Didon

Didon (latin : Dido), Elissa o Elisha, es la fondatritz legendària e primièra reina de Cartage. Arribada sus las còstas d'Africa del Nòrd, dins l'actuala Tunisia, fonda la ciutat de Cartage. Segon la legenda, se seriá immolada pel fuòc per qu'espose pas lo sobeiran dels luòcs, Iarbas.

Dins la mitologia grèga e romana, Didon es la filha de Belos e la sòrre del rei de Tyr, Pigmalion.

Lo mite de Didon foguèt utilizat per Virgili dins son òbra, l’Eneida. E tanben foguèt utilizat dins los autres arts: en musica, en pintura, en escultura, eca.

Lo punt de vista ostil difusat per Timèu de Tauromenion, e repetit per Justin, es fragil car, se fondant sus l'interpretacion de Gerhard Herm (de) (Die Phönizier) e s'apiejant sus de fonts classicas coma Virgili, Ovidi, Sili Italic o Trebelli Pollio, arriban un perfil istoriografic pron diferent de la version tradicionala e estereotipada.

Didon es una princessa feniciana, primièra nascuda del rei de Tir, que la succession es arrestada per son fraire Pigmalion. Pigmalion assassina lo marit de Didon, qu'èra tanben son oncle, Siquèu, e impausa sa quita tirania. Per evitar benlèu una guèrra civila, Didon quita Tir amb una seguida nombrosa, s'embarcant per un long viatge que l'etapa màger es Chipre^[1]. A Chipre, l'esquadra embarca de joventas destinadas a esposar los mascles de l'espedicion.

Desbarcada sus las còstas de l'actuala Tunisia, vèrs 814 AbC, causiguèt un luòc per fondar una capitala novèla pel pòble fenicèu: Cartage. Obten pacificament de tèrras per s'establir per un acòrdi ingenhós amb lo senhor local: « tant que ne poiriá caber dins la pèl d'un buòu ». Causiguèt alara per fondar sa vila una peninsula s'avançant dins la mar e fa talhar la pèl d'un buòu en correjas fòrça finas. Las ajustant una darrièr l'autra, delimita l'espaci de çò que vendrà mai tard la granda Cartage^[2],[3]. A vegada se fa referéncia, en matematicas, a aquel torn qu'aplica intuitivament la solucion del problèma isoperimetric dins un miègplan euclidian^[4]. Somesa a una cort pressanta de la part dels reiatons locals, se remarida, benlèu, amb l'un dels fidèls tirians, qu'aparteniá a la familha Barca, segon Sili Italic^[5]. Las autras fonts presentan diferentament las causas: per aver pas de trair son jurament de fidelitat a son espos, se trauca lo còr e se geta dins un lenhièr que seriá estat destinat a las manas d'aquel darrièr.

Es a la seguida d'aquel acte que son nom ven « Didon », que significa « femna coratjosa »^[6]. Es divinizada per son pòble jol nom de Tanit e coma personificacion de la granda divesa Astartè (equivalent de la Junon romana)^[7],[8],[9].

Una de las fonts del mite de Didon ven dels cants de l’Eneida ont lo poèta latin Virgili conta los amors de Didon e Enèu.

Enèu fugís amb son paire Anquises, son filh Ascani e vint naus plenas des subrevivents de la casuda de Tròia (redusits al nombre de tres a l'arribar). Los dieus olimpians li avian predich que fondariá una ciutat novèla sul site de l'actuala Roma (que la fodèron de fach los seus descendents, Romul e Rème), atenguèt dins son periple la tèrra d'Africa, dins la region de l'actuala Tunis ont foguèt aculhit per la reina de Cartage, Didon. Una granda passion naís alara entre eles^[10] mas es trencada pels dieus olimpians que cridan l'eròi per sa destinada^[11].

Quand Enèu quita Cartage, Didon, incapabla de suportar aquel abandon, prefèra se donar la mòrt amb una espasa qu'Enèu li aviá daissada^[12]. Quand aquel arriba als Infèrns parla al seu fantasma, que refusa lo pardonar sa partença. Es tanben lo fantasma de Didon que parla a sa sòrre, Anna Perenna, de la jelosiá de Lavinia, la femna d'Enèu.

Virgili introduch la figura de Didon dins la « cultura occidentala » segon un sistèma de « dobla escritura » que lo primièr nivèl superficial es previst per l'audiéncia e los besonhs d'August alara que la segonda, mai prigonda e amagada, rebat lo vejaire de l'autor e sa reconstruccion istorica.

Lo nom de Didon aparéis vèrs lo sègle II AbC.^[13] e deu sa fòrça larga difusion a l’Eneïda de Virgili que ven del regne d’August. Fòrça significacions foguèt prepausada^[14].

• Giovanni Boccacio consacra un capítol a Didon dins De mulieribus claris (Sus las femnas celèbras) publicat en 1374^[15] ;
• Étienne Jodelle, Didon se sacrifiant, 1558 ;
• Georges de Scudéry, Didon, 1636 ;
• François Le Métel de Boisrobert, in Gallica La vraye Didon ou La Didon chaste, 1643 ;
• Louise-Geneviève de Saintonge, in Gallica Didon, tragédie en musique, 1693 ;
• Jean-Jacques Lefranc de Pompignan, in Gallica Didon, 1734 ;
• Henry Fielding, romancièr anglés del sègle XVIII, fa un parallèl dins Amelia entre los amors illicits de William Booth e Miss Matthiews dins la prison de Newgate a aquels d'Enèu e de Didon a Cartage (1752) ;
• Jean-François Marmontel, in Gallica Didon, 1783 ;
• Alexandre Hardy, Didon se sacrifiant, sègle xvii ;
• Jacques J. Tabet, Hélissa, roman historique, Paris, Librairie Alphonse Lemerre, 1921; réimpression Samir C. Abdou, Beyrouth 1974 ;
• Fawzi Mellah, Elissa, la reine vagabonde, Paris, Le Seuil, 1988 ;
• Gilles Massardier, Les Brûlures de Didon, 2005.

• Didon es lo subjècte de l'un dels quadres de Pierre-Narcisse Guérin.
• La mòrt de Didon de Peter Paul Rubens.

• Didone abbandonata, un dels librets mai celèbres de Métastase, fuguèt mes en musica per mai de 50 compositors coma Domenico Sarro (1724), Nicola Porpora (1725), Leonardo Vinci (1726), Baldassare Galuppi (1740), Johann Adolph Hasse (1742), Niccolò Jommelli (1747), Tommaso Traetta (1757), Giuseppe Sarti (1762), Niccolò Piccinni (1770) et Saverio Mercadante (1823).
• 1641 : La Didone de Francesco Cavalli
• 1656 : La Didone de Andrea Mattioli
• 1689 : Dido and Aeneas de Henry Purcell
• 1693 : Didon de Henry Desmarest
• 1707 : Dido, Königin von Carthago de Christoph Graupner
• 1783 : Didon de Niccolò Piccinni
• 1860 : Les Troyens de Hector Berlioz

• Didon es una  de las 1 038 femnas referenciadas dins l'òbra d'art contemporanèu The Dinner Party (1979) de Judy Chicago; son nom i es associat a Hatchepsot^[16].

• Didon figura sul la cara del bilhet de detz dinars tunisian editat lo 7 de novembre de 2005.

• Hygin, Fables [détail des éditions] [(la) lire en ligne] (CCXLIII).
• Justin, Abrégé des Histoires philippiques de Trogue Pompée [détail des éditions] [lire en ligne] (XVIII, 3-6).
• Ovide, Fastes [détail des éditions] [lire en ligne] (III, 543 et suiv.), Héroïdes [détail des éditions] [lire en ligne] (VII), Métamorphoses [détail des éditions] [lire en ligne] (XIV, 79 et suiv.).
• Timée de Tauroménion (fr. 23 Müller [lire en ligne]).
• Virgile, Énéide [détail des éditions] [lire en ligne] (passim).

• (en) Josette Elayi, Histoire de la Phénicie, Paris, Perrin, 2013 ISBN: 9782262036621.
• L. Foucher, Les Phéniciens à Carthage ou la geste d'Élissa, 1978.
• David Lockie, L'amour d'une reine, traduction de l'anglais Dido a love story de E.D. Balland, 1977.
• (en) H. Akbar Khan, Doctissima Dido : Etymology, Hospitality and the Construction of a Civilized Identity, 2002.
• (en) R.S. Conway, The Place of Dido in History, 1920.
• (it) S. Conte, Dido sine veste, 2005.
• (it) L. Mangiacapre, Didone non è morta, 1990.
• (it) E. Stampini, Alcune osservazioni sulla leggenda di Enea e Didone nella letteratura romana, 1893.
• G. Kowalski, De Didone graeca et latina, 1929.

• Civilizacion cartaginesa
• Site arqueologic de Cartage
• Lista de las femnas monarcas

• Didon et Énée chez Virgile : texte, commentaires et ressources
• Infelix Dido ! par Franz De Ruyt
• PDF Elyssa de Carthage. Apports d’un mythe fondateur par M'hamed Hassine Fantar