Oraci

Oraci
Retrach imaginari d'Oraci per Anton von Werner.
Naissença	8 de decembre de -65, Venosa, Itàlia
Decès	27 de novembre de -8, Roma
Ocupacion	poèta, istorian
Genre	epistòla, epòda, òda, satira
modificar

Oraci (prononciat [uɾasi]; en latin Quintus Horatius Flaccus) es un poèta latin nascut a Venosa dins lo sud de l'Itàlia romana, lo 8 de decembre de 64 AbC e mòrt a Roma lo 27 de novembre de 8 AbC.

La vida d'Oraci nos es subretot coneguda per la siuena òbra, ric en informacions e considerada coma una font fisabla^[1]. D'informacions suplementàrias se trapan dins la biografia De viris illustribus (Dels òmes illustres) de Suetoni.

Oraci es eissit d'una familha modèsta. Son paire venguèt esclau dins d'escasenças mal conegudas, benlèu coma prisonièr de guèrra pendent la Guèrra sociala en 89 AbC.^[2], puèi afranquit. Le nom de Horacius èra benlèu, coma èra d'usatge, aquel de son ancian mèstre: doas familhas romanas portavan aquel nom, coma un amic de Ciceron que possedava de camps près de Brundisi, es a dire près de la vila de naissença du poèta; es impossible de saber de qui lo paire èra l'esclau. Tanben auriá podut èsser un esclau public de la vila de Venosa^[3]. Un cop afranquit, exercís lo mestièr de coactor, es a dire de caissièr de vendas a l'enquant, puèi aquel de praeco (enquentaire). Possedís de tèrras, confiscadas après la mòrt de Juli Cesar^[4], e es pas pauvre, que pòt enviar son filh passar l'estiu dins la frescor del Mont Vultur^[5]. Se sap pas res de la maire del poèta, tanpauc se menciona ni fraire ni sòrre^[6].

Lo nom complet du poèta, Quintus Horatius Flaccus, mòstra qu'èra de la Tribú Horatia^[7]. Es atestat que per l'inscripcion mandada a l'escasença dels jòcs seculars organizats per August en 17 AbC.: CARMEN COMPOSVIT Q. HORATIVS FLACCVS^[8]; s'agís del Cant secular. Oraci naís a Venosa, a las frontièras de l'Apúlia e de la Lucània, lo 8 de decembre de 65 AbC vèrs tres oras del matin^{[n 1]}. Quand lo jove Oraci fa sos set o detz ans, son paire s'installa a Roma; se sap pas s'bandona los afar per viure de las rendas de sas tèrras^[9] o se contunh sa carrièra^[10]. Utiliza son temps e una bona partida de son argent a l'educacion de son filh e loi fai seguir las leissons du gramatician Lucius Orbilius Pupillus, qu'ensenha Enni, Livi Andronic e plan segur Omèr. Oraci testimònia d'aquel periòde e de sa gratitud per son paire dins las.

A vint ans d'edat Oraci s'ana per Atenas, per i persegir l'estudi del grèc e descobrir la filosofia. Son paire sembla èsser mòrt abans aquela partença^[11] e es a aquel moment que comença a escriure^{[n 2]}, amb al mens unes verses en grèc^[12]. Estudís a l'Acadèmia près d'Aristos d'Ascalon^[13]. Oraci es encara en Grècia pendent l'assassinat de Juli Cesar en 44 AbC^[14]. Pauc après, Brutus e Cassius arridon a Atenas e enròtlan de joves aristocratas dins lor armada; Oraci obten lo grade de tribun militar en 42 AbC^[15], çò que lo fa dintrar dins l'òrdre dels cavalièrs e li assegura de privilègis a vida^[16]. Pendent la primièra batalha de Filipes (premièra setmana d'octobre de 42 AbC), las tropas de Brutus prenon lo camp d'Octavi, que de pauc se'n escapa. Mas pendent lo segond combat, lo 22 d'octobre, Octavi et Marc Antòni son venceires. Brutus se suicidís, Oraci fugís.

Quand una amnistia es consedida al vencuts, Oraci torna en Itàlia (fin -42 o començament de -41^[17]); sas tèrra li foguèron sasidas^[18], e pretend èsser vengut paure^[19]. Pasmens possedís encara pro d'argent per crompar, vèrs 40 AbC, la carga de scriba quaestorius, es a dire del secretari al tresaur^[20]: de segur jamai daissèt sa carga, quitament se podèt, mai tard, ne far mai leugièras sas obligacions^[21].

Lèu, venguèt amic amb Virgili. Entre -40 e -38, Virgil et Luci Vari Ruf lo prese tan à Mecènas, confident d'August, protector de las arts e letras, poèta entre temps. Mecènas lo prend jos sa proteccion nòu meses mai tard^[22], l'introduguèt dins les cercles politics e literaris de Pollion e Messala^[23], e li ofrís una vilá en Sabina^{[a 1]}. Las primièras satiras son compausadas a son retorn a Roma^[24] e lo primier libre de las Satiras sembla èsser poblicat vèrs -35 o -34^[25].

Contunha a s'auçar socialament dins l'òrdre equèstre: après aver èsser  fach eques equo publico (cavalièr que lo caval es pagat pels fons publics) per Brutus en Grècia, puèi combrar la carga de scriba questorius a son retorn a Roma, ven iudex selectus (jutge de patz) entre -35 e -30^[26]. La vilá ofèrta per Mecènas dona a Oraci una retirada al camp apreciabla e de rendas importantas^[27]. Ven plan aisit financièrament e proclama que poiriá, se volgava, se far elegir questor e venir alara senator^[28]. Es dons definitivament ligat al regim.

Mecènas es lo dedicatari de las Satiras, dels Epòdas e de las Òdas e una veraia amistat ligava ambedos òmes.

Es possible qu'Oraci siá estat present a la batalha d'Actium en 31 AbC e es pauc après (vèrs 30 AbC) que son publicadas las Epòdas, poèmas dins a dralha de l'iambograf grèc Arquilòc^[29]. Seguís a una data desconeguda lo segond libre de las Satiras.

La patz tornada amb August, es un periòde de produccion intens que se dubrís. Fins a 27 AbC, se consacra a de poèmas politics e confirma atal son aprochament amb lo poder augustèu^[30]: celebracion de la mòrt de Cleopatra, jòia de la desfacha dels partisans d'Antòni, elògi de la reparacion dels temples per August en -28^{[a 2]}. Fins a 24 AbC, celèbra las victòrias d'August fòra d'Itàlia. Aquelas pèças, mescladas a de poèmas lirics, forman los tres primièrs livbes de las Òdas, segurament pareguts vèrs 23 AbC^[31]. Lo succès es tebés^{[a 3]} e Oraci ensag enseguida un genre novèl, e publica son primièr libre de las Epistòlas en 21 AbC^[32].

August, tornat a Roma en 19 AbC, ofrís a Oraci d'èsser son secretari, pòste que lo poèta refusa^{[a 4]}. En 17 AbC, lo prince li confia l'onor de compausar lo Cant secular (Carmen Saeculare) qu'interpretan solemnalament, a l'escasença dels Jòcs seculars, ds còrs mixtes d'enfants causits d'entre l'elèit de la noblesa romana. Es benlèu tanben August que li comanda de poèmas per las victòrias de Tibèri e Drus^{[a 5]}; aqueles poèmas son recampats amb d'autres dins un quatren libre d’Òdas que paréis entre -13 e -8^[33]. Seguisson encara las doas letras del segond libre de las Epistòlas e l’Art poetic, dificils de datar^[34].

Morrís subte en 8 AbC, sonque unes après Mecènas que, sus son lièch de mòrt, l'auriá encara recomandat a August^{[a 6]}. Es dintrat al cimentèri de l'Esquilin^[35], près de la tomba de Mecènas.

Malgrat sa granda dificultat, l'òbra d'Oraci aguèt una influéncia non negligible sus la literatura latina; es admirat, citat e utilizat per fòrça autors, coma Jeròni d'Estridon^[36], Sidòni d'Apolinari^[37] o Prudénci^[38], a vegadas amb malentenduts o contresens, coma ne mòstra per exemple lo desviament de la famosa devisa Carpe diem, o de la tanben celèbre formula Aurea mediocritas (« just al mitan coma l'aur »), tiradas respectivament de las Òdes, I, 11 e II, 10.

Las Satiras, conegudas dins los manuscrits jol nom de Sermones (convèrsas) son de poèmas de longor variablas en examètres dactilics, amassats en dos libres: lo primièr, de detz poèmas, foguèt publicat vèrs -35, lo segond, de uèit pèças, vers 29 AbC. S'inspirant de son predecessor Lucili (sègle II AbC), Oraci renòva pasmens lo genre ne limitant l'extension, en s'interdisent la satira politica, e evitant de tombar dins la cruditat e la vulgaritat. Per fòrça retrachs de personatges plen de vices (avarícia, glotoniá, rafinament extrèma e ridicul dins la gastronomia, libido incontrolada), Oraci bastís una morala de la moderacion e desvolopa ja un tèma del just mitan que celèbra mai tard dins las Òdas e loas Epistòlas. Dempuèi las Satiras, lo poèta es un personatge important de son òbra: lo recuèlh, ma que de donar d'elements biografics importants, ofrís un retrach d'Oraci tebés, de segur ridiculizat per son esclatge o per una prostituida, mas globalament « endeçat de mancas mediocrament gravas e de pichon nombre » ^{[a 7] [39]}. Los poèmas, composats sus un periòde d'al mens detz ans, testimònian de a dintrada d'Oraci dins lo cercle de Mecènas e permeton de sasir l'estatut social novèl qu'atal aqueriguèt^[40].

Imitadas d'Arquilòc e de Callimac de Cirèna, las Epòdas son lo segon recuèlh d'Oraci. Publicats vèrs 30 AbC jol títol d'Iambi (Iambes) amassan dètz e set pèças escrichas en distics, levat la darrièra, e utilisant l'iambe^[41]. Genre del blaime, l'iambe permet a Oraci d'atacar sos enemics sus de subjèctes variats: d'enemics personals, coma un poèta malvolent, las femnas en general, qu'ataca la lubricitat, e las mascas subretot, que lo personatge recurrent de Canídia^[42]. Lo recuèlh se plaça atal dins l'actualitat de las guèrras civilas e altèrna entre las pèças mai ancianas, que testimònian d'una vision plan escura d'aquelas guèrras interminablas, e aquelas, mai recentas, que celèbran la victòria d'Actium. L'omenatge a Octavi i demora discrèt, mas Oraci se mòstra coma membre verai del cercle de Mecènas^[43]. Lo ton i es aquel de l'invectiva; l'estil es aspre e dificil; l'erotisme mai crud pòt i costejar los accents mai patriotics.

Las Òdas foguèron publicadas en -23 o -22 pels tres primièrs libres e en -12 o -7 pel quatren. Aqueles quatre libres qu'Oraci comparava fièrament a las piramidas d'Egipte, contenon respectivament 38, 20, 30 e 15 pèças, o al total 3 038 verses, que sièis son de segur apocrifs (IV, 6, 21-24 e IV, 8, 15-16).

A lor torn saluat^[44], dins las Òdas, l'explech metric (amb realizacion de quatre tipes d'estrofas diferentas, sièis varietats de distics e tres espècias de verses emplegats sols), l'equilibri dins una armoniosa arquitectura que se desplega segon de proporcions numericas tan complèxas qu'impeccablas, la circulacion, las interconnexions, los malhums, las correspondéncias, las combinasons e las simetrias diferentas, que l'ensemble constituís una imensa e ultrasensibla cambra de resson. Quand a l'incresiblas virtuositat verbala que tira de la causida e de la plaça de cada mot lo maxim d'energia possibla, impressionava Friedrich Nietzsche al gra mai naut per çò que novenava sa « noblesa ».

Mas ont Oraci se subrepassa, ont merita melhor lo « laurièr delfic » (Òdas, III, 30), es dins la mestresa dels contengut. En aparéncia, pas res mai d'eteroclit que las Òdas, ont semblan interferir de biais aleatòri l'esfèra privada e la publica, las amors e la politica, lo mond grèc e lo mond latin, la mitologias e l'actualitat mai recenta, l'epicurisme menat fins al sibaritisme, e un estoïcisme agut fins l'ascetisme e à un renonçament gaireben monacal quitament abans son existéncia.

Los Epistòlas (Epistulae) foguèron publicadas en -19 o -18, puslèu qu'en -20, data tradicionalament admesa, e benlèu après -13 pel segond recuèlh.

Lo primièr recuèlh compta 20 pèças (o 1 006 verses, que set benlèu apocrifs dins la primièra pèça), lo segond pas que 2, mas fòrça longas (270 e 216 verses). S'i apond l'Epistòla als Piçards, mai coneguda jol nom d'Art poetic (476 verses).

Son escrichas en examètres, coma las Satiras, e, coma elas, son de « convèrsas » d'allura pro liura. Mas las Epistòlas essent de letras fictivas, s'adreçan a de personas plan precisas, e le ton i es mens viu, l'estil mai destibat.

La primièra espistòla del segond recuèlh s'adreça tanben dirèctament a August: o cossí tirar la coa del leon sens se far mòrdre. Flor es lo destinatari de la segonda, ont Oraci pausèt coma son testament espirital e la quintesséncia de sa saviesa.

Oraci se considerava jos la proteccion de Mercuri: es el que lo fa desaparéisser del camp de batalha de Filipes al biais d'un eròi omeric.

Oraci proclama tot lo long de son òbra son independéncia al vejaire de las escòlas filosoficas: « pas cap astrenta m'astrenhiá de jutjar sus las paraulas d'un mèstre « aucune astreinte ne m'a contraint de jurer sur les paroles d'un maître^{[a 8]} ».

Se se trapa del costat que « cal pas », aqueles dels Republicans de Brutus, a la batalha de Filipes (42 AbC), Oraci, fasent son intrada dins lo cercle de Mecènas (entre -40 e -38), rejonh lo camp lèu venceire d'August. Tot lo long de sa carrièra, dona a l'emperaire una plaça totjorn mai importanta dins sas òbras^[45]. Lo primièr recuèlh publicat, lo primièr libre de las Satiras, l'ignora gaireben totalament^[46]. Dins las Epòdas mai ancianas (VII e XVI), Oraci deplora las guèrras civilas que degalhan de contunh Roma e accusaa la « colèra de destin que percaç « courroux du destin qui poursuit^{[a 9]} » los Romans; sens prene partit, evita tanben de mencionar los responsables d'aqueles malastre. Al subjècte dels mai recents poèmas del recuèlh, adreçats a Mecènas, Oraci i celèbra la victòria d'Actium, mas ne menciona lo futur emperaire que de biais oblic^[47].

Cal esperar lo segons libre de las Satiras per qu'Oraci consacre un poèma a August; dins la primièra pèça, evòca los dangièrs que mena lo poèta a investir lo camp politic, mas acaba consacrant l'emperaire coma jutge « just e fòrt »^{[a 10]} de sa produccion^[48]. Los tres primièrs libres de las Òdas recampant de poèmas de caractèr subretot privat, mas la politica « s'introduch de l'exterior dins l'espaci liric calm e retirat d'Oraci « s'introduit de l'extérieur dans l'espace lyrique calme et retiré d'Horace ». August es, coma dins las Epòdas, d'en primièr un òme d'accion: venceire de Cleopatre^{[a 11]}, contunhèt la conquista de l'Ispània^{[a 12]}. Mas Oraci li balha tanben pauc a pauc una estatura d'òme d'Estat^[49], « paire de las ciutats « père de cités^{[a 13]} » e òste dels dieus^{[a 14]}.

La proximitat desls dos òmes se manifèsta a l'escasença dels Jòcs seculars de 17 AbC: August comanda lo Cant secular a Oraci, que pren alara la foncion de poèta oficial^[50]. I celèbra la novèla legislacion sul maridatge^{[a 15]} e la patz augustèa. Lo quatren libre de las Òdas, que paréis en 13 AbC, multiplica las referéncias a August, destinatari de mai d'un poèmas. L'elogi es sens retenguda:  « cantarai, aüros, lo retorn de Cesar « je chanterai, heureux, le retour de César^{[a 16]} ». Lo darrièr testimòni de la relacion entre los dos òmas aparéis dins la primièra epistòlas del segond libre, que discuta de la plaça del poèta dins la societat: Oraci i lausa un emperaire aparaire de las arts, fondator de la Bibliotèca palatina e sosten de Virgili^[51]. Pasmens, declina l'invitacion a escriure la gèst d'August^{[a 17]} e proclama tanben son independéncia^[52].

Sembla que se poiriá ligar a Oraci al grop dels poètas novèls coma Catul, qu'admira Mecènas, es lo mai grand representant; la question es disputada, e Oraci sempre marquèt son independéncia al vejaire de las escòlas e dels cercles. De punts comuns amb aquel alexandrinisme roman son pasmens de notar: lo gost de las òbras cortas e ciseladas, longament trabalhadas, destinadas a un public trait. Aquela caracteristica liga Oraci a l'aticisme e l'opausa a l'asianisme del vièlh Varron o de Ciceron^[53].

La primièra persona es primordial dins l'òbra d'Oraci; totes los genres que causiguèt daissa la plaça de causida al « ièu » poetic: l'iambe es le genre de l'invectiva personala; la satira se noirís d'elements autobiografics; la letra met en scèna son autor^[54]. Lo poèta nos dona d'indicacions sus son fisic: pichon^{[a 18]}, gròs^{[a 19]}, sa cabeladura blanquida abans ora^{[a 20]}. tanben se dich iretge^{[a 21]} e galant, avent agut de relacions amb « mila joventas e mila jovents »^{[a 22]}.

Oraci es un personatge religiós. Enfant, es apararat dels dieus: alara que dormissiá pel bòsc, d'aucèls venguèron lo cobrir de fuèlhas per lo traire a las « vipèras e als ors sinistres » ^{[a 23]}. I a d'anecdòtas contan los miracles a que se deu la vida: un lop encontrat pel bòsc, un arbre ques casèt just a costat d'el, la batalha de Filipes e la tempèsta del cap Palinura capa a la batalha de Naulòc^{[a 24]}.

D"empuèi las primièras òbra, Oraci se pench amb autoderision: pigre e malaut en viatge dins las Satiras, pigre e impotant dins las Epòdas, l'autocelebracion del poèta s"acompanha tanben de detalhs trivials find a dins los tres primièrs libres de las Òdas^[55]. Aquò impacha pas lo poèta de proclamar son immortalitat: « Acabèri un monument mai duradís que lo bronze, mai naut que la decrepitud de las reialas Piramidas »^{[a 25]}.

Mai d'un còp, Oraci fa sos adieus a la poesia. Los tres primièrs libres de las Òdas se concluson sul « laurièr delfic »^{[a 26]} que corona una carrièra acabada, mas lo primièr poèma del libre IV mòstra Vènus forçant lo poèta a cantar l'amor tornarmai. Las Epistòlas son encara l'occasion de proclamar son renonciament a la poèsia en favor de la filosofia; es pas totjorn aisit de trencar se Oraci renoncia sonque a la poèsias lirica per se consacrar al genre sermo, o se se pretend amb umor renonciar als verses vers tot en escrivent^[56]. CAquela afirmacion torna dins l’Art poetic: « Ensenharai, sens escriure pas res, ièu »^{[a 27]}.

Dempuèi las Satiras, Oraci castiga los poètas marrits capables d'alinhar dos cents verses dins un matin, prèsts a tot per trapar un librari e plaire a la plèba^[57]. El a « lima » los sieus verses, los trabalha longament, e produch pauc. Escriu pas que pels sieus amics e conselha al poètas: « te metas pas en pena d'èsser admirat per la fola, te satisfai  d'un pichon nombre de legidors »^[58].

L'òbra d'Oraci, e subretot los sos recuèlhs de las Òdas e lo primièr libre de las Epistòlas, exercís una influéncia immediata suls poètas contemporanèus^[59]. Après d'èl, fòrça poètas se proclaman « prèire de la Musas »^{[a 28]}; lo tresen libre de las Elegias de Properci, que paréis un o dos ans après los tres primièrs libres de las Òdas, testimòniz, tot coma las Metamorfòsis d'Ovidi^{[a 29]}, de la revendicacion a l'Immortalitat del poèta ja avançada per Oraci^{[a 30]}.

Quintilian analisi l'influéncia d'Oraci segon los genres^{[a 31]}. Se los Epòdas pareisson èsser lo darrièr obratge del genre^[60], Es evident qu'Oraci participèt al novelum de la satira e de la celebritat de son creator Lucili: son influéncia sus Persi es determinanta^{[n 3]} e Juvenal lo menciona sovent^[61].

Las Òdes, elas, son un ensemble liric coma pas cap autre autor latin antic latin posterior ne compausèt; pasmens, demoran l'òbra mai celèbra e comentada del poèta. Lor recepcion es de segur tibesa, mas lor qualitat suggerís a August de commandar a lor autor lo Cant secular, fasent tanben d'Oraci lo primièr poèta liric de Roma^[62]. La virtuositat e la varietat metrica del recuèlh son celebradas^{[a 32]} e imitadas per Estaci^{[a 33]} e Senèca^{[a 34]}. Al Sègle IV, Oraci inspira Prudenci, que torna interpretar los tèmas oracians dins un sens crestian, e es lo modèl màger principal de las partidas versificadas de la Consolacion de la filosofia de Boeci (vèrs 524)^[63].

Oraci ven lèu l'objècte d'estudis^[64]. Sa virtuositat metrica ocupas una partida important del tractat de versificacion De metris de Cesi Bas (mitan del sègle I). Los comentaris de l'òbra, coma aquel de Porfirion (sègle II o III) es un recuèlh d'estudis variats atribuits per un manuscrit a Elèni Acron, o Pseudo-Acron, regularament copiats, e sovent quitament amb los poèmas, mòstran una activitat academica importanta e de contunh consacrada al poèta^[65]

Lo cristianisme se mesfisa dels poètas pagans que la moralitat es plan luènh d'aquò qu'ensenha la teologia; sant Jeròni avertís lo crestian: « Quin rapòrt pòt existir entre la lutz e las tenèbras, entre Jèsus-Crist e Belial? Cossí acordar Oraci amb los Psalmas [...]? ».^{[a 35]}. Pasmens, Oraci demora un dels poètas romans mai legit de l'Edat Mejana^[66]. Es encara present e a vegada citat al començament de l'Edat Mejana, per Draconci e Avit de Viena per exemple. Coma totes los autors calssics, es obliat a partir de la mitat del sègle VI^[67]. Al sègle VIII, es encara conegut, mas inderèctament, per Alcuin, que pren lo sieus cognomen, Flaccus e Paul Diacre. Sembla que la nòva descobèrta d'Oraci se faguèt a la mitat del sègle IX: se conéis sièis manuscrits d'aquel sègle, e dos cementairis de Porfirion^[68]. Lo poèta es de nèu citat, per exemple, per  Eiric d'Aussèrra, çò que mòstra una coneissença dirècta de l'òbra^[69].

Fòrça citacions d'Oraci venguèron celèbras e sembla que lor poder d'evocation participa a la cebritat du poèta, e quitament dempuèi l'Antiquitat.

• « Carpe diem » (« Culhís lo jorn », Òdas I, 11, 8)
• « Dulce et decorum est pro patria mori. » (« Es doç e gloriós de morir per sa patria. », Ódas, III, 2, 13)
• « In medias res » (« Al mitan de las causas », Art poetic, 148): procediment literari que plaça lo legidor al començament de l'obratge en plena accion
• « Nunc est bibendum » (« Ara cal beure », Òdas I, 37, 1)
• « Sapere aude ! » (« Ausa de saber ! », Epistòla I, 2, 40)

1. ↑ L'an e lo mes son donats pel quita Oraci (Òdas, III, 21, 1), e tanben l'ora (Òdas, II, 17, 17) e lo jorn per Sueton (Dels òmes illustres XXVIII, « Vida d'Oraci »)
2. ↑ L'anecdòta de la satira I, 7, en preséncia de Brut, foguèt de segur escricha abans la batalha de Filipes en 42 AbC
3. ↑ Foguèt comptat fins a 80 allusions a Oraci dins los 134 verses de la primièra satira.

• 
  

• Jean Bayet, Littérature latine, Armand Colin, Paris, 1996
• M. C. Howatson, Dictionnaire de l'Antiquité. Mythologie, littérature, civilisation, coll. "Bouquins", Robert Laffont, 1993, ISBN: 978-2221068007
• Hubert Zehnacker et Jean-Claude Fredouille, Littérature latine, PUF, Paris, 1993

•  {{{títol}}}. 
• Victor Giraud, Les idées morales d'Horace, Paris, 1907
• Pierre Grimal, Horace, Seuil, Paris, 1967
•  {{{títol}}}. 
•  {{{títol}}}. 
• Jean Marmier, Horace en France au dix-septième siècle, Paris, PUF, 1962.
• Jean Marmier, La survie d'Horace à l'époque romantique, Paris, Klincksieck, 1965.
•  {{{títol}}}. 
• (en) Frank Stack, Pope and Horace: Studies in Imitation, Cambridge University Press, 1985, 316 p. ISBN: 0521266955

• {{{2}}},
• Raymond Lebègue, « Horace en France à la Renaissance », Humanisme et Renaissance, 1936, p. .
• {{{2}}},