Dwingeloo Radiotelescoop

Dwingeloo Radiotelescoop
De Dwingeloo Radiotelescoop in 2022
Locatie
Locatie	Dwingeloo
Adres	Oude Hoogeveensedijk 4, bij
Coördinaten	52° 48′ NB, 6° 23′ OL
Status en tijdlijn
Oorspr. functie	Radiotelescoop
Huidig gebruik	Radiotelescoop
Start bouw	1954 (najaar) 2012: heringebruikname
Bouw gereed	april 1956 12 september 2013: restauratie
Opening	17 april 1956 5 april 2014: heropening
Sluiting	1998
Verbouwing	2007
Bouwinfo
Eigenaar	ASTRON
Constructeur	C.A. (Lex) Muller
Aannemer	Werkspoor
Projectontwikkelaar	de Stichting Radiostraling van Zon en Melkweg
Erkenning
Monumentstatus	rijksmonument
Monumentnummer	530829
Detailkaart
Onderhoudswerkzaamheden aan de telescoop in 2008
(en) Atlas Obscura-pagina
Portaal    Civiele techniek en bouwkunde

De Dwingeloo Radiotelescoop (DRT) is een Nederlandse radiotelescoop in de buurt van het Drentse dorp Dwingeloo, aan de rand van de Dwingeloosche Heide in het Nationaal Park Dwingelderveld. Met de DRT zijn onder andere twee kleine sterrenstelsels in de buurt van de Melkweg ontdekt die de namen Dwingeloo 1 en Dwingeloo 2 hebben gekregen. In 2009 werd de radiotelescoop als rijksmonument aangewezen.

De Dwingeloo Radiotelescoop is een radiotelescoop met een enkele schotel met een diameter van 25 meter. De telescoop werd in samenwerking met diverse Nederlandse universiteiten gebouwd in 1954 door Werkspoor en Philips. Na de woorden Zoudt u op deze knop willen drukken, majesteit? werd de telescoop op dinsdag 17 april 1956 officieel in gebruik genomen door koningin Juliana.^[1] Het was korte tijd de grootste radiotelescoop ter wereld. De kosten van de bouw werden bij aanvang begroot op ƒ 505.810^[2] (dat is gelijk aan ongeveer € 1,9 miljoen in 2019).^[3] De bouw van de telescoop werd bekostigd door de toenmalige Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek (tegenwoordig is dit de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)).

Op de locatie van de Dwingeloo Radiotelescoop aan de rand van het Nationaal Park Dwingelderveld werkt ook het grootste deel van de ASTRON-staf. Zij zijn onder andere bezig met de ontwikkeling van (hardware en software voor) de LOFAR-telescoop.

Het gewicht van de hele constructie is ongeveer 120 ton. De fundering is van beton, waarop een rail is gemonteerd, de azimutrail. Daar overheen lopen vier loopwielen met ongeveer 15 ton druk per wiel. De loopwielen dragen de hele constructie. Alle kabels komen de installatie binnen via een spil. De grote parabolische reflector (vaak "spiegel" genoemd) wordt gedraaid door drie motoren, een voor het azimut en twee voor de elevatie. Aan de voorkant van de spiegel zit een focusbox waarin de ontvangstapparatuur zit verwerkt. De gegevens die daar worden opgevangen gaan dan naar de computers die opgesteld zijn in een behuizing achter de schotel.

Een van de eerste resultaten van de telescoop was de nu nog veel gebruikte Westerhout catalogus van radiobronnen van Gart Westerhout^[4].

De telescoop is hoofdzakelijk gebruikt voor het in kaart brengen van neutrale waterstof in de Melkweg door middel van metingen van de 21cm-lijn. In 1963 ontdekten Muller, Oort en Raimond de aanwezigheid van hogesnelheidswolken van neutrale waterstof in de halo van de Melkweg.^[5] De laatste 21cm-survey die gedaan is met de telescoop was de Leiden/Dwingeloo HI Survey van Hartmann en Burton.^[6]

Daarnaast is de telescoop gebruikt voor metingen van OH-masers in OH/IR-sterren en van OH in moleculaire wolken.

Met de DRT zijn twee kleine sterrenstelsels in de buurt van de Melkweg ontdekt die de namen Dwingeloo 1 en Dwingeloo 2 hebben gekregen. Dwingeloo 1 is een balkspiraalstelsel en ligt 10 miljoen lichtjaren ver weg van de aarde, in het sterrenbeeld Cassiopeia en is in 1994 ontdekt. Het stelsel ligt in de zogenoemde Zone of avoidance (ZOA), een zone waarin sterrenstelsels slecht zichtbaar zijn vanwege de Melkweg. Bij verder onderzoek in die regio naar aanleiding van de vondst werd nog een sterrenstelsel gevonden, Dwingeloo 2. Dwingeloo 2 is een onregelmatig sterrenstelsel en ontdekt in 1996.

Sinds 1998 werd deze radiotelescoop niet meer wetenschappelijk gebruikt en raakte hij in onbruik. Er werd geen onderhoud meer aan gepleegd. Om te voorkomen dat de telescoop bij sterke wind beschadigd zou raken, stond hij permanent in stormstand geparkeerd, ook wel badkuipstand genoemd. Doordat er geen onderhoud meer werd gepleegd begon de installatie te roesten, en vormden vallende stukken metaal een gevaar voor de omgeving. Er werden plannen gemaakt om de installatie te slopen. Op 29 januari 2007 werd de stichting CAMRAS opgericht, die zich met behulp van vrijwilligers inspant om het instrument te restaureren en wederom gereed te maken voor gebruik. Na de restauratie kwam de telescoop — de oudste draaibare van dit formaat ter wereld — ter beschikking van radioamateurs, amateurastronomen en onderwijsinstellingen.

De Dwingeloo Radiotelescoop is sinds 2009 rijksmonument. In 2010 liet de beheerder van de telescoop ASTRON de DRT tevens erkennen als industrieel erfgoedmonument. In 2011 kende de overheid meer dan 880.000 euro subsidie toe voor een flinke opknapbeurt.^[7] Daarmee werd in juni 2012 begonnen.^[8] Op zaterdag 28 april 2012 werd de radiotelescoop symbolisch uitgezet door wethouder Kleine Deters van de gemeente Westerveld^[9] en op 5 juni 2012 werd de 25 meter brede en 38.000 kilo wegende schotel van de toren af gehesen en op een speciaal daarvoor ontworpen bok geplaatst. Deze stond op de funderingsblokken waarop de schotel in 1954-1956 was gebouwd. Hier werd een tent omheen gebouwd, zodat de telescoop gezandstraald en gecoat kon worden. Op 19 november 2012 werd de schotel weer in de toren opgehangen.^[10] Ook werden de controle- en machinekamer gerestaureerd en werd er een glasvezelverbinding gerealiseerd. Op 12 september 2013 berichtte CAMRAS dat de restauratie was voltooid; de officiële heropening vond plaats op 5 april 2014 in aanwezigheid van de Amerikaanse astrofysicus en Nobelprijswinnaar Joseph Hooton Taylor.^[11]

Hoewel de telescoop sinds 2014 ter beschikking staat van radioamateurs, amateurastronomen en onderwijsinstellingen, heeft hij al in 2013 geholpen het contact te herstellen met een nanosatelliet, de Triton-1.^[12] De telescoop wordt jaarlijks tijdens de JOTA gebruikt voor moonbouncing.

Afwachten is 't consigne; luisteren.
In Dwingelo hoor je het fluisteren
der leegte in de radiotelescoop

Fragment van het sonnet Dwingelo van Gerrit Achterberg^[13]

• Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958

• ASTRON
• Stichting CAMRAS

Zie de categorie Radiotelescoop Dwingeloo van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.