Avicena

La vida d'Avicena es subretot coneguda gràcias a son autobiografia. Aqueu tèxte permet d'aver un imatge relativament precís de son existéncia mai certanei passatges son desenant l'objète de criticas. Per exemple, lo fach que seriá vengut mètge a 16 ans es susprenent per mai d'un istorian^[2].

Avicena nasquèt lo 7 d'aost de 980 en Transoxiana a Khormeytan, un vilatge de la region de Bokhara^[3]. Son nom complèt es Abu Ali al-Husain Ibn Abd Allah Ibn Sina. Son paire, dich Abdallah, es un musulman chiita ismaelian originari de Balkh. Èra collector d'impòsts per lo sobeiran samanida Nouh II (976-997). Sa maire èra dicha Setaneh e èra d'origina tatgica^[4]. Durant sa jovença, Avicena foguèt iniciat a l'aritmetica per un marchand erborista que mestrejava lo calcul indian. I mostrèt una bòna memòria. Estudièt alora l'Alcoran e la filosofia sota la direccion dau mèstre Abu Abdallah Ennatili. A 10 ans, aviá una conoissença solida de l'Alcoran, de l'aritmetica, de la geometria euclidiana e dei basas en filosofia e en logica. Èra tanben vengut capable de legir solet d'obratges complèxs coma l’Almagest de Ptolemèu^[3]. A 14 ans, descurbiguèt lei tèxtes d'Ipocrates e comencèt de tradurre Galen^[5].

Vèrs 996-997, gràcias a sa memòria, foguèt acceptat coma mètge a l'Escòla de Gondichapor, un centre medicau prestigiós de la premiera partida de l'Edat Mejana^[6]. Un an pus tard, comencèt d'ensenhar la medecina a l'espitau de Bokhara. Puei, jonhèt la cort samanida per sonhar lo prince Nouh II qu'aviá de problemas de colicas. Identifiquèt la causa de la malautiá, una intoxicacion au plomb contengut dins lei pinturas de la vaissèla utilizada per lo prince, e foguèt autorizat a consultar la bibliotèca reiala^[5]. Aquò li permetèt d'aquistar de conoissenças fòrça importantas sus leis autors ancians en despiech de dificultats per comprendre la Metafisica d'Aristòtel.

 

Vèrs 1001, après la mòrt de l'emir Nouh II, un incendi ravatjèt la bibliotèca dei Samanidas. Leis enemics d'Avicena aprofichèron l'ocasion per l'accusar de la catastròfa e l'accès a l'espitau de Bokhara li foguèt refusat per lo poder. Menaçat d'arrestacion, Avicena s'enfugiguèt en Khwarezm onte foguèt ben acuelhit per lo prince locau. I demorèt 9 ans e comencèt la redaccion de sei premiers libres^[7]. Pasmens, a aquela epòca, la situacion politica èra fòrça instabla dins lo mond musulman, especialament en causa de conflictes recurrents entre dinastias persanas e turcas. En 1010, Khwarezm foguèt ansin conquistat per de Turcs e Avicena quitèt la region per s'installar a Gorgan au sud-èst de la Mar Caspiana. Es dins aquel endrech que comencèt la redaccion dau Canon de la Medecina.

En 1014, Avicena foguèt invitat a Hamadan per l'emir buyida Chams ad-Dawla (997-1021) que sofrissiá de dolors inexplicadas. Un còp garit, decidèt de nomar lo mètge coma visir. Fins a 1021, Avicena menèt donc una vida fòrça activa consacrada a la gestion deis afaires publics durant la jornada e ai sciéncias durant la nuech. Per aquò, recebèt l'ajuda d'Al-Juzjani (vèrs 980-1037), un mètge que venguèt son secretari^[7]. Es durant aqueu periòde que foguèron acabats lo Canon e plusors autreis obratges majors. Mai en 1021, la mòrt de Chams ad-Dawla entraïnèt un cambiament politic a la tèsta de l'Emirat Buyida. Arrestat, Avicena passèt quatre mes en preson^[8].

En 1023, capitèt de s'enfugir per anar a Ispahan per s'installar a la cort de l'emir Ala ad-Dawla Muhammed (1008-1041). Sa fama agantèt alora son apogèu e viatjèt regualrament en Pèrsia, en Mesopotamia e en Asia Centrala per sonhar lei princes dau periòde. Contunièt tanben sei reflexions e escriguèt plusors tractats d'astronomia, de sciéncias e de lingüistica. En 1037, Avicena tombèt malaut durant una campanha de son protector en Kermanshah. La causa de sa malautiá es l'objècte d'ipotèsis variadas (cancèr, dissentariá, empoisonament...)^[8]. Avicena moriguèt a Hamadan en aost de 1037 a 57 ans. Foguèt enterrat dins la vila e son tombèu venguèt rapidament un luòc de romavatge. En 1952, un mausolèu monumentau foguèt bastit per protegir l'endrech.

Avicena es l'autor de plusors desenaus de tractats e de traduccions que regardan de domenis variats coma la logica, la lingüistica, la poesia, la fisica, la psicologia, la medecina, l'alquimia, lei matematicas, la musica, l'astronomia, la morala, l'economia, la metafisica e l'estudi de l'Alcoran. Sei traduccions, principalament Aristòtel, Galen e Ipocrates s'inscrivián dins un movement pus larg de descubèrta dei filosòfs grècs dins lo mond arabi. Lo nombre de tèxtes encara coneguts de l'òbra d'Avicena es estimat entre 160 e 276 segon lei cercaires. Quauquei centenaus son probablament estats perduts^[9][10].

 

Lo Kitab Al Qanûn fi Al-Tibb (« Canon de la Medecina » en occitan) es l'òbra medicala majora d'Avicena. Publicat vèrs 1020, es compausat de cinc libres e rescontrèt un succès fòrça important. Eclipsèt lei trabalhs anteriors d'Al-Razi (850-926), d'Ali ibn Abbas al-Majusi (930-994) e d'Albucassis (936-1013). Traduch en latin per Gerard de Cremona (1114-1187)^[11], l'obratge se difusèt en Euròpa e i demorèt una basa fondamentala de la medecina fins au sègle XVII.

Lo trabalh medicau d'Avicena sintetizèt lo saber medicau de son epòca en i integrant leis elements compatibles amb lo monoteïsme presents dins la logica e dins la filosofia antica. Lo saber presentat èra eissit dei figuras majoras de l'Antiquitat (Galen, Ipocrates, Dioscorides...) e de l'Edat Mejana (Al-Razi, Ali ibn Abbas al-Majusi, Albucassis...)^[12][13]. Lei filosòfs seguits èran principalament Aristòtel e lei neoplatocians. Aquel apròchi permetèt a Avicena de prepausar dos apròchis de la medecina : un premier basat sus lo rasonament e sus la logica e un segond fondat sus la rason e l'experiéncia. La medecina èra ansin presentada coma una disciplina racionala, çò que permetèt de li conferir una dignitat novèla au sen dei sabers umans e de rebutar lei referéncias a la magia, a l'esoterisme, a l'alquimia ò a l'astrologia. Una tala vision èra pas novèla a aquela epòca mai lo trabalh d'Avicena li permetèt de venir de s'impausar coma la nòrma dins lo domeni medicau, çò qu'èra una rompedura importanta amb lei practicas precedentas.

Au nivèu tecnic, Avicena recensèt lei simptòmas de totei lei malautiás coneguts a la fin dau sègle X, compres lei malautiás psiquiatricas. En particular, depintèt un metòde d'examen clinic basat sus lei cinc sens. L'examen dei pols (60 varietats definidas) e deis urinas (color, aspècte, depaus, volum, odor...) i teniá una plaça importanta^[14][15]. Presentèt tanben una lista de 765 substàncias farmacologicas^[16]. Una partida d'aquelei descripcions es erronèa car lei conoissenças scientificas dau periòde èran tròp limitats^[17]. Pasmens, fòrça progrès foguèron permés per aqueu trabalh coma de descripcions pus precisas dau diabèta, de l'apoplexia, de l'idropisia, dau senepion, de la variòla e de la lèpra. Precisèt egalament la diferéncia entre la pleurèsi e l'abcès sosfrenic, entre la lèpra e l'elefantiasi e entre divèrsei formas de meningiti e d'ictèris^[18][19].

Avicena foguèt tanben influent en anatomia e en fisiologia mai, en causa d'un tèxte coranic enebissent lei disseccions, poguèt unicament consultar e sintetizar de sabers trobats dins de libres, especialament Galen e dei tèxtes indians ò ebrieus^[20]. Ansin, la descripcion deis òs dau còrs es aquela presenta dins un tractat dau Talmud e l'anatomia de l'uelh es aquela de Galen^[21]. Pasmens, Avicena realizèt tanben la sintèsi entre plusors tèxtes e de deduccions logicas. Aquò menèt a d'errors coma un còr tenent tres ventriculs per tenir còmpte de l'opinion d'Aristòtel^[22]. En fisiologia, Avicena combinèt la teoria deis umors amb la teoria deis armas d'Aristòtel. Aquela idèa venguèt la nòrma de la representacion medicala dau còrs fins a la revolucion scientifica. Pasmens, coma Avicena donèt un ròtle major au còr dins la difusion deis umors, sa teoria menèt Ibn al-Nafis (1210-1288) a estudiar lo sistèma circulatòri^[23].

Enfin, Avicena desvolopèt una teoria de l'igièna centrada sus de teledas regularas e un respècte dau temps de sòm. Per eu, lei malautiás èran la consequéncia de la consumacion d'una aiga polluïda ò de la respiracion d'un aire marrit. Es donc un precursor de la teoria dei miasmas que dominèt fins ai trabalhs de Pasteur durant la segonda mitat dau sègle XIX^[24].

Lo Kitab al-Sifa (« Libre de la Garison ») es l'obratge major d'Avicena dins lei domenis de la filosofia e dei sciéncias. En despiech de son nom, contèn ges de tèxte medicau car la garison invocada dins lo títol es aquela de l'arma dau legeire. Lei partidas scientificas s'interèssan principalament a l'astronomia, a l'alquimia, a la geologia e a la paleontologia. Dins lo premier domeni, Avicena prepausèt una teoria afiermant que Vènus èra pus pròcha de la Tèrra que lo Soleu. En geologia, prepausèt una teoria de l'orogenèsi que contèn d'elements prefigurant de principis dau catastrofisme e de l'uniformitarisme formulats au sègle XVIII^[25]. Enfin, en paleontologia, Avicena suggeriguèt la formacion dei fossils coma la consequéncia d'emanacions petrificantas. S'aquela ipotèsi es erronèa, inspirèt lei trabalhs d'Albèrt lo Grand au sègle XIII e dei naturalistas europèus dau sègle XVI.

Avicena èra partisan d'una teoria anciana sus la natura dei metaus. Per eu, èran de mesclas de mercuri e de sofre e la proporcion entre aqueleis elements definissiá la natura dau metau. Òr, aguent estudiat l'alquimia durant sa jovença, pensava qu'èra impossible de modificar la natura prefonda dau metau. Ansin, Avicena critiquèt la pretencion deis alquimistas de transformar lei metaus^[26]. En revènge, considerèt possibla la creacion d'imitacions d'un metau, per exemple l'aur, gràcias a d'aliatges ò de tecnicas de tenchura^[27][28]. Aquelei conclusions aguèron un certan resclantiment en causa de la fama de son autor mai empachèron pas la perseguida dei recèrcas alquimicas fins a l'aparicion de la quimia modèrna. A partir d'un estudi similar, Avicena redigiguèt egalament una refutacion de l'astrologia.

Un tèxte alquimic arabi dau sègle XII, intitulat De anima in arte alchemiae, aguèt una certana influéncia sus la metallurgia europèa après sa traduccion en latin entre 1235 e 1237. Aquel obratge destria plusors tipes de fèrre e mòstra un bòn mestritge de la siderurgia dau periòde. Foguèt représ per d'autors importants coma Albèrt lo Grand. Pasmens, d'estudis dau tèxte an mostrat qu'Avicena es pas l'autor d'aqueu tractat qu'es donc desenant atribuït a un pseudo-Avicena, probablament europèu, dau sègle XII.^[29][30].

 

Avicena s'interessèt fòrça a la classificacion dei sciéncias. L’Al-Burhan (« La demonstracion ») e l’Al-Shifa (« Epistòla sus lei divisions dei sciéncias intellectualas ») son lei dos tèxtes centraus que depintan sei reflexions. Dins aquò, i a de contradiccions entre lei dos obratges. La basa de sa pensada es aquela d'Aristòtel mai Avicena prepausèt un sistèma leugierament diferent^[31]. Premier, dins l'Al-Burhan per eu, èra possible de diferenciar lei sciéncias en foncion de son subjècte, çò que permetiá de definir de diferéncias mai ò mens importantas. Pasmens, Avicena prepausèt egalament d'estudiar lei diferéncias relativas entre lei sciéncias. En particular, analizèt lei diferéncias consecutivas ai relacions de subordinacion entre lei domenis dau saber. Per exemple, lo dessenh èra d'asegar « en dessota » de la geometria e la musica « en dessota » de l'aritmetica. Enfin, Avicena, estudièt lei diferéncias en foncion de l'objècte de questionament dei sciéncias. Segon aquel aisse, l'astronomia e la fisica partejan l'estudi dau cèu coma ponch comun.

L'Al-Burhan arrèsta son rasonament ai principis precedents sensa donar una classificacion organizada dei sciéncias. En revènge, definís una taula pus complèta dins l’Al-Shifa. Es fondada sus una sintèsi de la Metafisica d'Aristòtel, dau quadrivium platonician e de la vision aràbia de l'existéncia d'una certana proximitat entre leis arts e lei sciéncias. Avicena presentèt ansin una taula de quatre nivèus teorics :

• la logica es la basa e l'otís que permet d'aquistar totei leis autrei sciéncias. Lei règlas que regisson son foncionament son aquelei presentas dins lei tractats d'Aristòtel.
• la fisica es lo nivèu seguent. Es constituïda d'uech sciéncias de principi, largament fondadas sus leis escrichs d'Aristòtel tractant de fisica e d'istòria naturala, e de sèt disciplinas especialas (medecina, astrologia, fisiognomonia, oniromancia, sciéncias dei talismans, teürgia e alquimia).
• lei matematicas son formadas de quatre sciéncias principalas (sciéncia dau nombre, geometria, astronomia e musica). Aquelei sciéncias èran devesidas en plusors partidas especializadas coma l'aritmetica per la sciéncia dau nombre ò la concepcion de calendier per l'astronomia.
• la metafisica es lo darrier nivèu dei sciéncias. Permet d'estudiar lo domeni dau divin.

 

Coma per la màger part de son òbra, la concepcion de l'arma d'Avicena es inspirada per Aristòtel, Galen e lei neoplatonicians, especialament Plotin (205-270)^[32]. D'efiech, Avicena reprenguèt la tèsi neoplatoniciana qu'una connexion entre l'arma e lo mond exterior per la sensacion e la percepcion. La premiera èra basada sus leis organs dei cinc sens tradicionaus (vista, ausida, odorat, gost, tocar) que comunican amb lo cervèu. La segonda èra basada sus cinc sens intèrnes (sens comun, formacion d'imatges, imaginacion, estimacion, memòria). Aquela partida sus la percepcion es un desvolopament d'Aristòtel e de Galen qu'aviá començat de destriar de « poissanças » intèrnas.

Avicena precisèt la localizacion d'aquelei sens e facultats dins lei cavitats dau cervèu. Establiguèt un foncionament logic amb de partidas dedicadas a la recepcion, a la transmission e au tractament deis impressions. Per son autor, aquela ret complèxa èra tanben presenta en l'animau. Pasmens, aqueu modèl èra unicament fondat sus de reflexions e foguèt criticat tre l'Edat Mejana car lei premierei disseccions mostrèron sensa dificultat l'impossibilitat de localizar d'activitats cerebralas dins de cavitats^[33].

La doctrina metafisica d'Avicena es subretot basada sus lei comentaris de la metafisica aristoteliciana redigits per Al-Farabi (872-951). Pasmens, coma fòrça traduccions dei tèxtes metafisics d'Aristòtel disponibles a aquela epòca èran estats de traduccions realizadas per Plotin, i a una certana influéncia neoplatoniciana dins la metafisica d'Avicena^[34].

Avicena adoptèt la teoria aristoteliciana dei quatre causas mai la transformèt per l'adaptar ai religions abraamicas. D'efiech, Avicena es a l'origina de la causalitat eficienta de Dieu. Segon aquel argument, cada causa existenta es la consequéncia de la volontat creatritz de Dieu. Pasmens, coma Dieu es etèrne, aqueu principi s'aplica pas a eu, çò que permet de demostrar son existéncia. Aqueu concèpte foguèt adoptat per fòrça teologians monoteïstas dei periòdes seguents coma Albèrt lo Grand (vèrs 1200-1280) ò Tomàs d'Aquin (1225-1276)^[35].

Aquela transformacion, relativament leugiera, de la metafisica aristoteliciana permetèt de la rendre compatible amb l'islam. Ansin, Avicena poguèt aplicar lo trabalh de son predecessor per estudiar la teologia e la cosmologia. Per eu, l'Univèrs èra compausat de dètz esfèras ierarquizadas e animadas per d'àngels e d'arcàngels procedissent de Dieu. Aquò menèt a una ierarquizacion deis àngels e au desvolopament d'un mecanisme d'illuminacion permetent d'explicar lo passatge de la conoissença deis àngels ais umans, especialament ai profetas. Aqueu sistèma permetiá tanben d'explicar l'immortalitat de l'arma, resultat de l'union entre l'esperit uman e l'illuminacion angelica. Pasmens, Avicena acceptèt pas l'idèa de la resurreccion dei còrs e foguèt donc accusat d'eresia per de pensaires coma Al-Ghazali (1058-1111). Pasmens, la metafisica d'Avicena aguèt una influéncia importanta sus l'acharisme, una deis escòlas teologicas de l'islam^[36].

• (fr) Marie-Thérèse D'Alverny, « L'explicit du « De animalibus » d'Avicenne traduit par Michel Scot », dins Bibliothèque de l'école des chartes, 1957, t. 115, pp. 32-42.
• (fr) Marie-Thérèse D'Alverny, Avicenne en Occident, Vrtin, 2000.
• (fr) Georges Chehata Anawati, Essai de Bibliographie avicennienne, Direction culturelle de la Ligue arabe, 1950.
• (fr) Georges C. Anawati, L'alchimie arabe, Seuil, 1997.
• (fr) Henry Corbin, Histoire de la philosophie islamique, Gallimard, 1986, t. I.
• (fr) Henry Corbin, Avicenne et le récit visionnaire, Verdier, 1999.
• (fr) Louis Gardet, La pensée religieuse d'Avicenne, Vrin, 1951.
• (fr) Anne-Marie Goichon, La philosophie d'Avicenne et son influence en Europe médiévale, Maisonneuve, 1981.
• (fr) Alramadan Imam, Le lexique technique de la médecine arabe. Etude terminologique du 'Canon de la médecine' d'Avicenne, Presses académiques francophones, 2014.
• (fr) Paul Mazliak, Avicenne et Averroès. Médecine et Biologie dans la civilisation de l'Islam, Vuibert/Adapt, 2004.
• (fr) Henri C. Silberman, « Un électuaire d'Avicenne ou de la difficulté d'identifier les constituants de médicaments antiques », Revue d'histoire de la pharmacie, n° 301, 1994, pp. 132-147.
• (fr) Gotthard Strohmaier, La médecine dans le monde byzantin et arabe, Seuil, 1995.
• (fr) Maurice De Wulf, « L’augustinisme « avicennisant » », Revue néo-scolastique de philosophie, n° 29,‎ 1931, pp. 11-39.
• (fr) B. Ben Yahia, « Avicenne médecin. Sa vie, son œuvre », Revue d’histoire des sciences et de leurs applications, n° 4,‎ 1952, pp. 350-358.

•   Portal de la medecina