału ładuwanie (ладу́ване – tradycja ślubna)’[18]. Słownik staropolski zna polskie słowo łada tylko z kazań mówiących o bóstwie, prawdopodobnie więc słowo to nie funkcjonowało już w żywym języku w XV wieku[25]. Forma Alado pojawiająca się w Postilla Husitae anonymi to prawdopodobnie efekt próby dostosowania słowa do fonetyki włoskiej[19]. Forma łado to nie osobne słowo, lecz wołacz od formy łada[25]. Z języków słowiańskich słowo to zostało zapożyczone do języków bałtyckich np. jako lado, laduto itp.[19]

Inaczej niż inni badacze Długoszowy teonim Lyada próbował odczytać Krzysztof Tomasz Witczak. Według niego łacińska Lyada odpowiada staropolskiej formie *Lęda ponieważ spółgłoska ⟨l⟩ w średniowiecznej łacinie w Polsce zapisywana była jako ly lub li i uznaje, że odczyt *Łada jest nieuzasadniony i stanowi on etymologię ludową. Uważał on, że *Lęda miała być pogańskim teonimem, który został zdemonizowany i powołuje się tutaj na rosyjskie dialektyczne słowa ляд, ljad, oraz ляда, ljada oznaczające ‘dusza nieczysta, diabeł’. Jednakże, jak zauważa Michał Łuczyński, przyjęcie, że zapis ly odpowiada głosce ⟨l⟩ uzasadnia odczytanie łacińskiej nazwy jako *Lada, a nie *Lęda. Dodatkowo z analizy osobistych cech pisowni Długosza wynika, że zapis ly służył mu także do zapisywania spółgłoski ⟨ł⟩, np.: Lyassza Gora ‘Łysa Góra’, czy Lyeba ‘Łeba’. Należy więc przyjąć, że Długoszowa Lyada odpowiada staropolskiej formie *Łada[26].

Dalsza etymologia

Prasłowiańska forma łady rekonstruowana jest jako *lada. Dalsza etymologia niejasna, na ogół uważa się, że *lada etymologicznie związana jest z prasł. rzeczownikiem i rdzeniem *ladъ (polskie ład, rosyjskie лад)[18][21]. Według Brücknera słowo to wywodzi się od czasownika ładzić ‘zgadzać się’ (prasł. *laditi) → „ładząca z sobą para” → ‘mąż, żona’ lub ‘kochankowie’[27]. Etymologia słowa ład jest również niejasna, sugerowano pokrewieństwo z gockim 𐌻𐌴𐍄𐌰𐌽 (letan, ‘pozwalać’)[28][29], lub jakiś związek ze słowem łagoda (prasł. *lagoda ‘łagodność’)[29] – według Brücknera[27] i Nikołaja Szanskija[30] ład zawiera w sobie zanikły rdzeń ła- ‘nad’ występujący w łagoda rozszerzony o przyrostek -d (por. zad, pod). Ład pierwotnie oznaczać miał ‘szczyt’, w przeciwieństwie do pod ‘dół’. Szanskija wskazuje na słowo сладить, sładitʹ ‘zwyciężać nad kimś’ i sugeruje następujące przesunięcie znaczenia: ‘zwyciężać kogoś’ → ‘zaprowadzać porządek’ → ładzić ‘żyć w zgodzie’ → ład ‘zgoda, porządek’[30].

Przypisy

Uwagi
  1. ↑ Łacina: Lyada, Lada, Alado
    Rosyjski: Лада [ˈɫadə] ( odsłuchaj))
  2. ↑ Rosyjski: Ладо [ˈɫado]
  3. ↑ Szyjewski pomija Ładę w swoich publikacjach.
Przypisy
  1. ↑ Schmadel 2012 ↓, s. 219.
  2. ↑ Kolankiewicz 1999 ↓, s. 416–417.
  3. ↑ a b c Kolankiewicz 1999 ↓, s. 418.
  4. ↑ Kolankiewicz 1999 ↓, s. 415.
  5. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 221.
  6. ↑ Kolankiewicz 1999 ↓, s. 421–422.
  7. ↑ Kolankiewicz 1999 ↓, s. 425.
  8. ↑ a b Gieysztor 2006 ↓, s. 199.
  9. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 38-39.
  10. ↑ Derwich 1996 ↓.
  11. ↑ a b Suszko 2003 ↓, s. 108.
  12. ↑ a b Suszko 2003 ↓, s. 246.
  13. ↑ Faminstyn 1884 ↓, s. 256.
  14. ↑ Faminstyn 1884 ↓, s. 121.
  15. ↑ a b Faminstyn 1884 ↓, s. 259.
  16. ↑ a b Faminstyn 1884 ↓, s. 258.
  17. ↑ Faminstyn 1884 ↓, s. 255.
  18. ↑ a b c d e Vasmer 1986b ↓, s. 447.
  19. ↑ a b c d Łuczyński 2020 ↓, s. 225.
  20. ↑ Potiebnia 1882 ↓, s. 225-241.
  21. ↑ a b c Trubaczow 1987b ↓, s. 8.
  22. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 196.
  23. ↑ Iwanow i Toporow 1980 ↓.
  24. ↑ Mačuda 2012 ↓, s. 18.
  25. ↑ a b c d e f Brückner 1985 ↓, s. 224.
  26. ↑ Łuczyński 2020 ↓, s. 224-225.
  27. ↑ a b Brückner 1927 ↓, s. 305.
  28. ↑ Vasmer 1986a ↓, s. 447.
  29. ↑ a b Trubaczow 1987a ↓, s. 8.
  30. ↑ a b Szanskij i Bobrowa 2004 ↓.

Bibliografia

Panteon Długosza

Szablon:Religia Słowian

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Łada_(mitologia)&oldid=64416948”