Ännern vun Ozean

Wohrschau: Du bist nich anmeld. Dien IP adress ward publik makt wenn Du irgendwat ännerst. Wenn du di anmeldst oder een Bruukerkonto anleggst, ward dien Ännern to dien Bruukernaam toschreven, neevst anner Vördeelen.

[[Bild:Physical World Map 2004-04-01.jpeg|duum|hochkant=1.3|Weltkoort vun de Eer mit de groten Ozeanen in blau]]
[[Bild:Sal Cape Verde north coast.jpg|duum|Noordküst vun [[Sal (Kap Verde)|Sal]], Kapverde. Dat Eiland liggt midden in’n Atlantik]]
[[Bild:Sunset on Kuta Beach, Bali.jpg|duum|Sünnünnergang an’n Strand vun [[Bali]], Indonesien, in’n Indischen Ozean]]
En '''Ozean''' (vun’t [[Greeksche Spraak|gr.]]: ὠκεανός „Okeanos“, wat en Gott in de [[Greeksche Mythologie|greekschen Mythologie]] dorstellt) is en bannig groote, tosamenhangende Waterflach un Deel vun’t [[Weltmeer]] op de Eer oder op en annern Himmelskörper.

== Opdelen vun de Ozeanen ==
Vun de Böverflach vun de [[Eer]] sünd ruchweg 71 % vun Water bedeckt, neemlich vun de Ozeanen un jemehr [[Nevenmeer|Nevenmeren]]. De meisten dorvun leegt op de süüdlichen Halfkugel, de so nöömte [[Waterhemisphäär]], mit ehr Zentrum in de Nöög vun Niegseeland, mitten in den reesenhaften Pazifik. De annere Hälft vun de Eer warrt ok [[Landhemisphäär]] nöömt. Dor binnen gifft dat wiet weniger Seeflachen.

Op de Eer gifft dat fief Ozeanen:
* de [[Nöördlike Iessee|Arktische Ozean]] oder ok ''Nöördliche Iessee''
* de [[Atlantisch Ozean|Atlantische Ozean]] oder ok ''Atlantik''
* de [[Indischw Ozeaan|Indische Ozean]] oder ok ''Indik''
* de [[Pazifisch Ozean|Pazifische Ozean]] oder ok ''Pazifik'' oder ''Still Ozean''
* de [[Süüdlike Iessee|Süüdozean]] oder ''Süüdliche Iessee''

Man, in’n allgemenen Snack warrt jümmer blots vun dree Ozeanen utgahn: Atlantik, Indik un Pazifik. Na disse Indelen tellt de Nöördliche Iessee mit to’n Atlantik, wieldat de Süüdliche Ozean, de sien Grenz bi 60° Süüd hett, to all dree vun de nöömten Ozeanen Andeel hett. Na’n annere Sichtwies warrt na Hemisphäär opdeelt in Noord- un Süüdatlantik as ok Noord- un Süüdpazifik, wobi de Indik un de Polarmeren dortorekent warrt.

Histoorsch is de Begreep vun de ''Söven Weltmeren'', woto blangen Pazifik, Atlantik un Indik noch de [[Karibische See]], de [[Middellannsche See]], de [[Gele See]] un de [[Noordsee]] tellt. Mitünner ok annere Seerebeden, de as Nevenmeren vun de Ozeanen gellt, as de [[Swarte See]] oder de [[Oostsee]].

== Gestalt vun de Ozeanen ==
De Ozeanen – welke de [[Kontinent]]en vun’nanner scheden doot – sünd in jemehr Egenschoppen teemlich ünnerscheedlich, as bi Volumen, Soltandeel, [[Seestroom|Seeströöm]], [[Bülgenslag]] un [[Seegang]] vun de anneren Delen vun’t Weltmeer, un se hebbt ok jemehr egen [[Tiden]]system.

Binnen de Ozeanen un de Nevenmeren oder nipp un nau op’n Ozeanbodden gifft dat deels teemlich hoge, langtogene [[Middelozeaansch Rüch|middelozeaansch Rüchen]], deels teemlich vele, siete [[Drempel (Geomorphologie)|Drempels]], grote un lütte [[Deepseebecken]]s, [[Deepseerinn]]en un verscheden Deepen. De Pazifik warrt butendem ümslaten vun’n so nöömten [[Pazifisch Füerring|pazifischen Füerring]]. In de Ozeanen gifft dat bito ok tallriek [[Eiland|Eilannen]] un [[Archipel]]en, wiel de Polarmeren deelwies oder ok ganz vun [[Packies]] bedeckt warrt.

[[Bild:Post-Glacial Sea Level.png|duum|Anstiegen vun’n Seespegel in de verleden 24.000 Johr]]
De Bodden vun’n Ozean is de Böversiet vun en Stück ozeaansch [[Eerdköst]]. Sien Utsehn un Struktur warrt as Deel vun de [[Platentektonik]] verkloort, wona de Ozeanbodden an de middelozeaanschen Rüchen tostannen kamen deit un na de Siet hen wegdrifft (''seafloor spreading''), bit de een Dag in en [[Subdukschoonszoon]] (Deepseerinn) wedder in’t Binnere vun de Eer induken deit. Dorut mutt slaten warrn, dat en Ozean nich blieven deit as he is, man he kann lütter warrn, grötter warrn, nee billt warrn oder ok ganz verswinnen. De Verdelen vun’t Water un de Kontinenten weer also in’n Verloop vun de Eerdhistorie nich jümmer gliek. De Atlantik to’n Bispeel schall ruchweg 150 Millionen Johr oolt wesen, wat in’n Vergliek to dat Öller vun de Eer man blots en lütte Tiet is. Fröhere ozeaansche Seerebeden weern t.&nbsp;B. [[Mirovia]], [[Panthalassa]], de [[Rheisch Ozean|Rheische Ozean]], [[Japetus]] oder de [[Tethys (See)|Tethys]].

In’n Snitt is de Ozeanbodden op de Eer in en Deep vun ungefähr 3,8 km to finnen. De Küstenverloop hangt nich blots vun de Form un vun de Laag vun de Kontinenten af, man ok vun’t Volumen vun’t Seewater. Dat gifft weniger Seewater, wenn veel Water in Form vun [[Gletscher]]s op de Kontinenten bunnen un de welwiete Temperatur siet is. Denn liggt mehr Land free. ’N annern Grund vör Ännern vun de Küstenlien is dat Anböhren vun’n Bodden dör geologische Vörgäng.

== Seewater ==

''Hööftartikel'': [[Seewater]]

Dat Water in de Ozeanen geiht to’n Deel ok verloren. So warrt in’t Johr ruchweg 60&nbsp;km³<ref>R. Oberhänsli: [http://www.uni-potsdam.de/portal/jan02/trocken.htm Warum sind die Ozeane nicht längst trocken?]</ref> dör [[Serpenteniseren]] cheemsch in’n Ozeanbodden bunnen. Dorto kummt, dat ok de [[Sediment]]en an’n Bodden mit Water sättigt sünd. Freesett warrt dat Water aver wedder in de Subdukschoonszonen, wenn de Eerdköst deeper induken deit un dör den Druck denn ok wedder cheemsch Vörgäng utlöst warrt.

De Waterkörper in en Ozean is nich gliekmatig vun baven na ünnen, man he ännert sik mit de Deep. Dat gifft grote, bestännige Waterbewegen, da as Seeströöm betekent warrt. An’n bedüdensten is dat so nöömte [[Weltwiet Födderband|Weltwiete Födderband]], wat en Tosamenspeel vun Seeströöm is, de veer vun de fief Ozeanen mitenanner verbinnt. De Strööm an de Bavenflachen un de deepen Strööm billt hier en weltwieten Waterkreisloop. Dorbi kann dat ok vörkamen, dat sik grote Waterwarvels billt in en Deep vun mehrere 1000 Meter<ref>[[Leibniz-Institut för Seewetenschoppen]]: [http://www.ifm-geomar.de/index.php?id=1439 Warvel in de Deepsee (hdt.)]</ref>. Ok de MIddelozeaanschen Rüchenkünnt to’n Warvelbilln föhren<ref>scinexx.de: [http://www.scinexx.de/index.php?cmd=wissen_details&id=6937&datum=2007-08-10 Deepseeschluchten as Resenmischanlaag]</ref>. Grote Waterwarvels vun 50 bit 200 km Dörmeter sünd al beobacht worrn, de sik över mehrere Weken hollen künnt un koolt Water ut de Deep bit an de Bavenflach transporteert<ref>CSIRO Australia: [http://www.marine.csiro.au/media/05releases/21jan05.html Craig Macaulay, ''Ocean robots explain NSW cold water temperatures'']</ref>.

An de Seebavenflach wiest sik [[Waterbülg]]en. Dat künnt unregelmatige Waterbewegen wesen, de dör den Wind utlöst warrt un över en [[Seegang]]skala quatifizeerbor sünd. Enkelte Bülgen oder Bülgenkoppels warrt as „[[Monsterbülg]]en“ betekent un sünd sünners gefährlich. De kamt dör Överlagern vun mehrere lütte Bülgen tostannen un künnt dorbi en Hööch bit to 25&nbsp;m hebben. Noch gefährlicher künnt de so nöömten [[Tsunami]]s wesen, de buten op de See dör [[Eerdbeven]] an Seebodden entstaht un sik eerst in de Nöög vun’t Över hooch opschaukeln doot.

Dat Anböhren vun’n Seewater in’n Verloop vun’n Dag dör de Tiden is dorgegen regelmatig un warrt vun jemehr Utprägen her vun de geometrische Form vun de Küst beinflusst. Man, ok de Wind maakt in’n Ozean en Watertransport. Und dör de [[Corioliskraft]] kummt dat in de böversten Waterschichten bit ungefähr 50&nbsp;m to en [[Proppentreckerstroom]].

== Levensruum Ozean ==
[[Bild:Seawifs global biosphere.jpg|thumb|Plantenverdelen na de [[Chlorophyll]]-Konzentratschoon in’t Weltmeer]]
Wenn man den Ozean as Levensruum bekieken deit, spelt dorbi vör allen dat mit de Deep afnehmende Sünnlicht en Rull. De böverste Zoon vun’n Ozean warrt vun veel Sünnlicht dörstrahlt un warrt as [[Euphotisch Zoon]] betekent. De Planten nütt hier över dat Sünnlicht de [[Photosynthees]] to’n Winnen vun Energie. Dorünner liggt de [[Disphotisch Zoon|Disphotische Zoon]], woneem blots noch noog Sünnlicht dor is, dat een wat sehn kann. In de [[Aphotisch Zoon|Aphotischen Zoon]] dorünner gifft dat gor keen Sünnlicht mehr.

En wieter’t bedüdend Kennteken vun de Ozeanen is dat ünnerscheedliche cheemsche Verhollen vunvt Seewater in verscheden Deepen. Seeleevwesens as to’n Bispeel de [[Musseln]], [[Korallen]], [[Kalkalgen]] un [[Kieselalgen]] bruukt [[Calciumcarbonat]] un [[Siliziumoxid]] to’n Bo vun Skeletten un Schillen dör [[Biomineralisatschoon]]. Man, disse Biomineralen künnt cheemisch ok dör dat Sewater afboot warrn. För de Calciumcarbonaten [[Aragonit]] un [[Calcit]] gifft dat in Ozeanen en ünnere Deep. Noch deeper löst sik disse Mineralen vullstännig op. Man snackt dorbi ok vun de [[Carbonat-Kompensatschoonsdeep]]en, de för beid Mineralen ünnerscheedlich is.

De Deepenverlopp vun de Ozeanboddens warrt in mehrere Stopen ünnerdeelt: Toböverst liggt de [[Schelf]] mit Deepen bit to 200&nbsp;m, de in’n geomorphologischen Sinn noch to’n Kontinent rekent warrt. Dorna slutt sik de [[Kontinentalhang]] an, de bit in en Deep vun 2.000 bit 3.000&nbsp;m recken deit. Wenn dat noch deeper rünner geiht, snackt man vun dat [[Abyssal]], dat bit 6.000&nbsp;m Deep reckt. De deepste Stoop is opletzt dat [[Hadal]].

Ünnerdelen vun Ozeanrebden künnt aver ok noch na annere Saken fastleggt warrn.

=== Opdriftrebeden ===
''Hööftartikel'': [[Opdriftrebeet]]

Opdriftrebeden sind roor un kamt tomeist ok blots to sünnere Johrestieten vör. Se gifft dat vör allen an Westküsten vun Kontinenten un in’t Influssrebeet vun’n [[Passatwind]]. Disse gliekmatige Wind warkt jümmer in glieke Richt op de Seebavenflach in un schufft sotoseggen dat böverste warme Water na de apene See. Dordör kann dat relativ kole Water ut de Deep opstiegen. Dat kole Water hett to’n een Utwirken op dat öörtliche Klima un is to’n annern ok riek an Nehrstoffen un dorüm intressant för de [[Fischeree]].

=== Apen See ===
[[Bild:Stormwavesoutsideourporthole.JPG|duum|Slecht Weder op apene See]]
De apende Ozean maakt ruchweg 80 % vun de Flach vun’t Weltmeer ut, liekers warrt dor blots 1 % vun de [[Biomasse]] produzeert<ref>David Voelker: [http://www.meeresgeo-online.de/inhalt/auftreten_biogen.php?js=1&amp;sg=12 Vörkamen un Verdelen vun biogen Sedimentev (hdt.)]</ref>. Dat Wassdom vun de Seeplanten ([[Phytoplankton]]) in dat [[Trophiesystem|oligotrophe]] Rebeet warrt vör allen dör dem Mangel an [[Stickstoff]] un [[Phosphor]] begrenzt. Bito fehlt ok wichtige Metallen as t.&nbsp;B. dat [[Iesen]].

Grote Waterwarvels, de koolt, nehrstoffriek Seewater ut de Deep bit an de Seebavenflach bringen doot, künnt as en korttietig Opdriftrebeet ansehn warrn un föhrt to en explosionsoordig Anwassen vun’t Phytoplankton. Den lieken Effekt hebbt [[Tropisch Warvelstorm|tropische Warvelstormen]]<ref>[http://www.sciencedaily.com/releases/2004/06/040621074822.htm NASA Data Shows Hurricanes Help Plants Bloom In 'Ocean Deserts']</ref>.

=== Kontinentalschelf un -hang ===
''Hööftartikels'': [[Schelf]], [[Kontinentalhang]]

[[Bild:Elevation.jpg|thumb|De Schelfrebeden (hellblau) sünd teemlich flache Seeafsnitten un tellt to de Kontinenten]]
De Övergang vun’t [[Fastland]] na de Deepsee warrt vun den mit to 200&nbsp;m deepen kontinentalen [[Schelf]], den anslutenden [[Kontinentalhang]] un opletzt den [[Kontinentalfoot]] billt.

De Schelfrebeten vun de Ozeanen bargt veel Nehrstoffen un sünd dorüm för de angrenzen Länner vun grote weertschoppliche Bedüden. Ut den Grund is rechtlich de [[Utslutende Weertschapszoon]] inricht worrn, um de – vundaag tomeist [[Överfischen|överfischten]] – Fischgrünnen un mögliche Lagersteden för [[Eerdööl]] un [[Eerdgas|-gas]] ünner de natschonale Hoheit to stellen. In de EU gellt de [[Gemeensom Fischereepolitik|Gemeensome Fischereepolitik]].

In de tomeist ruhigen, 15 bit 40&nbsp;m deepen Rebeden vun de Ozeanen mit felsigen Ünnergrund wasst Algen- oder [[Kelpwoold]]en. ''[[Kelp (Seealgen)|Kelp]]'' is en mehrzellig Alg, de wie all [[Seetang]]en an’n Seebodden verwörtelt is. In’t flache See- oder Wattrebeet op weken Bodden billt Planten ut de Familie vun de [[Seegrasplanten]] mitünner wiete [[Seegraswisch]]en. De hebbt ok en grote Bedüden in’n Sinn vun de [[Ökologie]], aver ok för de [[Küstenschuul]].

[[Korallenriff|Kaltwaterriffs]] finnt sik an’n Kontinentalhang, tyypscherwies in Deepen üm 1.000&nbsp;m. Se sünd in Gefahr dör de Fischeree mit [[Schleepnettfischeree|Schleepnetten]]

=== Deepsee ===
''Hööftartikel'': [[Deepsee]]

[[Bild:Blacksmoker_in_Atlantic_Ocean.jpg|thumb|upright|En „Black Smoker“ an middelatlantischen Rüch]]
De Deepsee is en Ozeanrebeet, dat opstunns blots vun ganz wenig [[Deepsee-U-Boot|Deepsee-U-Bööd]] utforscht worrn is un woröver de Wetenschap veel weniger weet as över annere Rebeden. Sünnlicht gifft dat dor gor nicht mehr un somit ok keen Planten. De [[Deepseefisch]] sünd t.&nbsp;B. op [[Biolumineszenz]] anwiest. De Deepsee ümfaat den Waterkörper un den Seebodden. Dor gifft dat even Deepsee-Flachen, Ünnerwaterbargens ([[Seamount]]s un [[Guyot]]s), ünnerseeisch Bargens, de mitünner bit na de Bavenflach recken künnt, [[Deepseerinn]]en, [[Seedeep]]en un grote [[Deepseebecken]]s.

Mitünner gifft an an de middelozeaansch Rüchen [[Thermalborn|hitte Borns]], de [[Ierzschlamm|Ierzschlämm]] aflagert. Se billt de Grundlaag för en egen Ökosystem, dat vullstännig unafhangig is vun’t Sünnlicht, un warrt as [[Black Smoker]]s („Swart Rokerers“) betekent. In de Nöög vun Deepseerinnen gifft dat kole Borns, de ok [[Cold seeps]] oder [[Methanborn]]s nöömt warrt. Se kamt dordör tostannen, dat ut den Seebodden Water utströömt, dat to’n Bispeel mit [[Methan]] un [[Swevelwaterstoff]] anriekert is. Ok disse Borns künnt de Grundlaag för en vun’t Sünnlicht unafhangig Ökosystem wesen.

== Ozeanen op annere Planeten ==
Dat Vörkamen vun Ozeanen is nich blots op de Eer begrenzt. De Wetenschopplers gaht dorvun ut, dat sik ünner de bannigen Iesköst vun den Jupitermaand [[Europa (Maand)|Europa]] en groten Ozean anfinnt, de den helen Maand ümsluten deit. Dat glieke kann ok op annere Maanden vörkamen as to’n Bispeel op [[Ganymed (Maand)|Ganymed]] oder [[Kallisto (Maand)|Kallisto]]. Henwiesen düüdt dorop, dat ok de Planet [[Mars (Planet)|Mars]] in de fröhe Tiet vun sien Entwickeln apene Waterflachen opwiest hett. Lüttere Ozeanen oder Seen ut [[Kohlenwaterstoff]]en (Methan, Ethan) warrt op den Saturnmaan [[itan (Maand)|Titan]] vermodt, de möglicherwies dat ganze Jahr oder ok blots tietwies dor sünd.<ref>[[ESA]]: [http://www.esa.int/esaSC/SEMZ262PL7F_index_0.html Cassini’s new view of land of lakes and seas]</ref>

Wat dat ok op de groten Gasplaneten [[Jupiter (Planet)|Jupiter]], [[Saturn (Planet)|Saturn]], [[Uranus (Planet)|Uranus]] un [[Neptun (Planet)|Neptun]] villicht ok Schichten ut fletige Phasen ut Helium oder Waterstoff geven deit, dat weet opstunns noch nümms.

== Kiek ok ==
* [[Ozeanografie]]
* [[Ozeaneum]]
* [[Herkamen vun’t Water op de Eer]]

== Borns ==
<references />

== Websteden ==
{{Commons|Category:Oceans|Ozeanen}}
* [http://www.mapquest.com/atlas/main.adp?region=oceans Mapquest&nbsp;– World Atlas: Oceans]
* [http://www.mapsofworld.com/world-ocean-map.htm Oceans & Seas of the World (eng.)]

[[Kategorie:Meer]]
[[Kategorie:See]]
[[Kategorie:Ozeanografie]]

Grund för’t Ännern:

Mit't afspiekern stimmst Du de Afspraak vun't Bruuk to un makst dien Bidrag ünner de ni mehr torüggtreckbar'n Tostimmung publik ünner CC BY-SA 4.0 Afspraak un de GFDL. Du stimmst to, dat een Link oder URL is noog Toschrievung ünner de Creative Commons license.

Afbreken Bearbeidenshülp (apent sik in en nieg Finster)

In dieser Seite verwendete Wikidata-Objekte

Ozean: Websitelink, Beschreibung: nds

Vörlaag, de op düsse Siet bruukt warrt:

Vörlaag:Commons (ännern)

Vun „https://nds.wikipedia.org/wiki/Ozean“