Hada

Es hades (var. hadas, fadas, faas), deth latin fata, son esperidi dera natura que trabalhen entà protegir lor equilibri. Lor mot en latin significa «destin», pr'amor qu'es hades provien des moires grègues, ues creatures qu'aparéishen eth tresau dia dera naishença d'un mainatge tà predíder-ne eth futur.

Des deth romanticisme son representades coma jovenes gojates damb ales. Aparéishen sovent en condes populars, e tostemp coma gent pichona, de grand atractiu e damb fòrça bon còr. Totun, ara Edat Mieja son pintades coma un esperit protector o, sovent, maliciós. Tà protegir-se'n, era gent portaue ath dessús un benastrador de hèrre negre. Es hades vestíssen damb petales de flors o damb teles de color blu, verd o auriòu. Pòden esdevier invisibles a volontat. Les agrada fòrça era musica, especiaument era tradicionau, es sòns estrumenti preferidi son es flaütes e era arpa. Tanben les agrada fòrça barar ara lutz dera lua, ac hèn sovent: es sues dances ensisadores son d'ua granda beresa artistica. Pòrten ua vida idillica e de léser. An era avedada d'èster fòrça delicades, mausapioses, netes e geloses. Es hades non son cap dolentes, mès tanpòc bones, car son autant petites que non les caben pas dus sentiments ath madeish viatge. Hèn partida dera mitologia de fòrça cultures coma era britanica, era sueca, era chinesa, era iraniana, era catalana e era occitana.

Es hades non shurmen pas, mès desprénen un povàs pes ales : aguest ei eth povàs de hada. Se ditz que se s'escampilhe per dessús deth còs, se pensa en causes polides e se pren confidança d'un madeish, da eth poderatge de volar. Coma Peter Pan, eth personatge der escrivan anglés Sir James Mattew Barrie, que vola gràcies ath povàs de Campaneta e ath sòn grand optimisme e imaginacion.

Es condes de hades son aqueri que conténen d'elements fantastics, pr'amor qu'es hades pòden hèr fòrça menes d'encantaments. Era sua estructura ei normaument simpla (començament, desvolopament e finau) e i aparéishen personatges tipics des condes (un dolent, un eròi, etc). Abituaument, er argument ei sus ua situacion complexa qu'en fòrça casi acaba damb un finau erós. En aguesti condes, que hèn partida dera nòstra cultura des de tempsi immemoriaus, i aparéishen diuèrses sòrtes de hades: hades bones, hades que demòren as bòsqui, hades voladores...

Non i a pas ua classificacion unenca des hades, pr'amor que se pòden seguir diuèrsi critèris. Fòrça autors prepausen aguesta que vos presentam de tira:

• Hades blanques : segontes es legendes les agrade víuer pròp des castèths ancians e rondejades d'arbes des bòsqui que se trapen prèp de poblacions plan petites. Se ditz que possedissen grandes qualitats.
• Hades verdes : coneishudes coma es hades fisicament mès fòrtes. Aguestes an mès contacte damb es fenomèns naturaus, coma per exemple eth vent. A banda dera color verda que les identifica, podèm reconéisher-les per lors desplaçaments estremadament leugèrs, coma se flotèssen ara aira.
• Hades drianes: son es hades cantaires. Se ditz que sovent es sòns momolhs se pòden confóner damb eth bronit que produsís eth vent quand bohe entre es huèlhes des arbes ont estatgen.
• Hades de man blanca : son es hades mès polides, mès tanben son mès dificils de veire. Segontes es legendes, es persones que les an vistes an tombat hòles encausa dera sua beresa.

Hada ei un tèrme generic usat entà classificar bères creatures que compartissen quauques caracteristiques. Es serenes son es hades dera mar, es làmies son es des caunes, es ninfes víuen en arrius e lacs, es driades e es naiades son es hades des bòsqui. Molti elfes son nomentadi hades, atau coma esperidi invisibles o plan pichons que s'amaguen as vilatges. Bèths gènis des obratges de Shakespeare son hades.

Ena mitologia catalana es hades semblen èster ua reminiscéncia precristiana d'esperidi aquatics dera natura, aguest concèpte esvoludèc ath de bruèisha pr'amor dera persecucion dera Glèisa ena Edat Mieja. Se caracterizen normauament per èster emparentades damb era aigua, en tot abitar en lacs e estanhs. Enes legendes an sovent un ròtle neutre coma fòrça dera natura e enes rondalhes an era avedada d'ajudar er eròi dera istòria damb pistes e encantaments. Enes mès antiques, son sovent aparicions dera verja es que hèn aguesta foncion. En un pilèr d'istòries es hades s'aparelhen damb òmes e hèn çò possible tà que non se descobrisca. S'an hèt plan celèbres era hada Flor de Neu e es aloges deth poèma Canigó de Jacint Verdaguer, ua des òbres clau deth romanticisme catalan e tanben Liliana, creada per Apel·les Mestres. Es legendes catalanes sus es hades, coma en d'autes cultures, son autan diuèrses que receben autanplan nòms diferenti: aloja, goja, dona d'aigua, paitida, encantada, encantaria,...

Tanben i a d'autres personatges coma era hada mairia.

Es anèths de hada, segontes eth folclòre britanic, son zònes circulares qu'aparéishen mercades as clarulhes des bòsqui per ua èrba mès espessa e d'un verd mès entens qu'era rèsta. Aguesti anèths pòden hèr enquia a 60 mètres de diamètre e son es tralhs que dèishen es hades dempús des sues hèstes nocturnes. Òm a dit tostemp qu'aqueth que formula un desir justament ath cèntre d'un anèth de hada en ua net de lua plea, se le harà realitat. Mès s'un èster uman i dintra quan es hades encara son laguens, restarà obligat a dançar damb eres tota era net sense arturar-se enquia er esquintament mès prigond. Era unica faiçon de gésser-ne ei qu'ua autra persona estire er arretengut damb fortetat en tot mantier assolidadament un pè dehòra deth cercle. Mès se, malerosament, aquera persona eslingue e entre completament dins eth cercle, tanben demorarà arretenguda.

Era hada mès aimada per toti es mainatges ei, plan qu'òc, era hada des dents. Era escàmbie es dents de lèit que quèn as dròlles per sòs e/o un petit present. Açò passe as Estats Units, ath Canadà e a determinadi parçans deth Reiaume Unit. Non se sap certanament quina ei era sua origina perque ei ua tradicion plan antica : s'a podut saber que hè mès de mil ans es mainatges vikings recebien dejà un present quan les quèie un dent. En fòrça luòcs d'Euròpa, coma Espanha, existís era madeisha tradicion mès damb un arratet, e as Païsi Catalans e en d'auti luòcs tanhents i a er angelet e eth gripet des dents (en catalan Angelet de les dents e follet de les dents).

Era hada mairia ei un personatge tipic des condes tradicionaus que hè magia entà cambiar era fortuna des èrois e ajudar-los enes moments mès dificils. Ei ua descendenta des parques romanes e des gènis islamics. Apareish tà revelar ua realitat oculta, autrejar un don o un desir o transformar bèths objèctes o personatges. Normaument era sua preséncia ei esporadica, molti viatges era sua foncion ei desboçar era trama e alara desapareish. Quauques des istòries on apareish ua hada mairia son era Cendroseta o era Bèra Dorment.

Eth País des Hades ei un reiaume ont es hades condusissen es umans que son enluadi per lor musica. Aqueri qu'an estat sedusidi tà accedir-i, generaument, se pèrden en temps, e quan retornen, es ans an passat rapidament. Se quauquarrés ges damb eth pervoler de trapar-lo, malaisidament ac artenherà, pr'amor que, segontes era legenda, sonque se pot trobar per edart.

En junhsèga de 1918, dues gojates obtengueren ua fotografia ont apareishie un grop de hades. Elsie Wright, de dètz-e-sèt ans, hec ua fotografia ont se vedie era sua cosia, Frances Griffths, ath bòsc rondejada d'ues petites cretures alades. La ensenhèren ara sua familha en tot assegurar que non ère cap de montatge e qu'èren hades reaus. Ben qu'es paires d'Elsie se mostrassen esceptics damb eth tèma, era maire passèc era fotografia a quauques amistats interessades en mond paranormau. Un mes après, es gojates artenhèren ua fotografia ont apareishie Elsie acompanhada d'un holet. Era nòva se difonec lèu e apareishec en nombroses publicacions, que creeren fòrça tarrambòri. Pòc temps dempús, fòrça gent ère interessada en tèma, entre d'autres eth celèbre romancier Sir Arthur Conan Doyle. Òm encomandèc a uns saberuts que examinessen es imatges, mès no artenhèren espròves concludentes d'enganh. Se publiquèren nombrosi articles sus era question, coma «Hades fotografiades, un eveniment que hè epòca» de Conan Doyle (1919). Er an 1920 es mainades hèren tres fotografies mès de hades, es quaus gesseren lèu ara premsa. Eth debat sus era autenticitat des hades contunhèc intensament es següenti decènis. Finaument, ath cap de mès de seishanta ans, Elsie e Frances admeteren que tot auie estat ua farsa.