Istòria de Mexic

La question dau poblament dau continent american fa l'objècte d'unei teorias scientificas diferentas. Lo scenari classic, dich Modèl de Clovis, depinta una arribada de l'Òme a partir de l'Estrech de Bering i a 14 000 ans e una migracion progressiva en direccion dau sud. Pasmens, dempuei leis annadas 1980, de descubèrtas e d'estudis novèus an mostrat l'existéncia d'uneis ondas de poblament pus ancianas dempuei la region de Bering, Oceania e Euròpa qu'acomencèron probablament i a 55 000 ò 60 000 ans.

Lo territòri mexican actuau foguèt descubèrt e abitat per de grops de caçaires-culheires fa possiblament 30 000 ans. Lei traças de preséncia umana pus vièlhas (rèstas de fuòcs dins la Val de Mexic) i son datats de 21 000 ans (carbòni 14 radioactiu). L'agricultura acomencèt de s'i desvolopar a partir de 9000 avC. Lo milh, cultivat a partir de 5000 avC^[1], la cocorda e lo faiòu aguèron un ròtle fòrça important dins l'expansion dei societats agricòlas. La terralha, apareguda vèrs 2500 avC, favorizèt mai la sedentarizacion. Ansin, lei premierei civilizacions precolombianas se formèron vèrs 1200 avC a partir dei societats agricòlas mai ò mens ierarquizadas dau sud dau Mexic actuau e de la peninsula de Yucatan. En revènge, lei grops dau nòrd, installats dins de regions pus aridas mens favorablas a l'agricultura, gardèron un mòde de vida principalament basat sus un nomadisme ò un semi-nomadisme de caça e de culhida.

La cronologia dau periòde preispanic es generalament entre tres epòcas per leis istorians. La premiera es dicha Periòde Preclassic e s'estend de 1200 avC a 250 apC. Es dominada per leis Olmècs que son a l'origina dei civilizacions ulterioras de la region. La segonda epòca es dicha Periòde Classic e va de 250 a 950. Es caracterizada per l'apogèu dei Maias, dei Zapotècs e de la vila de Teotihuacan. Enfin, la tresena e darriera epòca s'estend de 950 e 1500 e es dicha Periòde Postclassic. Es dominada per lei Toltècs e per leis Astècs.

Lei civilizacions mesoamericanas presentan un ensems de trachs comuns eissits deis Olmècs. A respècte dei civilizacions europèas, asiaticas e africanas, presentan unei trachs originaus e mai desconcertants ò inquietants. D'efècte, la metallurgia i es limitada a la produccion d'ornaments e ai metaus natius (aur, argent, coire...). De mai, la ròda es desconeguda (ò a ges d'aplicacion) e ges d'animau es utiizat per lo transpòrt. L'escritura, franc dei Maias e dei Zapotècs, es desconeguda ò demorèt fòrça somària en despiech de l'existéncia d'estats estenduts e fòrça centralizats. Enfin, la religion es basada sus un politeïsme amb un nombre fòrça important de divinitats — de còps comunas a unei pòbles — que necessitavan de sacrificis umans frequents. Dins aquò, en despiech d'aquelei limits, lei pòbles de Mesoamerica èran fòrça avançats en matèria d'arquitectura, d'urbanisme, d'agricultura e de matematicas (especialament la realizacion de calendiers).

La civilizacion olmèca apareguèt vèrs 1200 avC dins lo nòrd de la region de l'istme de Tehuantepec. Declinèt a partir de 500 avC e dispareguèt vèrs 300 avC. Unei caracteristicas deis Olmècs son mau conegudas, especialament l'organizacion intèrna de sa societat e l'existéncia d'una escritura formada de glifs. Pasmens, lei vestigis olmècas mostran l'existéncia d'unei trachs que foguèron comuns ai civilizacions ulterioras de Mesoamerica ambé la bastida de piramidas monumentalas, lo mestritge d'una escultura massiva, l'existéncia de jòcs de bala, l'invencion de calendiers astronomics complèxs, l'utilizacion de glifs^[2] e una religion politeïsta necessitant de sacrificis umans e donant una importància gròssa au jaguar.

La civilizacion maia se formèt dins la region tropicala de la peninsula de Yucatan a partir de societats agricòlas aparegudas vèrs 2600 avC. Influenciadas per leis Olmècs, s'organizèron a partir de 250 apC segon un sistèma de ciutats-estats que se gropèron au sen de coalicions rivalas dirigidas per lei vilas pus importantas coma Calakmul, Tikal, Palenque (tanben dicha Baak), Copan ò Uxmal. De guèrras regularas opausèron lei diferentei ciutats fins au sègle X que veguèt l'afondrament de la màger part dei vilas maias probablament abandonadas en causa d'una crisi environamentala grèva. Dins aquò, la civilizacion maia capitèt de se redreiçar dins la mitat nòrd de Yucatan e dins certanei regions isoladas dau Guatemala modèrne. Aqueu periòde tardiu es marcat per d'influéncias toltècas e per la dominacion dei vilas de Chichen Itza (sègles X-XII) e de Mayapan (sègles XIII-XV) e per la perseguida de conflictes recurrents entre ciutats-estats rivalas.

Lei Maias formèron una societat fòrça ierarquizada e avançada. Modernizèron l'eiretatge olmèc ambé la bastida de temples-piramidas permetent d'observar e de nòtar lo movement deis astres, lo desvolopament de matematicas permetent de preveire lo movement dau Soleu e dei planetas e d'establir de calendiers precís e la formacion progressiva d'un art fòrça rafinat. De mai, desvolopèron un sistèma d'escritura format d'aperaquí 800 glifs permetent de formar de combinasons per exprimir ò designar d'idèas complèxas. La religion maia es en revènge mau coneguda mai demorèt similara ais autrei religions de Mesoamerica amb un nombre fòrça important de dieus e de sacrificis umans regulars.

Lei civilizacions zapotèca e mistèca se desvolopèron dins lo sud e lo sud-oèst de l'istme de Tehuantepec. Probablament influenciats per leis Olmècs, lei Zapotècs acomencèron de formar un estat estructurat a partir de 500 avC que conoguèt son apogèu entre 300 e 700. Monte Albán, vila principala de la region, foguèt alora una metropòli majora de Mesoamerica. Après son declin, lei Zapotècs fondèron d'autrei centres urbans a partir dau sègle X coma Mitla. Formèron una societat avançada que desvolopèt un sistèma d'escritura pròpri. Pasmens, au sègle XIII, deguèron faciar l'emergéncia dei Mistècs, influenciats per de refugiats toltècs venguts de Tula, que venguèron la poissança principala de la region. D'efècte, lei Mistècs capitèron de conquistar Mitla e de restaurar Monte Albán. Pasmens, dins lo corrent dau sègle XV, foguèron vencuts per leis Astècs e deguèron li pagar un tribut regular.

Teotihuacan èra una ciutat-estat dau centre dau Mexic actuau probablament fondada per lei Totonaques au començament dau sègle II avC. Conoguèt son apogèu entre lei sègles III e VI mai foguèt abandonada per de rasons mau conegudas (probablament un ensems de crisis agricòlas e militaras^[3]) ai sègles VII-VIII. Foguèt un centre demografic, intellectuau e religiós major dau Periòde Classic amb una populacion estimada entre 100 000 e 200 000^[4]. Desvolopèt de sistèmas d'irrigacion nombrós e bastiguèt unei edificis monumentaus coma la Piramida dau Soleu, la Piramida de la Luna ò la Cauçada dei Mòrts. L'importància de la ciutat sembla tanben liada au culte dau dieu Quetzalcoatl. Probablament originària de Teotihuacan, aquela divinitat prenguèt una plaça fòrça importanta dins tota la region mesoamericana e au sen dei civilizacions ulterioras, especialament lei Toltècs e leis Astècs.

Lo pòble toltèc faguèt son aparicion dins la region mesoamericana dins lo corrent dau sègle IX après lo declin e l'abandon de Teotihuacan. Au sègle seguent, fondèron la vila de Tula que venguèt la capitala d'un estat que dominèt la region fins au sègle XII. Pasmens, durant la segonda mitat d'aqueu sègle, una tiera de crisis afebliguèt aquela civilizacion. Tula foguèt pilhada e destrucha per lei Chichimècs probablament en 1168. Aquò entraïnèt l'afondrament de l'estat centrat sus la vila mai lei Toltècs semblan pas disparéisser. D'efèct, de vestigis arqueologics e de cronicas indican un movement d'emigracion vèrs lei regions orientalas de Mesoamerica, especialament lo nòrd de la peninsula de Yucatan. I favorizèron un novelum de la civilizacion maia en crisi dempuei la fin dau Periòde Classic. Dins sa region d'origina, laissèron de roïnas impressionantas que marquèron lei civilizacions ulterioras. Ansin, lei Toltècs ancians foguèron assimilats a de dieus per unei pòbles coma leis Astècs que se presentèron coma sei successors per legitimar son poder.

Leis Astècs èran inicialament un pòble nomada dau nòrd que migrèt vèrs la Vau de Mexico après la disparicion dei Toltècs. Au contacte dei civilizacions mesoamericanas, se sedentarizèt e fondèt la vila de Tenochtitlan sus una illa dau lac Texcoco vèrs 1325 ò 1345. Dins leis annadas 1370, s'i desvolopèt un poder reiau (tlatoani) que venguèt independent entre 1426 e 1428 après una guèrra victoriosa còntra la ciutat-estat d'Azcapotzalco que dominavan la Vau de Mexico. Dins lo corrent d'aqueu conflicte, se formèt una aliança poderosa entre Tenochtitlan, Texcoco e Tlacopan que se mantenguèt e venguèt la basa de la dominacion astèca establida sus la Vau en 1440. Puei, l'expansionisme astèc permetèt la formacion d'un empèri important entre lo Golf de Mexic e l'Ocean Pacific enviroutat per d'estats tributaris. Certaneis estats, coma Tlaxcala, foguèron tanben pas destruchs per permetre d'incursions regularas destinadas a la captura dei presoniers necessaris ai sacrificis umans demandats per la religion astèca.

La societat astèca èra fòrça ierarquizada coma leis autrei civilizacions de la region. Dispausava tanben de coneissenças avançadas en arquitectura, en matematicas e en agricultura. Desvolopèron tanben un art variat amb una literatura rica e una mestria de remarca de l'escultura, de la pintura, de la metallurgia dei metaus preciós. Regardant la religion, lo panteon astèc evolucionèt mai d'un còp car integrèt pauc a pauc de divinitats originaris dei pòbles vencuts. L'importància dei sacrificis umans i demorèt importanta car certanei ceremònias semblèron necessitar lo sacrifici d'unei centenaus, e de còps d'unei milièrs, d'individús.

Dins lo nòrd dau Mexic actuau, lei condicions climaticas favorizèron pas l'agricultura e lei pòbles locaus adoptèron generalament un mòde de vida parcialament ò totalament nomada. Ansin, se lo milh foguèt pauc a pauc cultivat dins la region dins lo corrent dau millenari I avC, la caça e la culhida i demorèron totjorn importantas e la sedentarizacion foguèt limitada. Regardèt principalament lei Pueblos, installats dins lo nòrd-oèst dau Nòu Mexic modèrne. Protegit per lo relèu malaisat de la region, bastiguèron de vilatges de quauquei centenaus d'abitants e desvolopèron una cultura pròpria caracterizada per una produccion de terralhas, la creacion d'un ret d'irrigacions e lo teissedura dau coton. Devesits entre diferentei tribüs parlant de lengas diferentas, conoguèron son apogèu entre 1100 e 1300 avans de declinar lentament probablament en causa d'un cambiament climatic que causèt una demenicion dei precipitacions.

Lei populacions nomadas foguèron dichas Chichimècs per lei pòbles sedentaris de Mesoamerica. Aqueu mòt aviá una significacion quasi identica au tèrme europèu de « Barbars ». Formavan de tribüs que desvolopèron d'interaccion ambé lei grandei civilizacions de la region similaras a aquelei deis nomadas eurasiatics ambé l'Empèri Bizantin ò ambé China. En temps normau, un equilibri militar precari èra establit marcat per incursions regularas per pilhar lei regions sedentàrias e d'expedicions punitivas per se venjar ò sometre lei nomadas. En temps de crisi dei civilizacions mesoamericanas, lei Chichimècs èran capables de conquistar lo sud sedentarizat entraïnant l'afondrament deis estats locaus. Pasmens, en causa de la feblessa demografica dei venceires e de la prefondor culturala dei vencuts, lei nomadas adoptavan rapidament lo mòde de vida dei sedentaris entraïnant la formacion de civilizacions novèlas que gardavan un nombre important de trachs comuns ambé leis estats ancians. Un exemple d'aqueu procès es donat per lo pòble toltèc que fasiá probablament partida dei Chichimècs que pilhèron Teotihuacan au sègle VIII. Pasmens, tre lo sègle seguent, avián adoptat la màger part de la cultura d'aquela vila e foguèron alora a l'origina d'una civilizacion brilhanta. A son torn, destrucha per lei Chichimècs au sègle XII, venguèt la fònt d'inspiracion culturala deis estats seguents, especialament d'aqueu deis Astècs de Tenochtitlan.

Après la descubèrta d'America per Cristòl Colomb en 1492, leis Espanhòus s'installèron dins leis illas principalas de la Mar Cariba. En 1514, la conquista de Cuba li permetèt de dispausar d'una basa poderosa per organizar d'expedicions lòng dau continent a l'iniciativa dau governador Diego Velázquez. A l'origina, leis Espanhòus se limitèron a l'exploracion dau litorau. A partir deis annadas 1510, lei contactes se multipliquèron ambé leis estats mesoamericans. En 1518, lo conquistador Hernán Cortés organizèt una expedicion importanta que se dirigiguèt vèrs la peninsula de Yucatan. I obtenguèt d'ensenhaments sus l'existéncia de la civilizacion astèca e i trobèt de sostèns au sen dei ciutats-estats maias, especialament aqueu de traductors que li permetèron de comprendre e d'aprofichar lei divisions entre lei pòbles mesoamericans.

Ansin, en novembre de 1519, se dirigiguèt vèrs l'Empèri Astèc. Formèt rapidament d'alianças ambé leis enemics tradicionaus de Tenochtitlan, especialament Tlaxcala, e intrèt dins la capitala astèca que son rèi, Moctezuma II, èra indecís per quant a l'atitud d'adoptar en fàcia de Cortés. Dins la vila, lo conquistador capitèt d'organizar una ataca suspresa per lo capturar. Son projècte èra alora de dirigir l'Empèri gràcias au contraròtle dau sobeiran. Dins aquò, deguèt quitar rapidament la ciutat ambé la màger part de sei tropas per luchar còntra l'expedicion de Pánfilo de Narváez, mandat dins la region per lo governador Velázquez, inquiet dei succès e deis ambicions de Cortés. Lòng dau litorau, capitèt de tuar Narváez e de raliar sei soudats a sa causa. Pasmens, enterin, leis Astècs se revoutèron sota la direccion de Cuitlahuac, un nebòt de Moctezuma II que foguèt tuat dins lo corrent dei combats^[5]. Lo 30 de junh, Cortés ordonèt la retirada qu'entraïnèt la pèrda de centenaus de soudats espanhòus e de milièrs d'aliats indigèns. Lei subrevivents se gropèron dins l'estat de Tlaxcala ont organizèron una campanha novèla que permetèt finalament de conquistar Tenochtitlan après un sètge saunós e de destrurre l'Empèri Astèc, minat per lei malautiás vengudas d'Euròpa, en mai de 1521.

Après aquela victòria, leis Espanhòus se dirigiguèron vèrs lo sud e l'oèst. En despiech de resisténcias duras, la màger part deis estats mesoamericans foguèron conquistats après quauqueis annadas de combat. Coma per leis Astècs, lei malautiás europèas qu'èran encara desconegudas sus lo continent american (vairòla, senepion...) foguèron d'aliadas importants per lei conquistadors. En revènge, la conquista de la peninsula de Yucatan foguèt fòrça malaisada en causa de la resisténcia acarnada de certanei pòbles maias que repleguèron doas invasions avans de capitular en 1542. Dins lo sud de la peninsula, certanei ciutats-estats, protegidas per la jungla, resistiguèron fins a la fin dau sègle XVII (Tayasal fins a 1697). Puei, au nòrd de la Vau de Mexico, leis Espanhòus se turtèron a la resisténcia dei nomadas chichimècs. De 1550 a 1590, una tiera d'expedicions assaièron sensa succès de lei sometre. Pasmens, dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle seguent, una estrategia novèla basada sus la negociacion e lo desvolopament de l'agricultura permetèt ais Espanhòus d'estendre pauc a pauc son influéncia dins la region. Vèrs 1650, l'autoritat espanhòla i èra plus contestada e lei Chichimècs avián largament adoptat la cultura mestissada de l'Empèri Espanhòu.

Enfin, dins lo corrent dau sègle XVIII, leis Espanhòus assaièron de se dirigir vèrs lo nòrd e vèrs lo nòrd-èst per blocar l'avançada dei Rus, dei Britanics e, subretot, dei Francés. Ansin, acomencèt la colonizacion de Tèxas ambé la fondacion de San Antonio en 1718. Puei, se debanèt la colonizacion de la Califòrnia Auta dins leis annadas 1770. Dins aquò, en causa de mejans limitats, la preséncia espanhòla i demorèt limitada. De mai, per avançar vèrs aquelei regions, leis Espanhòus deguèron luchar còntra lei tribüs nomadas amerindianas coma lei Navajos e leis Apaches.

Après la conquista espanhòla, lo territòri mexican foguèt integrat au sen de l'Empèri Espanhòu e de seis institucions que permetián d'esplechar sei ressorsas au profiech d'Espanha e d'una minoritat de grands proprietaris terrenaus. Aquel empèri èra dirigit per lo Conseu deis Índias installat en Espanha. Pasmens, en causa dei distàncias importantas entre America e Euròpa, una administracion coloniala foguèt creada. Seis institucions pus importantas foguèron lei Vice-reiautat, cargadas de la direccion militara e administrativa, e leis audiencas, cargadas de la gestion deis afaires administratius, financiers e economics, que pòdon despendre dirèctament d'un vice-rèi ò èsser fòrça autonòmas. Regardant Mexic, èra sota lo contraròtle de la Vice-reiautat de Mexico e devesit entre leis audiencas de Mexico e de Guadalajara. En causa de la distància febla entre aquelei vilas, lo vice-rèi, que teniá de poders militars e administratiu largs aviá una influéncia importanta sus leis audiencas.

Lo nivèu inferior de l'administracion èra ocupat per lei governadors de províncias e per leis autoritats localas, especialament aquelei dei vilas qu'èran elegits per lei captaus. Una caracteristica d'aquela administracion èra l'importància de la corrupcion entre lei foncionaris. D'efèct, certanei, magerament lei corregidors que tenián de poders fiscaus e de policía, èran mau pagats per lo govèrn espanhòu e assaiavan donc de s'enriquir au detriment de la populacion. Lei zònas poblats d'Indians foguèron generalament pus tocadas per aqueu fenomèn.

La darriera institucion importanta de l'Empèri Espanhòu èra la Glèisa. Format unicament de Blancs fins a la segonda mitat dau sègle XVIII, èra caracterizat per sei ressorsas economicas fòrça importantas e per la rivalitat permanenta entre lei diferents òrdres religiós e lo clergat secular. La richessa de la Glèisa èra liada ai dons e ai laissas dei fidèus, lei revenguts eissits d'aquelei bens e lo dèime. Gràcias a aquelei ressorsas, la Glèisa poguèt finançar la bastida de glèisas, s'ocupar de l'ensenhament e de la santat, ajudar lei paures e prestar de sòus. Enfin, aguèt un ròtle major dins l'evangelizacion deis Indians e contunièt per la seguida de considerar que lei pòbles auctonòms fasián partida de son ressòrt.

Lei resèrvas e jaciments d'aur e d'argent concentrèron inicialament l'atencion deis Espanhòus. Pasmens, en fòra de Zacatecas, lei minas foguèron finalament raras e la produccion declinèt a partir de la fin dau sègle XVII. L'activitat principala venguèt alora l'agricultura que son desvolopament foguèt rapidament encoratjat per l'imigracion d'Espanhòus venguts participar a l'esplecha miniera. Se formèt alora un modèl de tenements fòrça grands tenguts per una aristocracia terrenala (hacienda). Un monopòli dau comèrci entre Espanha e sei colonias foguèt establit — contornejat per la còntrabanda encoratjada per leis Anglés, leis Olandés e lei Francés — e lo pòrt foguèt desvolopat per permetre lei cambis ambé la metropòli.

La societat ispanoamerica se devesiguèt entre dos ensems separats. Lo premier èra la societat coloniala formada de Blancs, d'Africans, de mestís e d'Indians vivent en fòra de sa comunautat d'origina. Lo segond èra l'ensems dei comunautats indianas gaire mestissadas que gardavan sa lenga e de trachs indians fòrça importants.

Lei Blancs èran principalament originaris d'Espanha. Dins aquò, l'emigracion dei Blancs vèrs Mexic es mau coneguda car lei documents oficiaus s'interessèron solament ais arribadas legalas. Òr, de clandestins nombrós arribèron tanben dins lei colonias espanhòlas. Dins lo corrent dei generacions, lei Blancs se devesiguèron entre dos grops dichs criollos per designar aquelei nascuts sus lo territòri mexican e peninsulares per designar aquelei d'Espanha. Dos principis importats de l'aristocracia europèu dominèron son mòde de vida : la volontat de tenir de tenements importants e la volontat de conservar la « puretat » de son sang. Coma lei familhas de criollos avián quauquei rèires mestís, aquò entraïnèt l'aparicion de prejutjats dei peninsulares còntra lei criollos. Pasmens, que situacion que siegue, de grops de familhas blancas, mesclant criollos e peninsulares, se maridant entre elei dominavan la societat. En dessota de l'aristocracia terrenala, existiá tanben una classa mejana blanca formada d'artesans, de marchands, de foncionaris, de regidors ò proprietaris terrenaus mejans. Coma l'elèit, donavan fòrça d'importància a la « puretat » de son sang e assaiavan d'exclure lei non Blancs de seis activitats per ne'n limitar la concurréncia economica e sociala.

Leis Africans foguèron inicialament utilizats coma esclaus dins lei plantacions e lei minas. Foguèron ansin nombrós dins lo sud de Mexic. Pasmens, tre la fin dau sègle XVII, leis afranquiments acomencèron de se generalizar e, dins lo corrent dau sègle seguent, la màger part dei populacions originàrias d'Africa venguèron liuras. En revènge, aquela liberacion s'acompanhèt pas d'un progrès e leis Africans demorèron dins lo debàs de la societat.

Lei populacions mestissadas apareguèron rapidament après la conquista espanhòla en causa dau nombre limitat de fremas espanhòlas. De mai, en despiech dau sostèn de la Glèisa a l'arribada de fremas vengudas de la Peninsula Iberica, lei relacions en fòra dau maridatge entre Espanhòus e Indianas contunièron. Dins aquò, aquelei mestís èran generalament bandits per lei Blancs siá per de rasons religiosas (lei mestís èran sovent nascuts en fòra dau maridatge) siá en causa dau risc de concurréncia economica. Ansin, divèrsei lèis foguèron adoptadas per enebir certanei domenis economics ò mestiers ai mestís. L'aplicacion d'aqueu sistèma evolucionèt pauc a pauc segon lei regions en causa de la generalizacion progressiva dau mestissatge au sen de la societat ispanoamericana. Tre lo sègle XVI, lei premierei falhas apareguèron ambé la creacion dei habilitaciones permetent ai mestís d'èsser considerats coma de Blancs en cambi dau pagament d'una soma. De mestís eissits de relacions entre Blancs e Africans ò entre Indians e Africans existián tanben. Pasmens, avián encara mens de consideracions que leis autrei mestís.

Lei comunautats indianas gaire mestissadas e demoradas alunchadas de la societat coloniala gardèron una partida importanta de sei trachs pròpris e son a l'origina de la societat indiana actuala. Au començament de la colonizacion, leis Indians foguèron somés au sistèma de l’encomienda. Aquò èra lo transferiment dei responsabilitats de proteccion e d'evangelizacion d'un grop d'Indians dau rèi a un individú privat. En cambi, aquel individú podiá exigir un tribut ò de corvadas. Aqueu sistèma foguèt fòrça atacat per lei Dominicans, especialament Bartolomé de las Casas, e en 1542, lo rèi d'Espanha adoptèt lei Lèis Novèlas qu'ordonèron la restitucion a la Corona deis encomiendas après la mòrt de sei proprietaris. Pasmens, en fàcia de l'ostilitat dei colons, la monarquia deguèt finalament adoptar una posicion pus complasenta après una revòuta dei proprietaris (1544-1548). Premier, acceptèt la prolongacion de l’encomienda per la durada de vida de l'eiretier de son proprietari. Puei, se creèt un sistèma suplementari de prolongacion per lei generacions seguentas.

En parallèl de l'establiment de la dominacion espanhòla, de campanhas d'evangelizacion foguèron organizadas per convertir leis Indians au cristianisme. Aquò acomencèt tre la conquista de l'Empèri Astèc ambé la destruccion dei temples pagans, deis idòlas, dei libres religiós indians ò de batejaments generaus de populacions. Pasmens, aquela estrategia evolucionèt rapidament vèrs de metòdes pus amagestrats per penetrar dirèctament au sen de la cultura indiana. Ansin, lo cristianisme catolic se generalizèt sota la forma d'un sincretisme mesclant la liturgia crestiana, lo culte de la Santa Verge, dei sants, la musica religiosa e lei processions ambé d'elements e de rites eissits de la religion mesoamericana anciana.

Enfin, l'afondrament demografic foguèt la darriera caracteristica de la societat indiana après la conquista. D'efèct, en causa dei conflictes, dau trabalh fòrçat e, subretot, dei malautiás vengudas d'Euròpa qu'èran desconegudas sus lo continent american (vairòla...), lo nombre d'Indians demeniguèt fòrça rapidament. L'amplor d'aqueu fenomèn es mau conegut en causa de l'abséncia de donadas precisas sus la populacion avans l'arribada deis Espanhòus. Regardant lo territòri mexican, leis estimacions evolucionan entre 11 e 25 milions d'individús en 1519 e solament entre un e dos milions a la fin dau sègle XVII. De mai, lei migracions d'Indians en direccion dei centres economics de la societat ispanoamerica, especialament lei regions minieras, agravèron lo despoblament dei territòris indians. Aquò aguèt per consequéncia la disparicion progressiva de l'aristocracia e deis institucions dei comunautats indianas, compres aquelei deis estats aliats a Espanha coma Tlaxcala.

Felipe II (1556-1598) assaièt d'organizar la gestion e de l'administracion de l'empèri coloniau espanhòu. Pasmens, en causa dei distàncias e de la superficia estendudas, la Corona mau capitèt e l'autoritat reiala declinèt pauc a pauc. En parallèl, la poissança militara d'Espanha s'afebliguèt. Après la desfacha a l'eissida de la Guèrra de Sèt Ans (1756-1763), lo govèrn de Madrid decidiguèt tornarmai de s'ocupar de l'organizacion de sei colonias. L'influéncia dei familhas de criolos foguèt tanben reducha ambé la creacion de pòstes administratius importants fisats a de peninsulares.

Aquelei reformas permetèron ansin de melhorar lei revenguts reiaus. Pasmens, aquò entraïnèt un maucontentament important, magerament au sen dei criolos, basat sus l'aumentacion deis impòsts, lo ròtle important donat ai peninsulares ò lei limits comerciaus impausats per lo monopòli espanhòu. Ansin, una partida importanta de l'elèit revendicava un reequilibratge dei cambis e dei relacions ambé la metropòli. En revènge, donava d'importància a sei privilègis e èra fòrça maufisanta dei classas popularas. En particular, après lei combats durs de la Revolucion en Haití, leis idèas dei Lutz avián gaire de partisans. La rompedura entre Mexic e la metropòli foguèt donc progressiva e entraïnada per l'afebliment d'Espanha, ocupada per França, e per lo refús continú de Madrid d'acceptar lei principalei revendicacions mexicanas.

En 1807-1808, l'invasion de l'Espanha peninsulara per lei Francés de Napoleon I^èr e l'acomençament de l'insureccion populara espanhòla entraïnèt l'afondrament de l'autoritat reiala remplaçada per una junta suprèma que se transformèt rapidament en conseu de regéncia. De combats durs e saunós se debanèron fins a la fin de 1813 còntra lei Francés e lo conseu convoquèt de Cortes cargadas de redigir una constitucion, adoptada en 1812, d'inspiracion liberala. Lei Cortes associèron lei colonias a aqueu procès e l'elèit dei criolos poguèt i mandar de delegats. Obtenguèron d'assegurenças regardant lei libertats individualas ò l'organizacion d'eleccions liuras. Pasmens, en 1814, après la restauracion de la monarquia, aqueleis avançadas foguèron largament oblidas e l'autoritat reiala foguèt restablida sus tot l'empèri franc de la region dau Rio de la Plata. Pasmens, en 1820, una revòuta novèla en Espanha afebliguèt lo poder reiau e marquèt lo començament d'un periòde pus liberau.

Dins lo corrent d'aqueu periòde, lo vice-rèi de Mexico, qu'assaiava de formar una junta ambé lei criolos, foguèt reversat per un còp d'estat organizat per lei peninsulares. Lo poder foguèt alora tengut per l'audienca e sa milicía. Aquò permetèt de blocar lei revendicacions dei criolos mai lo maucontentament se generalizèt dins tota la vice-reialtat de Novèla Espanha. Lo 16 de setembre de 1810, una premiera insureccion importanta acomencèt sota la direccion dau prèire Miguel Hidalgo. Revendicant la supression dau tribut pagat per leis Indians, la restitucion de certanei territòris indians ò l'eliminacion deis Espanhòus, lo movement s'estendèt rapidament e alinhava 80 000 combatents en octòbre. En fàcia, criolos e peninsulares s'alièron per s'opausar a una insureccion populara menaçant sei privilègis e defendiguèron victoriosament Mexico. En març de 1811, Hidalgo e sei tropas foguèron anientats dins la region de Guadalajara e lei caps de la revòuta fusilhats. Pasmens, una autra insureccion acomencèt lèu dins lo sud sota la direccion d'un autre prèire mestís dich José Maria Morelos. Au contrari de Hidalgo, capitèt d'organizar e de disciplinar sei tropas que conquistèron Oaxaca e Acapulco en 1812-1813. Una guèrra lònga foguèt necessària per leis afeblir que s'acabèt solament en 1815 ambé la captura de Morelos e son execucion. Pasmens, Vicente Guerrero, un luòctenent de Morelos, capitèt de contuniar la lucha.

Lo poder en Mexico demorèt entre lei mans dei conservadors mai l'influéncia dei criolos aumentèt. Favorables a l'autonòmia per aparar sei privilègis en fàcia dau liberalisme vengut de Madrid. La Glèisa, menaçada per l'anticlericalisme de certanei tendàncias revolucionàrias espanhòlas, èra tanben fòrça maufisanta a respèct de la metropòli. En 1820, lo coronèu Augustin de Iturbide, cargat de luchar còntra leis insurgents de Guerrero, passèt au contrari un acòrd ambé seis adversaris en febrier de 1821. Dich plan d'Iguala, prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèi Ferdinand VII ò un prince de son ostau. Lo catolicisme demorava religion d'Estat e la Glèisa gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistas foguèron vencuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre, Iturbide venguèt president d'una regéncia. Pasmens, Ferdinand VII refusèt l'acòrd d'Iguala. Ansin, lo 18 de mai de 1822, Iturbide, desirós de mantenir un regime monarquic, foguèt proclamat emperaire per sei soudats. Lei sièis províncias de la capitanariá generala de Guatemala jonhèron l'Empèri^[6].

Pasmens, tre 1822, l'Empèri autoritari d'Augustin I^èr suscitèt una oposicion importanta renfòrçada per la crisi financiera de l'estat novèu. En 1823, un còp d'estat organizat per lo coronèu Antonio López de Santa Anna entraïnèt l'abdicacion e l'exili de l'emperaire. Augustin I^èr foguèt fusilhat l'annada seguenta après una temptativa mancada de reconquistar lo poder. La republica foguèt proclamada mai un periòde lòng d'instabilitat acomencèt. Lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia.

En 1824, una constitucion d'inspiracion liberala foguèt adoptada. Pasmens, de tensions apareguèron rapidament ambé lei conservadors. Ansin, après la victòria electorala conservatritz de 1828, un còp d'estat foguèt organizat per lei liberaus que donèron lo poder a Vicente Guerrero. Ordonèt l'expulsion deis Espanhòus en 1828 e capitèt de replegar un còrs expedicionari espanhòu l'annada seguenta. Dins aquò, tre 1830, Guerrero foguèt reversat per un còp d'estat conservador e fusilhat l'annada seguenta après una insureccion mancada.

En 1832, lo generau Santa Anna capitèt de reconquistar lo poder ambé lo sostèn dei liberaus. Demorèt la personalitat principala de la vida politica mexicana fins a la segonda mitat dau sègle XIX mai perdiguèt unei còps la presidéncia e deguèt s'exilar en 1844. Dins lo corrent d'aqueu periòde, unei govèrns se succediguèron rapidament. Assaièron de centralizar l'estat entraïnant la revòuta de Tèxas que venguèt de facto independent en 1835.

La question de Tèxas entraïnèt un conflicte còntra leis Estats Units d'America de 1846 a 1848. Sa causa premiera foguèt l'annexion de Tèxas per leis Estats Units en 1845. Puei, leis intradas de tropas estatsunidencas dins lei territòris contestats entre Tèxas e Mexic e aquela de soudats mexicans au nòrd de Rio Bravo causèron lo començament vertadier de la guèrra. En aost de 1846, lo govèrn demandèt lo retorn de Santa Anna mai la situacion militara mexicana venguèt rapidament catastrofica. Lei vilas de Monterrey (setembre de 1846), de Veracruz (març de 1847) e de Mexico (setembre de 1847) foguèron perdudas e Mexic deguèt reconoisser sa desfacha. Lo 2 de febrier de 1848, signèt lo tractat de Guadalupe Hidalgo entraïnèt la cession de la màger part dau nòrd dau país (Tèxas, Califòrnia Auta, Nòu Mexic) en cambi dau pagament d'una indemnitat de 15 milions de dolars. En 1853, aquelei pèrdas foguèron completadas per la venda d'una partida suplementària dau nòrd de Mexic (Crompa Gadsden).

En 1853, lo poder foguèt tornarmai fisat a Santa Anna reversat tre 1855 per lei generaus Juan Alvarez e Ignacio Comonfort. Santa Anna deguèt s'exilar tornarmai e sa partença marquèt lo començament d'una tiera de reformas liberalas en despiech dau mantenement de resisténcias importantas de part dei reialistas e dei conservadors. L'influéncia de la Glèisa, que sei bens inalienables representavan un patrimòni fòrça important, foguèt una question majora dau periòde. En 1856-1857, divèrsei mesuras anticlericalas (fin de l'inalienabilitat dei bens eclesiastics, adopcion d'una constitucion sensa referéncia au catolicisme) entraïnèron de protestacions importantas puei una guèrra civila novèla. En 1858, lei conservadors conquistèron lei regions centralas e lei liberaus, dirigits per Benito Juárez, s'installèron a Veracruz. Nacionalizèron lei bens de la Glèisa en 1859 e capitèron finalament de reconquistar la capitala en 1860.

Après l'eleccion de Juárez coma president en 1861, lo govèrn mexican deguèt faciar la question de son deute public. Foguèt rapidament obligat d'arrestar son remborsament. Aquò entraïnèt una intervencion dau Reiaume Unit, de França e d'Espanha que mandèron un còrs expedicionari qu'ocupèt lei doanas de Veracruz. Juárez capitèt de trobar un acòrdi ambé lei Britanics e leis Espanhòus. En revènge, l'emperaire francés Napoleon III èra desirós de crear un empèri mexican catolic susceptible d'equilibrar la poissança estatsunidenca. Mau conselhat per de conservadors mexicans, Napoleon III pensava obtenir un acuèlh favorable a sei projèctes. Pasmens, sei tropas se turtèron a l'oposicion dei liberaus de Juárez e aguèron de dificultats per intrar dins la capitala en 1863. Lei Francés prepausèron lo tròne a Maximilian, fraire de l'archiduc d'Àustria, que foguèt coronat en junh de 1864 ambé lo sostèn dei conservadors. Lei liberaus e Juárez se retirèron vèrs lo nòrd.

Lei Francés e lei tropas imperialas deguèron alora luchar còntra divèrsei guerilhas. A partir de 1866, Napoleon III èra desirós de se retirar dau teatre mexican e lei liberaus prenguèron l'avantatge. En març de 1867, après la retirada totala dei Francés, la situacion militara de Maximilian s'agravèt rapidament. En junh, foguèt capturat e fusilhat per lei fòrças republicanas.

La republica foguèt restablida mai la situacion financiera demorèt marrida e lei venceires se devesiguèron entre elei, especialament Benito Juárez e Porfirio Díaz. D'efècte, lo govèrn de Juárez venguèt rapidament fòrça autoritari. En 1872, après la mòrt de Juárez, Sebastián Lerdo de Tejada li succediguèt acomençant un programa de modernizacion (bastida dau premier camin de fèrre entre Veracruz e Mexico) fins a son reversament per Diaz en 1876.

Porfirio Díaz gardèt lo poder fins a 1911 d'un biais autoritari. D'efècte, aqueu periòde dich « Porfiriato » es caracterizat per d'eleccions trucadas, una censura activa de la premsa e la formacion de milicías paramilitarizadas per mantenir l'òrdre. De mai, formèt un ret de liames personaus ambé de captaus dins tot lo país. Pasmens, Díaz mantenguèt leis aparéncias d'un regime constitucionau, capitèt d'estabilizar la situacion economica e de melhorar lei relacions entre lo govèrn e lei catolics.

D'efècte, la situacion conoguèt divèrseis evolucions permetent sa creissença a partir de la privatizacion dei tèrras indianas e la formacion d'esplechas agricòlas de talha gròssa que sei produccions èran destinadas a l'exportacion. La populacion aumentèt ansin de 7,5 milions en 1850 a 14 milions en 1910. Aquò favorizèt l'arribada de capitaus estrangiers que foguèron investits dins la bastida d'un ret de camin de fèrre e lo sector minier (aur, argent, coire, zinc...). Au començament dau sègle XX, lo sector minier èra vengut fòrça per l'economia mexicana e representava la mitat deis exportacions. Lei classas mejanas urbanas e l'oligarquia foguèron lei beneficiaris d'aqueleis annadas. Pasmens, aqueu desvolopament se faguèt au detriment deis Indians e dei païsans que sa condicion se desgradèt. Dins lo sud conservador, capitèron de gardar lo contraròtle de la màger part dau territòri. En revènge, dins leis autrei regions, la formacion d'haciendas limitèt lo nombre de tenements disponibles e entraïnèt l'aparicion d'un proletariat rurau.

Regardant leis afaires religiós, Diáz reglèt lo conflicte ambé lei catolics en 1877. Anoncièt la fin dei persecucions còntra la Glèisa.

A partir de 1900, lei partisans de Diáz acomencèron de se devesir entre elei regardant leis orientacions de donar au país. Un grop de tecnocratas dichs cientificos recomandèt la creacion d'un partit politic per enquadrar totei lei diferentei practicas dau « Porfiriato ». Aquò se turtèt a l'oposicion dei caps regionaus. En 1904, per contentar lei captaus provínciaus, Diáz acceptèt de prolongar de doas annadas suplementàrias lo mandat dei governadors. Pasmens, après aquela crisi intèrna, la situacion interiora s'agravèt. En 1906 e 1907, de grèvas duras se debanèron dins lo sector minier. L'inflacion e lo chaumatge aumentèron. Aquò favorizèt lo maucontentament e, en 1910, la reeleccion de Diáz èra menaçada per Francisco Madero. Per s'aparar còntra son adversari, Diáz ordonèt son arrestacion, çò que li permetèt d'èsser tornarmai elegit president. Pasmens, aquò entraïnèt una insureccion grèva e marquèt lo començament d'una guèrra civila lònga de 1910 a 1920.

En 1911, la fin dau periòde Porfirio Diaz entraïnèt una guèrra civila dicha Revolucion Mexicana que durèt fins a 1920. Causèt la mòrt d'aperaquí un milion de personas. Lo conflicte acomencèt après la liberacion de Francisco Madero que s'exilèt en Tèxas. Organizèt lèu una revòuta ambé l'ajuda de caps revolucionaris coma Pancho Villa ò Emiliano Zapata. Dins lo corrent d'aquela annada, Madero ocupèt una partida dau nòrd mexican e installèt un govèrn provisòri. Puei, capitèt de negociar un acòrd ambé lo grop dei cientificos e de desarmar leis insurgents franc de Zapata. Aquò entraïnèt la fin dau regime Diaz e lo debanament d'una eleccion liura en octòbre.

Ambé lo sostèn dei cientificos, Madero ganhèt l'escrutinh e venguèt president. Pasmens, son autoritat demorèt febla, especialament en causa de la perseguida de la Revolucion per Emiliano Zapata. Au contrari, Zapata prepausèt un plan per rendre sei tèrras tradicionalas ais Indians. L'agitacion continuala entraïnèt un còp d'estat organizat per lei cientificos que mau capitèt (9 - 18 de febrier de 1913). Lo generau Victoriano Huerta aprofichèt lo caòs per prendre lo poder. Madero foguèt assassinat e Huerta s'alièt ai cientificos e ais Estats Units d'America per se proclamar president.

De 1913 a 1917, lei conflictes intèrnes se multipliquèron dins lo país. D'efècte, après sa presa dau poder, Victoriano Huerta decidèt d'atacar lei fòrças d'Emiliano Zapata situadas dins lo nòrd. Pasmens, après unei desfachas, leis insurgents se reorganizèron au sen d'una « armada constitucionala » dirigidas per Venustiano Carranza, governador de Coahuila, Pablo Gonzalez, Pancho Vila e Álvaro Obregón. En parallèl, de combats opausèron lei païsans paures, ajudats per lei tropas de Zapata, ai fòrças dei grands proprietaris.

La conjugason d'aquelei conflictes entraïnèt una generalizacion de la guèrra civila sus tot lo país. De mai, la diplomacia estatsunidenca agravèt la situacion car Washington sostenguèt per torn lei diferentei faccions per assaiar d'estabilizar la situacion. En abriu de 1914, lo president Woodrow Wilson mandèt un còrs expedicionari que desbarquèt dins lo pòrt de Veracruz e bombardèron la vila. Aquò destabilizèt Huerta e permetèt a seis adversaris d'avançar en direccion de la capitala. En julhet, sei tropas foguèron desfachas entraïnant sa desmission e son exili.

Pasmens, lei venceires mau capitèron de s'unir e la guèrra contunièt. En octòbre de 1914, Pancho Villa reüniguèt una convencion que permetèt a Zapata d'obtenir l'aprovacion de son programa. Lo mes seguent, Carranza e Obregón s'alièron per formar un govèrn provisòri installat en Veracruz. Lei combats contunièron alora entre lei constitucionalistas e lei tropas de Villa e de Zapata. En abriu de 1915, Obregón capitèt de desfaire Villa e Zapata perdiguèt definitivament lo contraròtle de Mexico. Après aquelei victòrias, lo govèrn de Carranza foguèt finalament reconegut per leis Estats Units dins lo corrent de setembre. Pasmens, lei combats contunièron dins lo país fins a l'assassinat de Zapata en 1919 e la somission de Villa en 1920^[7].

En 1917, una convencion foguèt reünida per redigir una constitucion novèla. Lo tèxte foguèt publicat dins lo corrent de l'annada e permetèt d'acomençar lo reglament dau conflicte. D'efècte, permetèt de renfòrçar l'autoritat dau govèrn federau e de contentar certanei revendicacions popularas (possibilitat de restituir de tèrras ais Indians, drech de grèva, jornada de trabalh d'uèch oras, separacion de la Glèisa e de l'Estat, limits impausats a l'influéncia dau clergat...).

Fins a 1920, Carranza gardèt la màger part dau poder e capitèt d'estabilizar son poder. Assaièt de reprodurre lo modèl instaurat per Diaz mai Obregón obtenguèt lo sostèn dei captaus dau nòrd, dei sindicats obriers e de Pancho Villa. Ansin, quand Carranza ordonèt l'arrestacion de son ancian aliat, se turtèt a una oposicion fòrta que formèt una « armada liberala constitucionala » poderosa. Deguèt alora abandonar Mexico avans d'èsser assassinat sus lo camin de Veracruz.

Lei venceires prenguèron lo poder sota l'autoritat d'Obregón elegit president dins lo corrent de setembre. Formèron un ret gropant captaus tradicionaus, caps de sindicats ò de gropaments de païsans, oficièrs superiors de l'armada e caps politics. Aquò permetèt au regime novèu d'enquadrar la populacion. Per completar aqueu sistèma, una ideologia novèla enaurant lei culturas indianas e mestissas, la gèsta revolucionària e desvalorant lo periòde coloniau.

Álvaro Obregón gardèt lo poder de 1920 a 1924. Adoptèt una politica economica similara a aquela dau periòde Diáz moderada per la necessitat de contentar una partida de sa basa revolucionària. Donèt donc la prioritat au desvolopament d'una industria capitalista exportatritz finançada gràcias a d'investiments estrangiers e s'ocupèt d'equilibrar lo budget de l'Estat. Pasmens, organizèt tanben una refòrma agrariana que permetèt de distribuir de tèrras a 10% dei païsans mexicans. Limitada, aquela decision cambièt pas lo modèl d'una agricultura centrada sus lei grands proprietaris e aguèt d'efèctes febles sus la produccion car lei païsans beneficiaris, generalament paures, aguèron de dificultats per esplechar sei tèrras novèlas.

Se la presidéncia d'Obregón permetèt d'amaisar lei tensions eissidas de la Revolucion Mexicana, la fin de son mandat foguèt marcada per una guèrra civila brèva regardant sa succession. D'efècte, segon la Constitucion de 1917, lo president mexican podiá se presentar a sa reeleccion. Per lo remplaçar, Obregón chausiguèt de sostenir la candidatura de Plutarco Elias Calles e se turtèt a l'oposicion d'unei generaus partisans d'Adolfo de la Huerta. Una insureccion aguèt luòc que s'acabèt per la victòria dei partisans d'Obregon e l'execucion d'unei caps revolucionaris. D'eleccions trucadas permetèron alora l'eleccion de Calles.

Plutarco Elías Calles foguèt president de 1924 a 1928 e demorèt lo cap vertadier dau país fins a 1934. Contunièt la politica economica de son predecessor mai adoptèt, en matèria de religion, una atitud ostila a la Glèisa qu'entraïnèt una guèrra civila de 1926 a 1929. D'efècte, tre 1925, son govèrn decidèt d'encoratjar lo desvolopament de l'escòla laïca. L'annada seguenta, ordonèt l'aplicacion deis articles de la Constitucion de 1917 permetent de redurre leis activitats de la Glèisa. Aquò entraïnèt una oposicion fòrta au sen dei classas mejanas e dau clergat qu'ordonèt la suspension de totei lei celebracions religiosas. Lei païsans de l'oèst de Mexico se revoutèron alora e l'insureccion resistiguèt ais atacas de l'armada fins a la conclusion d'una trèva en 1929.

Aquelei trèbols afebliguèron Calles e una modificacion de la constitucion permetèt a Álvaro Obregón d'èsser elegit president un segond còp en 1928. La durada dau mandat presidenciau foguèt tanben aumentada de quatre a sièis annadas. Pasmens, foguèt assassinat tre lo 17 de julhet de 1928 per un militant catolic. Aquò permetèt a Calles de renfòrçar sa posicion ambé la fondacion dau Partit nacionau revolucionari (PNR) e l'eleccion d'aliats politics sensa autoritat de son partit a la presidéncia. Dins lei fachs, Calles, d'ara endavant dich « jefe maximo » gardèt la realitat dau poder e acomencèt de negociar ambé la Glèisa la suspension dei lèis anticlericalas de 1926.

Dins aquò, lei problemas de la crisi religiosa foguèron rapidament remplaçats per lei dificultats pus grèvas de la crisi economica de 1929. D'efècte, fòrça despendanta deis exportacions, l'economia mexicana foguèt fòrça tocada per la reduccion dau comèrci mondiala. Aquò entraïnèt de tensions importantas dins lei classas popularas e mejanas tant dins lei vilas que dins lei zònas ruralas. Lo regime i respondèt per de mesuras autoritàrias e per un renfòrçament de la repression. Pasmens, aquò mau capitèt d'empachar lo desvolopament de l'oposicion, compres au sen dau PNR. En 1934, Calles foguèt donc obligat de laissar lo poder e de designar lo generau Lazaro Cardenas coma successor.

Leis annadas Cardenas aguèron un ròtle decisiu dins lo renfòrçament dau regime eissit de la Constitucion de 1917. D'efècte, après l'eliminacion dei partisans de Calles entre 1924 e 1926, donèt una impulsion novèla au movement revolucionari gràcias a una refòrma agrariana, a un sostèn regular ai sindicats e a la nacionalizacion de l'industria petrolièra. Sa popularitat li permetèt d'assegurar lo mantenement de la patz intèrna e dau regime que s'institucionalizèt.

Lo president, elegit per un mandat de sièis ans, èra lo cap quasi absolut de l'Estat mai aviá pas lo drech de se representar. En revènge, podiá designar son successor que son eleccion èra assegurada gràcias a d'eleccions regularament trucadas. Pasmens, en despiech de l'aspèct non democratic d'aqueu foncionament, divèrsei drechs fondamentaus protegits per la constitucion foguèron mai ò mens respectats coma la libertat d'opinion, la diversitat de la premsa, la libertat religiosa, divèrsei drechs sociaus ò l'existéncia d'autrei partits politics. Lo modèl politic mexican evolucionèt ansin entre democracia e dictatura e lo PNR, que venguèt lo Partit revolucionari institucionau (PRI) en 1946, gardèt lo poder de 1940 a 1997.

De 1940 a la fin deis annadas 1960, Mexic conoguèt un periòde de creissença economica importanta que favorizèron l'industrializacion e l'urbanizacion dau país. Lei presidents chausiguèron d'adoptar una politica economica capitalista que venguèt mai e mai liberala dins lo corrent dau sègle. D'efècte, Manuel Ávila Camacho (1940-1946) e Miguel Alemán Valdés (1946-1952) restaurèron de relacions bònas ambé leis Estats Units d'America e favorizèron lo sector privat, especialament dins l'agricultura e lo torisme, permetent d'atraire d'investiments estrangiers importants. Sota Adolfo Ruiz Cortines (1952-1958), aquela tendància se confirmèt e l'influéncia de tecnocratas liberaus se renforcèt. En particular, una politica d'economias drasticas permetèt de redreiçar la situacion dei finanças nacioalas mai entraïnèt de tensions socialas fòrça importantas.

Son successor Adolfo López Mateos (1958-1964) deguèt reprimir unei grèvas duras e orientar sa politica vèrs la senèstra (reforma agrariana novèla, mantenement de relacions diplomaticas ambé Cuba...). Pasmens, aquò permetèt pas de resòuvre la crisi sociala e Gustavo Díaz Ordaz (1964-1970) chausiguèt lo metòde autoritari per contraròtlar lei movements revendicatius encoratjats per l'organizacion dei Jòcs Olimpics en Mexic en 1968. Ansin, lo 2 d'octòbre, l'armada tirèt sus una manifestacion d'estudiants tuant aperaquí 250 personas. En mai d'aquò, la fin deis annadas 1960 marquèt lo començament d'un periòde lòng de problemas economicas. Lei revendicacions politicas e socialas aumentèron e lo PRI aguèt alora de dificultats recurrentas per faciar la situacion.

Dins lo corrent de la fin deis annadas 1960 e dau començament deis annadas 1970, la conjugason entre lei mutacions prefondas de la societat mexicana (exòdi rurau, formacion de barris de barracas fòrça pauras a l'entorn dei vilas principalas, aumentacion deis inegalitats socialas ja fòrça importantas, industrializacion...) e lei dificultats economicas devesiguèt prefondament lo PRI e, pus generalament, tota la vida politica dau país. La drecha, sovent formada ais Estats Units, èra venguda fòrça liberala mentre que la senèstra èra favorabla au modèl cuban. Aquò afebliguèt lo partit e favorizèt l'emergéncia de revendicacions demandant l'instauracion d'una democracia vertadiera.

La presidéncia de Luis Echeverría (1970-1976) foguèt ansin marcada per de combats entre l'armada e de guerilhas urbanas en 1971. En parallèl, la situacion economica contunièt de s'agravar. Pendent son mandat, José López Portillo (1976-1982) adoptèt un plan d'austeritat per sostenir e estabilizar la moneda nacionala que demeniguèt lo nivèu de vida e aumentèt lo chaumatge. De mai, leis efèctes negatius d'aquela politica foguèron agravats per la descubèrta de jaciments de petròli dins divèrsei regions. Son esplecha entraïnèt una competicion acarnada e d'aumentacions fòrça importantas de la corupcion, de l'inflacion e deis importacions. En 1982, la situacion economica èra tant catastrofica que Mexico deguèt arrestar lo pagament deis interès dau deute nacionau. Miguel de la Madrid (1982-1988) assaièt de redreiçar la situacion financiera gràcias a un plan d'austeritat novèu mai aquò aguèt tornarmai de consequéncias negativas sus lei classas popularas. Entraïnèt tanben una scission dau PRI ambé la partença de son ala progressita que fondèt lo Partit de la revolucion democratica (PRD) en 1989. Son successor Carlos Salinas de Gortari (1988-1994), elegit ambé solament 50,3% dei sufragis exprimits, contunièt aquela politica e chausiguèt d'intrar au sen d'un mercat economic comun dich ALENA format ambé Canadà e leis Estats Units d'America. Lei consequéncias d'aquel acòrd sus lei revenguts dei païsans paures entraïnèron en 1994 una guèrra civila brèva dins lo sud-èst còntra l'Armada Zapatista de Liberacion Nacionala (EZLN) que se revendica de Zapata. Un alta-au-fuòc permetèt d'arrestar lei combats mai lei negociacions mau capitèron e la guerilha zapatista ocupa e administra totjorn quauquei vilatges de Chiapas.

En 1994, l'eleccion dau candidat dau PRI, Ernesto Zedillo, foguèt fòrça malaisada (48,7%) e, en 1997, lo partit perdiguèt sa majoritat a la Chambra dei deputats. Puei, en 2000, per lo premier còp dempuei la fin de la Revolucion Mexicana, lo PRI perdiguèt lo poder au profiech de Vicente Fox dau Partit d'accion nacionala (PAN, un partit conservador, liberau e catolic fondat en 1939). En 2006, lo PAN gardèt lo poder just just (35,9% per lo PAN e 35,3% per lo PRD) e Felipe Calderón venguèt president. Sa politica fòrça liberala favorizèt la creissença economica mai agravèt leis inegalitats socialas. De mai, deguèron faciar lo problema de la criminalitat organizada mexicana qu'es venguda poderosa en causa dau desvolopament dei trafegs, especialament aquelei de drògas, en direccion dau territòri estatsunidenc. Acomençada per Fox, la lucha còntra lei cartèus de la dròga se transformèt en guèrra civila saunosa (entre 60 000 e 100 000 mòrts pendent lo periòde 2006-2012) ambé la participacion dirècta de l'armada decidida per Calderon.

1. ↑ «Pre-Columbian Mexico - Mexico.». Autor: Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008
2. ↑ L'existéncia d'un sistèma d'escritura, probablament basat sus aquelei glifs, es totjorn l'objècte de debat entre lei scientifics. D'efècte, de descubèrtas raras a La Venta, Tlatilco e Cascajal semblan indicar l'utilizacion d'una escritura a partir de 650 avC. Pasmens, i a de contestacions regardant l'origina olmèca d'aquelei vestigis car lei glifs utilizats son generalament fòrça similars a aquelei inventats per lei Maias.
3. ↑ Lo scenari classic depinta l'invasion, lo pilhatge e l'incendi de la vila per de nomadas chichimècs. Pasmens, de cavaments pus recents an mostrat la concentracion dei destruccions dins lei quartiers e lei zònas reservadas a l'aristocracia e ais elèits. Es ansin apareguda una teoria depintant lo declin e l'abandon de la ciutat en causa d'una crisi sociala intèrna, probablament entraïnada per de crisis agricòlas recurrentas a partir de 535-536.
4. ↑ Early, Middle, and Late Formative periods. Mexico. Encyclopedia Britannica. Data d'accés: 2 d'abril de 2008
5. ↑ Diferentei versions de la fin dau rèine de Moctezuma II existisson e lei circonstàncias de sa mòrt son desconegudas (execucion per leis insurgents, mòrt per error tuat per de tirs deis insurgents, execucion per leis Espanhòus...).
6. ↑ Lo Salvador refusèt mai una invasion mexicana en 1822 l'integrèt per fòrça dins l'Empèri.
7. ↑ Pancho Villa foguèt assassinat per de rasons desconegudas en 1923.