Mesopotamia

Mesopotamia (var. Mesopotàmia^[1]) es una region antica situada dins la vau dei fluvis Tigre e Eufrates. Fòrça druda a la fin de l'Edat de la Pèira, foguèt lo còr dau premier fogau de sedentarizacion vèrs 7 000 avC. Son istòria es tradicionalament devesit en plusors periòdes associats a un pòble ò un reiaume dominant coma Akkad, Sumèr, Babilònia ò l'Empèri Assirian. Au sègle VII avC, la demenicion dei rendiments agricòlas, consequéncia d'un lòng periòde d'esplecha intensiva de la region, e lei guèrras recurrentas entre lei poissanças mesopotamianas principalas entraïnèron lor declin que s'acabèt per la conquista de Babilònia per leis Aquemenidas.

Lo Neolitic de Mesopotamia acomencèt vèrs 7000 avC ambé l'espelida dei premierei culturas agricòlas e dei premiers vilatges. Foguèron lei culturas d'Hassuna (vèrs 6000 avC), de Samarra (vèrs 5700-4900 avC) e de Tell Halaf (vèrs 6000-5300 avC). Vèrs la mitat dau millenari IV avC, lei Sumerians èran solidament installats en Mesopotamia^[2]. Pasmens, lor origina es desconeguda e es possible que foguèron presents dins la region dempuei lòngtemps.

Lo periòde d'Obeïd es una epòca protoistorica de Mesopotamia aperaquí entre 5000 e 3750 avC. Lo site principau es Eridu ambé 19 nivèus d'ocupacion. Aqueu periòde es devesit en cinc epòcas pus pichonas :

• Obeïd 0.
• Obeïd 1 onte la cultura d'Obeïd foguèt presenta en Bassa Mesopotamia a l'entorn d'Eridu. Foguèt similara a la cultura de Samassa mai presentèt ja de diferéncias.
• Obeïd 2 onte la cultura d'Obeïd se desvolopèt e se mesclèt ai culturas de Samarra e de Tell Halaf.
• Obeïd 3 quand la cultura d'Obeïd se desvolopèt egalament en Auta Mesopotamia e sus lei ribas de la Mar Mediterranèa. Lei vilatges èran pas encar de vilas mai lor talha e lor organizacion venguèron pus importantas. Aquela epòca foguèt tanben marcada per l'aparicion dei premiers cementèris.
• Obeïd 4 onte lei premiers temples son fachs a Eridu e belèu Uruk. De mai, l'agricultura aigada permetèt una aumentacion dei concentracions umanas.

Lo periòde d'Uruk es un estadi dau desvolopament de la civilizacion protoistorica de Mesopotamia. Aqueu periòde foguèt identificat per de cavaments dins la vila d'Uruk en Bassa Mesopotamia. Pasmens, aqueu desvolopament regardèt egalament lei regions vesinas dau Pròche Orient. Ansin, lei premiers estats mesopotamians se formèron durant aquela èra enterin que lei premierei vilas e lei premiers sistèmas de comptabilitat o d'escritura^{[3] [4] [5]}.

D'efèct, l'urbanizacion dei vilas cambièt fortament pendent lo periòde d'Uruk. Per exemple, la superficia d'Uruk foguèt probablament situada entre 230 e 500 ectaras. De mai, la vila de Habuba Kabira en Siria es organizada segon un plan de 22 ectaras a l'interior d'un barri. Aqueu plan tèn de monuments principaus, de carrieras principalas e segondàrias e d'un ensems de residéncias similaras organizadas a l'entorn d'un cort. Leis arquitèctes conoissián donc lei principis fondators d'una vila ambé sei monuments importants e son organizacion intèrna.

D'autra part, ambé la formacion dei premiers estats, la talha dei monuments aumentèt e la forma dau poder cambièt. Ansin, lo temple D de l'Eanna a una superficia de 4 000 m² còntra solament 280 m² per aqueu d'Eridu, pus grand temple conegut per lo periòde d'Obeïd. Lo temple D èra tanben enviroutat per unei temples amb una superficia d'au mens 1 000 m² mentre que lo temple d'Eridu èra isolat. Lei tombas presentèron un movement identic. Aquelei fachs mòstran donc un poder pus fòrt e capable de mobilizar de mejans importants durant una durada lònga. Lei representacions dau poder venguèron egalament diferentas pendent lo periòde d'Uruk ambé l'emergéncia d'una figura que lo designa. Lei foncions d'aquelei caps son similaras ai rèis de Sumèr dei sègles seguents : cap de guèrra, cap religiós e constructors. Ansin, lei premiers monuments, dichs « temples », èran pus probablament d'edificis mesclant d'imperatius administratius e culturaus.

Lo periòde dei dinastias arcaïcas (DA) se debanèt entre 2900 e 2334 avC fins a l'unificacion de Mesopotamia per Sargon I^r d'Akkad. Aquela epòca es marcada per d'estats encar gaire desvolopats mai que se consolidèron fins a la formacion dau premier empèri de la region. Es devesit en tres periòdes diferents :

• Lo DA I, entre 2900 e 2750 avC qu'es mau conegut a l'ora d'ara. Sembla que l'influéncia dau periòde precedent e dau centre d'Uruk èra encar importanta maugrat una diversitat culturala pus importanta.
• Lo DA II, entre 2750 e 2600 avC es lo periòde dei « temps eroïcs » de Mesopotamia ambé lei rèines dei rèis Lugalbanda, Enmerkar e Gilgamesh a Uruk e Agga a Kish. Pasmens, l'existéncia arqueologica d'aquela epòca es desenant considerada coma dobtosa^[6].
• Lo DA III, entre 2600 e 2340 avC, veguèt una expansion fòrta de l'escritura e es devesit en doas èras :
  • Lo DA III A, entre 2600 e 2500 avC, es lo periòde dei tombas reialas d'Ur e deis archius de Fara e d'Abu Salabikh.
  • Lo DA III B, entre 2500 e 2350 avC, es lo periòde dau desvolopament de poissanças politicas e la formacion d'un ensems diplomatic pus estendut.

Lei ciutats-estats dau periòde arcaïc èran dirigidas per de rèis dichs de maniera diferenta segon lei tèxts. Lo mot pus ancian podriá èsser ŠITA.GIŠ.NAM2 que significariá « senhor de la maça ». Puei, tres tèrmes existisson que son LUGAL, EN e ENSÍ. Lo premier es pus frequent, especialament a Kish, e tendriá un aspèct guerrier e conquistaire. Lo tèrme EN, present a Uruk e a Ebla, a una connotacion religiosa. Enfin, ENSÍ indicariá la somission dau rèi au dieu principau de la vila. Ansin, aquela diversitat mòstra l'existéncia de situacions variadas entre lei ciutats diferentas.

Dins aquò, de fachs pareisson constants, au mens per lo periòde DA III. Ansin, lo poder es exercit per un individú unic. Dins lo país de Sumèr, l'ideologia reiala es dominada per lo principi de l'eleccion divina mentre que dins lei regions elamitas, es marcada per lo principi dinastic. Leis inscripcions d'aquela epòca mòstran l'importància superiora dei construccions religiosas a respèct dei victòrias militaras. Quina situacion que sigue, lo rèi es donc l'intermediari entre lei dieus e leis umans. L'art reiau de l'epòca seguís aqueleis idèas. Per exemple, l'Estèla dei Voutors dau rèi Eannatum de Lagash presenta clarament lo dieu de la vila, Ningirsu, considerat coma son mèstre vertadier, e lo fach que lo trionf de son armada es sa victòria^[7]. Lo ròtle dau sobeiran es donc organizat segon dos axes principaus : construire e combatre per lei dieus.

Lo periòde dei dinastias arcaïcas es egalament marcat per l'aparicion d'un sistèma de relacions diplomaticas entre lei ciutat-estats. Per exemple, un clavèu d'argiela commemòra l'aliança entre Entemena de Lagash e Lugal-kinishe-dudu d'Uruk vèrs 2500. Es l'acòrd d'aliança pus ancian qu'es conegut a l'ora d'ara. Certanei rèi tenguèron probablament una influéncia preponderanta durant certanei periòdes coma lo rèi Mesalim de Kish qu'arbitrèt un conflicte entre Lagash e Umma vèrs 2600. De mai, lei ciutats de Mesopotamia avián lo sentiment de formar entre elei una unitat culturala dicha KALAM (« lo país »).

Lo periòde dei dinastias arcaïcas es egalament l'epòca dei premierei guèrras documentadas. Ansin, lo DA II es marcat per lei racòntes de Gilgamesh. Pasmens, leis informacions pus precisas son per lo DA III B, especialament per lei guèrras recurrentas entre Umma e Lagash a prepaus d'un territòri aigat nomat GU.EDEN.NA^[8]. Leis inscripcions dei rèis de Lagash indican tanben l'existéncia de guèrras ambé de reiaumes de Mesopotamia mai egalament exteriors coma Mari, Subartu o Elam. Certanei rèis establiguèron donc lor dominacion sus la region, especialament en Bassa Mesopotamia : Eannatum de Lagash que bateguèt divèrsei rèis de la region e mai aquelei de Mari e d'Elam vèrs 2450 avC, Enshakushana d'Uruk que prenguèt Kish e capturèt son rèi Enbi-Ishtar vèrs 2430 avC e enfin Lugal-zagesi d'Umma que venguèt lo mèstre de tota la Bassa Mesopotamia en 2450 avC^[9].

Dos documents de l'epòca, que son l'Estèla dei Voutors e l'Estendard d'Ur, mòstran l'organizacion e l'armament deis armadas dei dinastias arcaïcas. Presentan de fòrças organizadas a l'entorn d'una falange compacta ambé de soudats fortament armats de lanças e protegits per de grands bloquiers. Tenguèron egalament de maças, d'espasas, d'àpias e de ponhaus mai pas d'arcs. Existiguèt tanben de carris tirats per d'ases. Aquelei carris serviguèron probablament per cargar l'enemic avans l'infantariá.

Lo periòde de l'Empèri d'Akkad durèt d'aperaquí 2334 a 2200 avC. Es documentat per de tauletas d'argiela descubèrtas sus divèrsei sites coma Girsu, Umma, Nippur o Adab en Bassa Mesopotamia, Eshnunna e Khafadje dins la vau de la Diyala, a Susa en Elam, Gasur en Auta Mesopotamia e Tell Brak en Siria^{[10] [11]}. Aquelei tauletas son principalament de documents administratius coma l'enregistrament dei produccions, lei concessions de tèrras... etc. Pasmens, la conoissença de la dinastia d'Akkad es totjorn malaisada car sa capitala, Akkad, es pas encara localizada.

D'autra part, l'activitat dei rèis d'Akkad es coneguda per divèrseis inscripcions e per una produccion literària posteriora e probablament inspirada per lo prestigi dei personatges a partir de la tresena dinastia d'Ur e fins a la fin de la civilizacion de Mesopotamia^{[12] [13] [14]}. Dins aquò, es pas totjorn facil de destapar lo verai e lo faus dins aquelei tradicions^{[15] [16] [17]}. ^[18].

Enfin, lo periòde de la dinastia d'Akkad es egalament documentat per d'òbras d'art descubèrtas dins lei butins dei rèis elamitas, especialament a Susa après lei campanhas militaras còntra Babilònia durant la segonda mitat dau millenni II abC. En revenge, l'estudi dei nivèus arqueologics dei sites ancians es fòrça dificil generalament en causa de l'abséncia d'una cultura materiala o d'una arquitectura diferentas.

Vèrs 2234 avC, un còp d'estat dins la ciutat de Kish permetèt la presa dau poder per Sargon qu'èra un ministre dau rèi Ur-Zababa. Puei, Sargon capitèt de véncer lo rèi pus poderós de Mesopotamia qu'èra Lugal-zagesi d'Umma. De fidèus foguèron nomats cap dei vilas principaus de la region. Ansin, Sargon poguèt unificar lei ciutat-estats ancians de Bassa Mesopotamia e d'Akkad que venguèt capitala d'un reiaume vast.

Après la presa de la Bassa Mesopotamia, Sargon dirigiguèt de campanhas a l'èst e au nòrd-èst. Dins l'Auta Mesopotamia, prenguèt probablament Mari e belèu Ebla en Siria. Pasmens, lei destruccions d'aquelei vilas son de mau datar. Podrián èsser lei consequéncias d'una guèrra locala o tanben de conquistas de Naram-Sin, un successor de Sargon. En revenge, una inscripcion de Sargon espereu indica qu'agantèt lei regions mejanas d'Eufrates a Tuttul.

Lo successor de Sargon foguèt Rimush que reinèt probablament a partir de 2279 avC. Son epòca acomencèt per una revòuta fòrça violenta dei vilas de Bassa Mesopotamia dirigida per Kaku d'Ur ajudat per lei ciutats d'Adab, Lagash, Zabalam e Kazallu. La repression foguèt relativament malaisada mai capitèt finalament. Foguèt lo premier d'un empèri que subrevisquèt a son fondator. Ansin, Rimush poguèt menar d'expedicions còntra lei reiaumes dau platèu iranian (Elam, Awan e Marhashi). Son fiu Manishtusu li succediguèt vèrs 2270 avC. Dirigiguèt d'autrei campanhas dins lei regions iranianas^[19].

Son fiu Naram-Sin venguèt rèi vèrs 2254 avC. Foguèt tanben un personatge de l'istòria de Mesopotamia mai amb un imatge pus negatiu per lei generacions seguentas. Coma Rimush, lo començament de son rèine foguèt marcat per una revòuta generalizada de Bassa Mesopotamia, dirigida per Amar-girid d'Uruk ambé lo sostèn d'Ur, Lagash, Adab o encar Shuruppak, e de Kish amb una coalicion d'Iphur-Kish ajudat per Sippar, Eresh e Kazallu^{[20] [21] [22]}. La repression foguèt fòrça saunosa. Menèt après d'expedicions en Auta Mesopotamia onte capitèt d'establir fermament lo poder d'Akkad. Bateguèt egalament lei rèis d'Elam e de Marhashi. Realizèt tanben unei construccions e reformas per renforçar lo caractèr imperiau de la dinastia. Pasmens, la tradicion repòrta que Naram-Sin onorèt pas correctament lo dieu Enlil, divinitat pus importanta de Bassa Mesopotamia. En consequéncia, lei generacions posterioras considerèron Naram-Sin e sei successors coma maudits. E d'efèct, lei darriereis annadas de son rèine foguèron lo començament de la fin per l'Empèri d'Akkad.

La fin dau rèine de Naram-Sin visquèt l'arribada d'un pòple novèu, lei Gutis, per lei montanhas Zagros. Aqueu pòple, barbar per lei Mesopotamians, mandèt unei raids murtriers en Mesopotamia. La casuda d'Akkad es donc generalament supausada d'èsser lo fach dei Gutis coma o indica la Lista reiala sumeriana. Ansin, lo rèine de Shar-kali-sharri, successor de Naram-Sin, foguèt marcat per una reculada de l'influéncia d'Akkad maugrat de victòrias còntra leis Amorritas, leis Elamitas e lei Gutis pervenguts dins lei regions pròchas d'Akkad.

Après Shar-kali-sharri, la fin d'Akkad foguèt progressiva car tenguèt tres successors fòrça mau coneguts. Segon la lista reiala, de rèis gutis prenguèron la plaça deis emperaires akkadians. Dins aquò, sembla puslèu qu'un nombre important d'estats e de rèis remplacèron la dominacion d'Akkad coma Tish-atal a Urkish (Tell Mozan), Gudea a Lagash e Utu-hegal a Uruk.

Lo periòde neosumerian se debanèt aperaquí après lo reculament dei Gutis durant la mitat dau sègle XXII avC fins a la tombadura de la tresena dinastia d'Ur en 2004 avC. Es caracterizat per un retorn au poder dei regions de Sumèr, especialament Lagash puei Ur.

Après l'afondrament de l'Empèri d'Akkad, Lagash venguèt tornarmai independenta e una dinastia novèla foguèt creada per Ur-Ningirsu I^r. Pasmens, la segonda dinastia de Lagash es pas realament una dinastia au sens actuau dau tèrme car sei sobeirans son pas totei de la mema familha. Aqueu periòde es dominat per lo rèi Gudea que reinèt vèrs 2120 avC. Es principalament conegut per son activitat arqueologica e artistica puslèu que per sei succès militars. A laissat un centenau d'inscripcions e a restaurat la màger part dei temples de Girsu, especialament aqueu de Ningirsu.

Vèrs 2120 avC, lo rèi Utu-hegal d'Uruk vencèt lo rèi Tirigan dei Gutis. Pasmens, son rèine foguèt cort car foguèt rebutat per de notables de la cort dirigits per Ur-Nammu, governador d'Ur. Ur-Nammu reinèt de 2112 a 2095 avC. Son rèine es mau conegut mai apareis que dominèt la Bassa Mesopotamia. Menèt tanben una politica de pacificacion ambé la restauracion dei vilas e dei temples principaus, deis omenatges ai dieus, lo desvolopament de l'agricultura aigada e la reconstruccion de rotas.

Son fiu Shulgi li succediguèt e realizèt de reformas importantas que serviguèron de basas a l'Empèri d'Ur durant de decennis^[23]. Se sap pas manco se Shulgi es a l'origina d'aquela politica o se continuèt l'òbra de son paire, mai en tot cas, foguèt lo cap d'un reiaume e d'una administracion organizats. A partir de 2070 avC, mandèt de campanhas militaras per assegurar la seguretat dei frontieras. Au nòrd, lei país de Karkhar, Simurrum, Urbilum e Harshi foguèron somés après onze expedicions. Una muralha foguèt bastida entre Eufrates e la Dilaya. Lei reiaumes elamitas d'Anshan, de Marhashi et de Simashki foguèron tanben somés gràcias a d'alianças matrimonialas. En revenge, lo reiaume de Susa foguèt conquist per de mejans militars e integrat dins l'Empèri.

Shulgi moriguèt en 2047 avC e foguèt remplaçat per son fiu Amar-Sin. Reinèt entre 2046 e 2038 avC. Continuèt l'esfòrç militar de son paire au nòrd e prenguèt Assur. De revòutas acomencèron après sa mort au començament dau rèine de son fiu Shu-Sin. Dins aquò d'ara endavant, la menaça majora foguèt leis incursions deis amorritass e Shu-Sin deguèt construire una muralha per se parar de sei raids.

Lo darrier rèi de la dinastia foguèt Ibbi-Sin que reinèt entre 2028 e 2004avC. A partir de 2025 avC, certanei regions perifericas retrobèron lor independéncia coma Susa e Larsa en 2025, Larsa en 2023 e Umma en 2017 avC. Leis assais d'Ibbi-Sin per enraiar lo declin d'Ur capitèron mau. Dirigiguèt una campanha còntra Simurrum en 2025 e maridèt una de sei filhas ambé lo rèi de Zabshali per equilibrar la poissança creissenta dei rèis de Simashki. En 2017 avC, Ur es victima de la famina. Puei, en 2009 avC, Ishbi-Erra, governador d'Isin, venguèt egalament independent amb un poder important. Aquel eveniment foguèt decisiu e Ur foguèt presa per leis Elamitas en -2004 e Ibbi-Sin capturat e emportat en Elam.

Lo periòde amorrita se debanèt entre 2004 e 1595 avC. Acomencèt per la casuda de l'empèri de la tresena dinastia d'Ur e finiguèt ambé la tombadura de la premièra dinastia de Babilònia.

L'epòca après la fin de l'Empèri d'Ur es marcada per la dominacion d'Isin e de Larsa. Ansin, lo rèi d'Isin capitèt de replegar la garnison elamita d'Ur e se poguèt presentar coma lo successor de la tresena dinastia d'aquela ciutat. Puei, son successor Shu-ilishu faguèt la patz ambé l'Elam e recuperèt l'estatua sacrada dau dieu Nanna d'Ur, presa pendent lo pilhatge de la vila en -2004^[24]. Lo poder de la dinastia aumentèt fins a la mòrt d'Ishme-Dagan.

Lo reiaume de Larsa seriá estat fondat vèrs -2025 per Naplanum pendent lo començament de l'afondrament dau reiaume de la tresena dinastia d'Ur. Lo réine dau cinquen rèi de la dinastia, Gungunum, marca l'eissidor de la vila ambé la presa d'Ur còntra Isin. Sei successors contunièron la guèrra còntra aquela vila. Vèrs -1898, Larsa comencèt donc de trabalhs idraulics fòrça importants per desviar l'aiga de canaus alimentant Isin. Acabats en -1877, aquelei trabalhs li donèron un avantatge decisiu^[25]. En -1870, Isin perdiguèt la vila santa de Nippur. Maugrat una reconquista quatre ans pus tard, foguèt un simbòl fòrça important. Isin acumulèt adonc lei revèrs : pèrda d'Ibrat en -1844, desfacha d'una coalicion unissent Uruk, Kazallu, Isin e l’Elam còntra Larsa en -1837, segonda pèrda de Nippur en -1828 e novèla revirada d'una coalicion ambé Uruk, Babilònia, Sutum e Rapiqum en -1809^[25].

D'aqueu temps, la dinastia en plaça foguèt reversada en -1834 per Kudur-Mabuk qu'aprofichèt una campanha còntra Isin. Nomèt son fiu Warad-Sin rèi de la vila. Un periòde de construccion (temples, canaus) comencèt. En -1802, lo rèi Rim-Sin lancèt son ofensiva finala còntra lo reiaume d'Isin. Prenguèt Uruk (-1802), Al-Damiq (-1799), Dunnum (-1795) e assetgèt Isin. Maugrat una intervencion de Babilònia, la vila tombèt en -1794 o -1793. Es l'apogèu de Larsa mai durèt gaire.

En Auta Mesopotamia, lei reiaumes principaus foguèron aquelei de Mari, d'Ekallatum e d'Assur. Un nombre important de reiaumes pichons existissiá egalament, especialament dins la region dau triangle de Khabur coma Karana, Urbish, Nagar o encara Andarig, que foguèron la presa dei reiaumes pus poderós. A partir de la fin dau sègle XIX avC e au començament dau sègle seguent, la region foguèt lo teatre de guèrras acarnadas entre Mari, Eshnunna e Ekallatum. Lo rèine de Shamsi-Addu (1793-1775 avC) marquèt la dominacion corta d'Ekallatum ambé la formacion dau reiaume d'Auta Mesopotamia qu'englobava Mari. Pasmens, après sa mòrt, Mari venguèt tornarmai independenta. Enfin, en Siria, lei dos estats pus grands foguèron lei reiaumes de Qatna e d'Alèp. Lor rivalitat foguèt tanben importanta e sembla qu'Alèp foguèt venceire.

La dinastia amorrita de Babilònia foguèt fondada per lo rèi Sumu-Abum vèrs 1894 aC. Pendent lo rèine de son successor, Sumu-la-El (vèrs 1880-1845 aC), la region de Babilònia sembla fòrça agitada. Per exemple, lei dinastias de Kish o de Sippar conoguèron unei rèis ambé de rèines corts^{[26] [27]}. Sumu-la-El aprofichèt donc la situacion per conquistar Kazallu, Halambu, Kish, Kuta, Anzaqar e Barzi e se crear un reiaume notable dins lei regions centralas de Mesopotamia^[28]. Puei, durant lo rèine dau cinquen rèi de la dinastia, Sin-Muballit (1813-1793 aC), Babilònia venguèt un reiaume podent rivalizar ambé leis autrei poissanças de la region coma Isin, Eshnunna, Mari e subretot Larsa.

L'apogèu de la dinastia foguèt lo rèine d'Hammurabi (1793-1750 aC), successor de Sin-Muballit. En 1773 aC après la mòrt de Shamsi-Addu de Mari, un periòde de guèrras violentas comencèt. D'efèct, Eshnunna sostenguèt la revòuta dei nomadas benjaminitas còntra Mari. Lo conflicte durèt quatre ans e s'acabèt amb una patz precària fins a 1766 aC. Aquel an, l'Elam ataquèt Eshnunna. Babilònia e Mari, teoricament vassaus de l'Elam, l'ajudèron a prendre la vila. Pasmens, en 1765 aC, leis aliats ancians se bateguèron entre elei. L'armada elamita foguèt vencuda a Hiritum per lei fòrças d'Alèp, de Babilònia e de Mari e se repleguèt fin finala en 1763 aC. Larsa qu'assaièt d'aprofichar la guèrra au nòrd per atacar lo sud dau reiaume de Babilònia foguèt rapidament conquistat entre 1764 e 1763 aC totjorn ambé l'ajuda de Mari. Puei, après la conquista d'Eshnunna, devastada per lei guèrras de 1766 e 1765-1763, en 1762, una guèrra novèla aguèt luòc entre Babilònia e Mari, son aliat ancian, per de rasons mau compresas. Ansin, Mari foguèt conquistada vèrs 1760 e son palais incendiat en 1759 per la garnison d'Hammurabi.

Samsu-Iluna (1749-1712 aC), successor d'Hammurabi, temptèt de continuar la politica de son paire mai de revòutas nombrosas esclatèron, coma l'insurreccion dau país de Sumèr comandada per Rim-Sin II (1741-1736 aC) que destruguèt tot lo sud dau reiaume. Après Samsu-Iluna, lo territòri babilonian se reduguèt ai regions a l'entorn de Babilònia e finalament, vèrs 1595 aC, una guèrra còntra leis Ititas entraïnèt lo pilhatge de la capitala e la fin de la dinastia.

Lo nom d'aqueu periòde es pas oficiau e pas encara definit. Se debanèt aperaquí entre 1595 e 1080 avC. Foguèt caracterizat per la formacion d'una dinastia kassita a Babilònia, dau reiaume dau Mitani au nòrd de la Siria e dau reiaume medioassirian. De mai, leis Ititas tenguèron egalament una influéncia importanta dins lo nòrd de Mesopotamia e en Anatolia.

La dinastia kassita de Babilònia es fòrça mau coneguda. Adoptèt probablament son plan quadrangular e la vila installèt sa dominacion sus lo sud dau país après la presa d'Isin per Burna-Buriash I^r. Au sègle XIII avC, lo reiaume kassita aguèt una poisssança sufisenta per menaçar l'Empèri Assirian. Pasmens, a la fin d'aqueu sègle, leis Assirians capitèron de prendre la ciutat e de pilhar sei muralhas. La dominacion assiriana durèt pas e la dinastia restabliguèt son poder a Babilònia au sègle XII avC. Aquela epòca foguèt puei marcada per lo retorn en fòrça deis Elamitas. Afeblits, lei Kassitas poguèron pas resistir e Babilònia foguèt conquista per Shutruk-Nahhunte (vèrs 1185-1160 avC).

Lo Mitani es tanben un reiaume mau conegut car sa capitala es pas encara estada descubèrta. De mai, a l'ora d'ara, se ne'n conois ges de site important. Se formèt probablament vèrs lei sègles XVII o XVI avC dins la region dau triangle de Khabur. Venguèt poderós durant la mitat dau sègle XV avC sus lo rèine de Barattarna. Menèt adonc de guèrras còntra leis Egipcians e leis Ititas. Ansin, maugrat un grand nombre de campanhas, l'armada dei faraons capitèron pas de sometre lo país que sa resisténcia permetèt de federar au Mitani divèrsei reiaumes pus pichons. Finalament, lo Mitani gardèt son influéncia sus sei regions sud e lei relacions amb Egipte se melhorèron. La situacion còntra leis Ititas foguèt pus complicada en causa de revòutas. Ansin, au començament dau sègle XIV, leis Ititas poguèron assaiar de nominar directament lo rèi dau Mitani. Puei, Assiria, vassala dau Mitani, reprenguèt son independéncia formant una menaça novèla a l'oèst. Lo Mitani foguèt donc devesit en doas regions vassalas deis Ititas e deis Assirians. Enfin, l'Empèri Assirian destruguèt lei rèstas dau Mitani pendent lo rèine de Salmanzar I^r (vèrs 1275-1245 avC).

Vassaus dau Mitani, leis Assirians venguèron independents vèrs 1380 avC après lei desfachas mitanianas còntra leis Ititas sus Assur-uballit I^r. Capitèt de s'emparar de Niniva e dei regions orientalas dau reiaume dau Mitani. Puei, lei relacions deis estats mesopotamians foguèron marcadas per lei rivalitats entre Ititas, Assirians e Babilonians.

Lei rèis Adad-nerari I^r (1308-1275 avC) e Salmanazar I^r deguèron defendre militarament sei posicions. Una politica de contraròtle dei territòris e mai de colonizacion foguèt tanben mesa en plaça dins la region de Hanigalbat, en Auta Mesopotamia. Lo rèine de Tukulti-Ninurta I^r (1244-1208 avC) veguèt una victòria importanta contre leis Ititas de Tudhaliya IV puei la presa de Babilònia. Tukulti-Ninurta venguèt donc « rèi d'Assur e de Babilònia ». Pasmens, foguèt assassinat e una crisi dinastica acomencèt enterin que lei Babilònians cochavan leis Assirians.

Après aquela crisi, lo reiaume assirian foguèt en difficultat e lo rèi novèu, Enlil-kudurri-usur (1198-1193), foguèt capturat per lo rèi de Babilònia. Aquel eveniment entraïnèt la formacion d'una dinastia novèla ambé lo rèi Ninurta-apil-Ekur (1193-1180 avC). Pasmens, lei frontieras assirianas foguèron totjorn dificilament defendudas maugrat quauquei succès dins lo Zagros o còntra Babilònia en causa de l'arribada d'enemics novèus coma lei nomadas Ahlamu o leis Aramèus. Teglath-Phasalar I^r (1116-1077 avC) foguèt lo darrier rèi assirian poderós d'aquela epòca. Mandèt unei campanhas militaras e pervenguèt d'assegurar lei posicions assirianas dins lei regions nòrd mai leis Aramèus resistiguèron e foguèron pas destruchs.

Après Teglath-Phasalar I^r, sei successors foguèron pauc a pauc submergits per leis atacas deis Aramèus. L'Empèri Assirian perdiguèt finalament sei regions orientalas pendent la segonda mitat dau sègle XI avC e se deguèt replegar a l'entorn d'Assur e de Niniva. Sei rivaus ancians aguèron de dificultats pus importantas car leis Ititas dispareguèron e Babilònia tombèt dins l'anarquia.

Après un sègle X avC malaisat, Assiria capitèt de replegar leis Aramèus durant lo rèine d'Adad-nerari II (911-891 avC). Puei, mandèt un nombre important de campanhas e pervenguèt de véncer Babilònia. Sei successors, coma Assurbanipal II (883-859 avC) e Salmanazar III (858-824 avC) continuèron aquela politica d'expansion dins lo Zagros e còntra leis estats neoititas (Bit-Adini, Bit-Agusi, Suhu, Laqe, Karkemish, Kummuhuh et Gurgum) maugrat una resisténcia importanta en Siria orientala dirigida per lo rèi Bar-Hadad de Damasc.

Après Salmanazar III, lo reiaume assirian traversèt un periòde de crisis pendent lei rèines de Shamsi-Adad V (824-811 avC), Adad-nerari III (811-783 avC), Assur-dan III (772-755 avC) e Assur-nerari V (755-745 avC). Una guèrra civila esclatèt après la mòrt de Salmanazar que durèt uneis annadas. De mai, lei rèis assirians deguèron afrontar lei turbuléncias de sei regions tributàrias e de sa noblesa qu'obtenguèt de poders pus importants. Divèrsei revòutas toquèron egalament lei vilas dau còr dau reiaume assirian. Enfin, per donar mai de problèmas a la poissança assiriana, lo reiaume d'Urartu butassèt son influéncia en Anatolia.

En 745 avC, la dinastia assiriana foguèt reversada per Teglath-Phalasar III (745-727 avC). Restaurèt lo poder assirian en realizant la transformacion dei reiaumes vassaus en províncias dirigidas per de governadors assirians. De mai, sei reformas de l'armada permetèron de ganhar de batalhas contra l'Urartu, lei reiaumes de Siria e Palestina e prenguèt Babilònia. Ansin, a sa mòrt en 727 avC, l'Empèri Assirian a plus de rivaus dins la region. Son successor foguèt son fiu Salmanazar V (727-722 avC), celèbre per l'annexion dau Reiaume d'Israèl, que foguèt a son torn rebutat per Sargon II.

Sargon II (-722-705 avC) e sei successors Sennacherib (704-681), Assarhaddon (680-669) e Assurbanipal (668-627) menèron l'Empèri Assirian a un nivèu de poissança alora inedit dins l'Istòria. D'efèct, lei principaus país assaièron d'ajudar de revòutas dins lei regions perifericas, mai deguèron adonc afrontar de respòstas directament sus lor territori. Ansin, l'Urartu foguèt devastat per Sargon II en 714 avC e deguèt desplaçar seis ambicions vèrs Armenia. Egipte foguèt conquista per Assarhaddon puei Assurbanipal. Enfin, lei regions elamitas e lor capitala Susa foguèron pilhadas en 646 avC totjorn per lei fòrças d'Assurbanipal.

Dins aquò, la situacion intèrna èra pas establa e lei guèrras civilas foguèron fòrça nombrosas. Lo problèma principau èra lo cas de Babilònia dominada per leis Assirians dempuei lo rèine de Teglath-Phalasar III. De revòutas se debanèron, dirigidas per de Babilonians, de Caldèus o de princes assirians. Per exemple, foguèt lei cas dau prince caldèu Merodach-baladan II a la fin dau sègle VIII avC o dau prince assirian Shamash-shum-ukin qu'entraïnèt una guèrra civila fòrça saunosa e violenta entre 652 e 648 avC.

La casuda de l'empèri assirian foguèt rapida entre la fin dau rèine d'Assurbanipal en 627 avC e la batalha d'Harran en 609 avC. Son entraïnament foguèt la guèrra civila entre sei fius Assur-etil-ilani e Sin-shar-ishkun, probablament governaire o rèi de Babilònia. Lo segond averèt la guèrra en 625 avC mai Nabopolassar, governaire dau País de la Mar, aprofichèt la situacion per venir rèi de Babilònia e declarar son independéncia.

Una guèrra acomencèt en 620 avC entre Nabopolassar e Sin-shar-ishkun que poguèt pas reprendre Babilònia e mai foguèt replegat en Assiria. En 616 avC, lei Babilonians recebèron l'ajuda dei Medes dau rèi Ciaxares (625-584 avC). Aquela coalicion capitèt de prendre lei vilas principalas d'Assiria (Assur 614, puei Niniva en 612 avC) e tuar Sin-shar-ishkun en 612 avC. Lei darrierei resisténcias assirianas, dirigidas per Assur-Uballit II foguèron eliminadas a Harran en 609 avC.

Lo fiu de Nabopolassar, Nabucodonosòr II, li succediguèt en 605 avC e reinèt fins a 562 avC. Puei, capitèt divèrsei conquistas en Palestina ambé la presa puei l'annexion dau reiaume de Juda en 586 avC e la presa de Tir après un sètge malaisat de 13 ans. Installèt donc solidament sa dominacion dins aquelei regions. De mai, realizèt de trabalhs importants dins Babilònia, especialament la restauracion dei muralhas, lo santuari de Marduk, un nombre important d'autrei temples e l'organizacion generala de la capitala. D'autrei vilas, coma Uruk o Borsippa aprofichèron pereu aquela politica.

Lei successors de Nabucodonosòr II pervenguèron de gardar lor territòri maugrat de rèines fòrça corts. Puei, Nabonide venguèt rèi en 656 avC. Fòrça religiós, privilegièt lo dieu Sin en luòga de Marduk. Agravada per aquela politica religiosa, la situacion economica dificila de Babilònia entraïnèt una crisi grèva e una partida importanta de la noblesa e dau clergat s'escometèt dau rèi. Ansin, en 539 avC, durant una guèrra contra la Pèrsia dau rèi Cir II, la vila foguèt presa sensa resisténcia e ambé lo sosten de fòrça abitants.

Après lei casudas deis empèris neoassirian e neobabilonian, Mesopotamia faguèt partida dei país qu'ocupèron la region durant lei sègles seguents :

• Empèri Aquemenida de Cir II de 539 a 331 avC.
• Empèri Seleucida entre 331 e 130 avC.
• Empèri Part entre 140 avC e 224. Durant aqueu periòde, lei darriers vestigis de la cultura e de la civilizacion dispareguèron.

1. ↑ Toscano, Reinat. Diccionari de lenga d'òc d’après lo parlar niçard. Auba Novèla. 
2. ↑ C. Leonard Woolley, The Sumerians (W. W. Norton & Company: New York, 1965) p. 9.
3. ↑ H. J. Nissen, P. Damerow e R. K. Englund, Archaic Bookkeeping, Chicago, 1993.
4. ↑ R. K. Englund, « Texts From the Late Uruk Period », dins J. Bauer, R. K. Englund e M. Krebernik, Mesopotamien, Späturuk-Zeit und Frühdynastische Zeit, Fribourg et Göttingen, 1998, pp. 15-233.
5. ↑ J.-J. Glassner, Écrire à Sumer : l'invention du cunéiforme, Seuil, 2001.
6. ↑ M. Lormier, Stratigraphies comparées au IIIe millénaire au pays de Sumer. Etudes de cas de Kish, Nippur et des cités de la vallée de la Diyala, éditions UVSQ, 2008.
7. ↑ . Winter, « After the Battle is Over: The ‘Stele of the Vultures’ and the beginning of Historical Narrative in the Ancient Near East », dans H. Kessler and M. S. Simpson (dir.), Pictorial Narrative in Antiquity to the Middle Ages, Washington, 1985, p. 11–32.
8. ↑ J. S. Cooper, The Lagash-Umma Border Conflict, Malibu, 1983
9. ↑ P. Michalowski dans Sumer 1999-2002, col. 112-114
10. ↑ B. R. Foster, « Archives and Record Keeping in Sargonic Mesopotamia », dans Zeitschrift für Assyriologie 72, p. 1–27.
11. ↑ B. R. Foster, « Archives and Empire in Sargonic Mesopotamia », dins K. R. Veenhof (dir.), Cuneiform Archives and Libraries, Leyde, 1986, p. 46–52. B. Lafont, « II. La société sumérienne », dans Sumer 1999-2002, col. 146.
12. ↑ E. Sollberger et J.-R. Kupper, Inscriptions royales sumériennes et akkadiennes, Paris, 1971.
13. ↑ I. Gelb et B. Kienast, Die altakkadischen Königsinschriften des dritten Jahrtausends v. Chr., Stuttgart, 1990.
14. ↑ D. Frayne, The Royal inscriptions of Mesopotamia, Early periods, vol. 3/2, Sargonic and Gutian periods : 2334-2113 BC, Toronto, 1993.
15. ↑ M. Liverani, « Model and Actualization, The Kings of Akkad in the Historical Tradition », dans Liverani (dir.) 1993, p. 41-67.
16. ↑ P. Michalowski, « Memory and Deed: the Historiography of the political Expansion of the Akkad State », dins Liverani (dir.) 1993, p. 69-90.
17. ↑ J. Goodnick-Westenholz, « Objects with Messages: Reading Old Akkadian Royal Inscriptions », dins Bibliotheca Orientalis 55, 1998, p. 44–59
18. ↑ D. T. Potts, « Reading the Sargonic ‘Historical-Literary' Tradition: Is There a Middle Course? (Thoughts on the Great Revolt against Naram-Sin) », dins T. Abusch et al. (dir.), Historiography in the Cuneiform World Part I, CRRAI 45, Bethesda, 2001, p. 391–408.
19. ↑ D. T. Potts, The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State, Cambridge, 1999, p. 103–106.
20. ↑ T. Jacobsen, « Iphur-Lish and Its Times », dans Archiv für Orientforschung 26, 1978-79, p. 1–14.
21. ↑ S. Tinney, « A new look at Naram-Sin and the ‘great rebellion' », dans Journal of Cuneiform Studies 47, 1995, p. 1–14.
22. ↑ C. Wilcke, « Amar-girids Revolt gegen Naram-Su'en », dans Zeitschrift für Assyriologie 87, 1997, p. 11–32.
23. ↑ B. Lafont, « Šulgi », dans F. Joannès (dir.), Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, 2001, p. 885-887.
24. ↑ Luc Bachelot, Francis Joannès, Cécile Michel, Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, Laffont (2001).
25. ↑ ^25,0 et ^25,1 Luc Bachelot, Francis Joannès, Cécile Michel, Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne, Laffont (2001).
26. ↑ Jean-Robert Kupper, Les nomades en Mésopotamie au temps des rois de Mari, Librairie Droz (1982), p. 53.
27. ↑ Jean-Robert Kupper, Les nomades en Mésopotamie au temps des rois de Mari, Librairie Droz (1982), p. 202.
28. ↑ Les grands empires, De Boeck Université (1989), p. 112.