Irange

Pels articles omonims, vejatz Irange (color).

L’Irange^[1]^[2]^[3] (var. arange^[2]^[4]^[3], arangi^[3], auranja^[2]^[4], aurange^[3], orange^[3], poma d'irange^[2], iranja, malhòrca^[3], portegal^[4]^[3]) es un agrum, fruch dels irangièrs, arbres de diferentas especias de la familha de las Rutacèas o d'ibrids d'aqueles. N'existís doncas mai d'un tipes, subretot èissit de l'especia Citrus sinensis coma los iranges sanguins e los iranges amars produchs pel Bigaradièr.

Iranges de varietat *Ambersweet* (ambre doç).

Comestible, es fòrça ric en vitamina C. Es lo quatren fruch mai cultivat al monde.

L’irange seriá la poma d’aur del jardin de las Esperidas.

Noms dins qualques lengas

Los noms de l'irange, dins las lengas d'Euròpa e de Mediterranèa, daissan conéisser los diferents viatges que coneguèt lo fruch pendent son istòria. Se vei los dos grands camins seguits per l'irange.

Un primièr grop de tèrmes ven de l'arabi medieval نرنجة [naranjah], el meteis manlevat al persan نارنج [nāranj]. Qualques lenguas conservon lo n inicial, coma lo castelhan naranja, lo venèt naranza, lo grèc νεράντζι [nerantzi] (‘irange amar’), lo sèrbocroat наранџа/narandža o encara l'Ongrés narancs. D'autras modifiquèron aquela consonanta primièra, coma lo portugués laranja, lo Yiddish מאַראַנץ [marants] o lo catalan taronja. D'autras, fin finala, perdèron la consonanta iniciala, coma l'italian arancia o lo provençal auranja. Lo francés orange cambièt vocala benlèu jos l'influéncia de la vila d'Aurenja. L'alemand e l'anglés orange son empruntats al francés. Lo galés oren e lo japonés オレンジ[orenji] son manlevats e l'anglés. L'occitan, a l'oèst de Ròse, emplega una varianta irange. Lo polonés pomarańcza e lo Chèc pomeranč son manlevats a l'ancian italian pomarancia, el meteis combinason del latin pomum ‘fruch’ e arancia. Una autra etimologia prepausa d'aprochar l'italian pomarancia del latin pomum aurantium ‘fruch/poma d'aur’. Una expression comparabla existís en ebrieu, que תפוז tapouz (irange) es une contraccion de tapoua'h zahav, « poma d'aur ».

De lengas dels Balcans e de Mediterranèa nomenon l'irange pel nom de Portugal. Es lo cas amb lo napolitan portogallo, lo grèc πορτοκάλι [portokali], l'albanés portokalli, lo bulgar портокал [portokal], lo romanés portocală; coma lo turc portakal, lo georgian ფორთოხალი [phortokhali], l'arabi برتقال [burtuqāl], lo persan modèrne (farsi) پرتقال [porteghal], l'amaric ብርቱካን [birtukan].

Un tresen grop de lengas, al nòrd d'Euròpa, emplega una perifrasa significant ‘poma de China’. Es lo cas de lengas germanics e escandinavas: alemand del nòrd Apfelsine; danés, norvegian e suedés appelsin; o dins l'ordre contrari, neerlandés sinaasappel. Fin finala, lo finés appelsiini, lo leton apelsīns lo lituanian apelsinas, lo rus апельсин [apelsin] e lo bielorús апельсін [apelsin] an manlevadas lors formas a las lengas escandinavas. Al costat dels mots arabis [burtuqāl] e [leymoune] (del castelhan Lemon, citron) utilizats al Marròc per designar los iranges, qualques regions nomenan aquel fruch latchine (del francés la Chine) per indicar son origina; en Argeria, se ditz a vegada tchina. A Santo Domingo, un chuc d'iranges se ditz « jugo de china » (chuc de China).

Fin finala, d'autras lengas del monde emplegan de racinas diferentas. Per exemple, en indonesian, l'irange se nomena jeruk.

Botanica

Descripcion

L'irange es, coma son nom o indica, de color irange. A una rusca espessa e pro rufa. Se copa en quartièrs coma sa cosina la mandarina. L'irange es un fruch chucós, sucrat, excitant e conten de vitamina C. Lo fruch s'utiliza per las saladas de fruchs, las confituras, o per consomir son chuc.

Tipologia

L'irange aparten al grop dels agrums, coma lo citron, la bergamòta e lo pamplemós. Existís fòrça varietats d'iranges que:

Bigarada o irange amar
Jaffa
Navèl, que de sosvarietats Washington Navèl e sa filha per mutacion espontanèa nomenada Navèl Late, la mai coneguda per la consomacion^[5].
Irange sanguin
Valéncia
Ambersweet
Irange d'ivern o Irange Raphaela

Istòria

L'irangièr (Citrus sinensis) es originari de China. Se pòt destriar dos grands camins de dintrada d'aquel fruch en Euròpa. La rota mediterranèa foguèt seguida, a l'epòca de las crosadas (sègles XI a XIII), per l'irange amar o bigarada: transmés pels persians als Arabis, aquel fruch foguèt plantat en Sicília, que difusèt cap al rèsta d'Euròpa. Ulteriorament, al sègle XVI, los navigators portugueses descobriguèron l'irange doç en China, e lo menèron en Euròpa; son succès acabèt per despassar l'irange amar.

Fins a la primièra mitat del sègle XX, l'irange èra un fruch de luxe e sovent una dona de Nadal pels enfants. Sa cultura dins de caissas foguèt logtemps un simbòl de poder pels aristocratas que li faguèron de bastiments especializats: las oranjariás.

Economia

Produccion

L'industria de l'irange representa una chifra d'afars mondiala de prèp de 2 miliards de dolars americans, los primièrs productors son Brasil e los Estats Units d'America (subretot Florida).

Produccion en tonas. Chifras 2003-2004^[6]
País	2003		2004
Brasil	16 902 600	28 %	18 262 632	29 %
Estats Units d'America	10 473 450	17 %	11 729 900	19 %
Mexic	3 969 810	7 %	3 969 810	6 %
Índia	3 070 000	5 %	3 070 000	5 %
Espanha	3 112 900	5 %	2 900 000	5 %
China	1 831 681	3 %	1 892 681	3 %
Iran	1 850 000	3 %	1 850 000	3 %
Itàlia	1 962 000	3 %	1 800 000	3 %
Egipte	1 740 000	3 %	1 750 000	3 %
Indonesia	1 441 680	2 %	1 600 000	3 %
Autres païses	14 056 733	23 %	13 884 613	21 %
Total	60 410 854	100 %	62 709 636	100 %

Consomacion

Aquesta seccion es voida, pas pro detalhada o incompleta. Vòstra ajuda es benvenguda !

L'irange de Nadal es un sovenir de nostres aujòls modèstes obrièrs o païsans. Per assegurar una consomacion pendent totes los meses de l'an, produccion e transpòrt d'iranges dichs de contra-sason apareguèron. La particularitat d'aquela produccion en zona temperada cauda redusís pro l'espandida de las superfícias possiblas dins l'emisfèri Sud. S'impausan atal Chile e Uruguai, Sud-Africa e la Nòva Zelanda. Las ventas d'estiu demòran encara caracterizadas per l'escassa de l'ofra.

Se pòt contar l'exemple d'Uruguai. A l'independéncia d'Argeria, de païsans productors d'iranges franceses decidiguèron de migrar en Uruguai per i practicar lors culturas. Aprèp una installacion perilhosa, los cultivators de França descobriguèron un mercat local dificil. Las exportacions alunhadas venent un imperatiu, mas demandèron una organizacion rigorosa de la filièra: calibratge, condicionament, equipaments e mejans de transpòrt rotièrs puèi maritims. En 1972, d'ajudas economics encastrat dins lo plan Citrico comun als païses vesins del Rio de la Plata, Uruguai e Argentina, fins 1992 ne foguèt davancièr.

La poma es lo primièr fruch consomit en França (part de mercat en 2010 : 22,6 %) davant l'irange (12,3 %) e la banana (12,2 %)^[7].

Utilizacions

Alimentacion

Lo fruch es consomit fresc, mas es tanben utilizat dins fòrça recèptas coma lo chuc d'irange (54 % del mercat dels chucs de fruchs), las confituras, las còcas, de alcòls, o lo guit d'irange...

Informacions nutricionalas

Irange crud (valor nutritiva per 100 g)
aiga : 86,75 g	cendras totalas : 0,44 g	fibras : 2,4 g	valor energetica : 47 kcal
glucids : 11,75 g	sucres simples : 9,35 g	proteïnas : 940 mg	lipids : 120 mg
oligo-elements
potassi : 181 mg	calci : 40 mg	fosfòr : 14 mg	magnèsi : 10 mg
fèrre : 100 µg	zinc : 70 µg	coire : 45 µg	sòdi : 0 mg
vitaminas
vitamina C : 53,2 mg	vitamina B1 : 87 µg	vitamina B2 : 40 µg	vitamina B3 : 282 µg
vitamina B5 : 250 µg	vitamina B6 : 60 µg	vitamina B9 : 0 µg	vitamina B12 : 0 µg
vitamina A : 225 UI	retinòl : 0 µg	vitamina E : 0,18 µg	vitamina K : 0 µg
acids grases
saturats : 15 mg	mono-insaturats : 23 mg	poli-insaturats : 25 mg	colesteròl : 0 mg

La pèl, confituras o marmeladas fachas amb de ruscas d'iranges non eissidas de l'agricultura biologica (o non tractadas) pòdon contenir de quantitats significativas de rèstas de pesticidas^[8]. Las ruscas atacadas per de fungi o mosiduras (mosidura blava subretot) pòdon tanben contenir de micotoxinas.

Proprietas

Un estudi sus l'òme montrèt l'efècte anxiolitic de l'esséncia d'irange difusada dins l'atmosfèri^[9]. La pèl d'irange, mas tanben dels citrons o dels pamplemoses, libèran de meteis biais per pression o per gratatge de moleculas de furocomarines: un contacte long o un frotament amb la pèl jonch a una exposicion al solelh pòt provocar de rojors irritantas e de prusiments desagradables. Son los meteisses tipes de moleculas de base "comarina" qu'explican l'odor de las esséncias d'iranges e lors implicacions relaxantas^[10].