Ännern vun Huusappel

Wohrschau: Du bist nich anmeld. Dien IP adress ward publik makt wenn Du irgendwat ännerst. Wenn du di anmeldst oder een Bruukerkonto anleggst, ward dien Ännern to dien Bruukernaam toschreven, neevst anner Vördeelen.

{{Taxobox
|TAXON=Huusappel
|TAXONL=Malus domestica
|BILD=90915-Apfelanbau im Alten Land.JPG
|BILDB=Appelböme in't Ole Land
|Classis=
|Subclassis=
|Ordo= Rosenhaftige (Rosales)
|Familia= [[Rosenplanten]] (Rosaceae)
|Subfamilia= [[Spiraeoideae]]
|Stamm= [[Pyreae]]
|Subtribus= [[Karnaaftplanten]] (Pyrinae)
|Genus= [[Appels]]
|Oort= Huusappel
|BESCHREVEN_DÖR=([[Moritz Balthasar Borkhausen|Borkh.]])
}}
De '''Huusappel''' (''Malus domestica'',&nbsp;Borkh.; ''Pyrus malus'',&nbsp;L.) is en [[Oort (Biologie)|Aart]] ut dat [[Geslecht (Biologie)|Geslecht]] vun de [[Appels]]. Se is wiethen bekannt un höört to de [[Familie (Biologie)|Familie]] vun de [[Rosenplanten]] (Rosaceae) mit to. Dor hannelt sik dat um en Aart vun [[Aaft]] bi, de in den [[Bueree|Landbo]] [[Weertschop|weertschopplich]] en grote Rull speelt. De Frucht vun den [[Boom]] heet ''Appel''. Huusappels weert to'n Eten in de [[Aaftbueree]] un ok as Gaarnsmuck anplant'. Dat warrt woll ok seggt, Appels konnen gesund maken.

== Over de Huusappels ==
=== Wie de Boom utsütt un wat for'n Loof he hett ===
De Huusappel is en summergrönen Boom. Wenn he free steiht, kann he en [[Kroon (Boom)|Kroon]] vun 8-15 m Hööchde hebben. Siene [[Twieg]]e reckt he wiet ut. Man dat is man roor, dat en Boom so groot wassen kann, vunwegen dat he up en [[Unnerlaag (Planten)|Unnerlaag]] paat' is. Bovento warrt de Boom faken ok torecht sneden. De [[Blatt (Plant)|Blöer]] stoht in'n Wessel un hefft de Form vun en [[Ei]] oder en [[Ellipse]]. Meist sünd se utsaagt, hen un wenn hefft se en glatten Rand. Af un to gifft dat ok Lappen an'n Blattrand.

=== Holt ===
Den Huusappel sien [[Holt (Bostoff)|Holt]] is to verglieken mit den [[Holtappel]] sien Holt. Dat [[Splintholt]] is hellroot, de [[Karnholt|Karn]] is rootbruun. Dat Holt is hart un swaar un warrt to de inheemschen [[Eddelholt|Eddelhölter]] torekent. De besten Stücke levert de unbannigen Stämm vun de Mostappelböme.

=== Wie de Blöten stoht un wie se utseht ===
[[Bild:Malus domestica flores.jpg|miniatur|left|Den ''[[Holsteener Cox]]'' siene Blöten]]
De [[Blöte]]n stoht alleen for sik oder in [[Schirmblöte]]n. De Blötenblöer stoht in’n Krink um en Ass umto, se hefft meist de Form vun en platten Beker un sünd in’n Dörmeter 2 bit 5 cm groot. Se rüükt faken goot. De fiev grönen [[Kelkblatt|Kelkblöer]] sünd ok noch an de Früchte to finnen. De fiev [[Kroonblatt|Kroonblöer]] stoht free und sünd witt, rosa oder root. In jede Blöte gifft dat allerhand (15 bit 50) [[Stoffblatt|Stoffblöer]], mit witte Stofffadens un gele Stoffbüdels. De [[Fruchtknutten]], de unnen ansitten deit, besteiht ut dree bit fiev [[Fruchtblatt|Fruchtblöer]]. De dree bit fiev Greepe sünd man blot ganz unnen tosamen wussen. Dat gifft ok Tucht-Sorten, dor sünd de Blöten halv oder ganz füllt. Dor sünd de Stoffblöer denn in Blötenblöer ummuddelt wurrn, de utseht, as Kroonblöer.

De Appel blöht in'n Mai un Juni. Wenn de Appels anfangt to bleihn, denn geiht dat na de [[Phänologie]] mit dat ''Vullvörjohr'' los. Wenn jummers upschreven warrt, wonnehr dat mit de Appelblöte an en Oort losgeiht, denn kann en dor wat over rutkriegen, wie sik dat [[Klima]] ännern deit, wat ganz allgemeen ja al bekannt is.<ref> De Aktschoon „Apfelblütenland 2007“ vun den WDR hett dor allerhand to seggt: liefert hierzu ausführlichere [http://www.lernzeit.de/sendung.phtml?detail=740312]</ref> De Appelblöte is en typische [[Immen]]blöte.

=== Frücht ===
[[Bild:Red Apple.jpg|miniatur|En riepen Appel]]
Dat Fruchtfleesch wasst nich ut den [[Fruchtknotten]], man ut de [[Blötenass]]. In de [[Biologie]] warrt vundeswegen vun [[Schienfrucht|Schienfrüchte]] snackt. De [[Appelfrucht]] is en sunnerliche Form vun de [[Sammelhuutfrucht|Sammelhuutfrücht]]. En [[Huutfrucht]] besteiht ut en [[Fruchtblatt]], dat mit sik sülms tohopenwassen deit. Binnen dat Fruchtfleesch warrt ut dat huutardige Fruchtblatt en [[Hunkels|Kabuus]], dat as [[Pergament]] utsehn deit. De Saat is bruun oder swatt. Dor sitt en lütt beten vun giftige [[Cyanid]]e in.

Na de [[Aarnt]] riept de Appels noch na. Se tellt dor to de [[Klimakteersche Frücht|Klimakteerschen Frücht]] mit to. Wenn een bi en [[Banaan]] un annere Frücht en Appel bileggt un de Frücht todeckt, denn weert se gauer riep. Dat liggt an dat [[Gas|gashaftige]] [[Plantenhormon]] [[Ethen]], dat bi dat Nariepen free sett warrt.

Wenn de [[Schell|Pellen]] dat [[Fruchtfleesch]] nich schulen deit, denn warrt dat bruun ([[Enzymaatsch Bruunweern]]). Je nadem, wat for’n Soort dat is, duert dat unnerscheedlich lang. For de Gesundheit schaadt dat nich.

Wenn een Appels roh eten deit, möögt de meisten Minschen dat [[Hunkels|Kabuus]] nich mit eten. Faken warrt seggt, Appels schollen nich ganz vertehrt weern, vunwegen datt in'n Karn [[Blausüür]] insitten dö. Man dor hannelt sik dat blot um so'n lütt beten bi, dat een unbedenklich ok den ganzen Appel vertehren kann.

=== Wo de Huusappels herkaamt ===
[[Bild:Cleaned-Illustration Malus domestica.jpg|miniatur|''Malus domestica''<ref>Otto Wilhelm Thomé: ''Flora von Deutschland, [[Österreich]] und der Schweiz''. Gera 1885</ref> ]]
De Huusappel is dör [[Tucht]] tostanne kamen. An un for sik weer annahmen wurrn, dat he krüüzt wurrn is twuschen den [[Holtappel]] ''(Malus sylvestris)'', de ok hüdigendags noch wild wassen deit, un ''Malus praecox'' un/oder ''Malus dasyphylia''. Man mit Hölp vun nee [[Gentechnik|gentechnische]] Unnersöken is rutkamen, dat de Huusappel afstammen deit vun den [[Asiaatsch Wildappel|Asiaatschen Wildappel]] ''(Malus sieversii)'', un dat dor denn de [[Kaukasusappel]] ''(Malus orientalis)'' inkrüüzt wurrn weer. Ok de dree annern Wildappelsorten, de boven nömmt wurrn sünd, sünd wohrschienlich tämlich fröh al inkrüüzt wurrn. Dat sütt so ut, as wenn de Huusappel an un for sik ut [[Asien]] stammen dö. Wie un wonnehr he na [[Middeleuropa]] kamen is, weet numms. Wohrschienlich hett he sik langs de olen Hannelsstraten utbreedt.

=== Inholt un Aroma vun de Huusappels ===
In'n Döörsnitt besteiht de Frucht vun den Huusappel to 85 % ut [[Water]]. Dat [[Aroma]] vun en Appel is tohopensett ut allerhand Stoffe. Je nadem, um wat for'n Appelsoort sik dat hanneln deit, sund düsse Stoffe in de Frucht ganz unnerscheedlich verdeelt. En Rull bi dat Appelaroma speelt sunnerlich [[Ester]], [[Aldehyd]]e un [[Alkohole]]. To de wichtigsten Esters weert [[Ethyl-2-methylbutyrat]], [[Ethylbutyrat]], [[2-Methylbutylacetat]], [[Butylacetat]] un [[Hexylacetat]] to rekent. Aldehyde kaamt to'n Deel eerst bi'n Bieten un Kauen in den [[Mund]] tostanne, wenn [[Fettsüren]] vun [[Enzym]]e ganz fix umwannelt weert. Se weert ok ''Gröönsmack'' nömmt, vunwegen, dat se na gröne Appels smecken doot, as de [[Granny Smith]] een is. To düsse Aldehyde höört [[Hexanal]] un [[2-Hexanal]]. Bi de Alkohole sünd [[1-Butanol]], [[2-Methylbutanol]], [[1-Hexanol]] un [[2-Hexenol]] wichtig. Annere Aromastoffe, de for den Appel en grote Rull speelt, sünd β-[[Damascenon]] un α-[[Farnesen]].

Dat Appelaroma hangt stark af vun de [[List vun de Appelsorten|Appelsoort]], vun dat [[Klima]], vun de Tied, wenn se pluckt wurrn sünd, un ok vun de Lagertied. Toeerst in de fröhe Riepetied na de [[Aarnt]] kann een meist keen Ester in de Appels finnen. Wenn dat Aaft länger lagern deit, kann de Andeel vun Ester to'n Deel unbannig in'e Hööchd kladdern. Dat hangt vun de Soort af. So kummt mit de Tied bi dat Nariepen en anner Aroma tostanne. Man blot, wenn dat nich to veel is, finnt een dat smackhaft un schöön, anners warrt de Appel aflehnt. De is denn ''overriep'' oder ''overhen''. Dat Nariepen kann avers afstoppt weern un wat suutjer vor sik gohn, wenn de Appels unner Kuntrull un küll holen weert. Dor is dat denn mööglich, Appels bit hen to een Johr to lagern un noch to verkopen.

Der Kulturapfel hat im Obstbau überragende Bedeutung. Das liegt daran, dass er von allen heimischen [[Obst]]arten am vielfältigsten verwendbar ist. Es gibt vom Apfel daher die weitaus meisten Zuchtformen, er gilt in unseren Breiten als das „Obst“ schlechthin.

=== Sorten ===
[[Bild:Apples.jpg|miniatur|Frücht vun allerhand Huusappel-Sorten]]
De öllste [[Soort (Plant)|Sort]] vun den Kulturappel is wohrschienlich de ''[[Borsdorper Appel]]'', de al [[1170]] vun de [[Zisterziensers]] nömmt wurrn is. Um [[1880]] rüm hett dat in de ganze Welt al mehr as 20.000 Appelsorten geven. Alleen in [[Preußen (Staat)|Preußen]] weern dat mehr as 2.300 Sorten. All sünd se vun [[Homo sapiens|Minschen]] tücht' wurrn. Hüdigendags gifft dat in Düütschland um un bi 1.500 Sorten. Man vun de speelt blot 60 weertschopplich en Rull. De [[Sortenkunn]], de veel Arbeit maken deit, un dat Plegen vun ole Arden, de nich mehr vun de Aaftindustrie anboot weert, warrt hüdigendags vun allerhand [[Vereen]]e bedreven.

In'n [[Goornhannel]] un bi de [[Direktvermarkter]]s sünd upstunns man blot noch 30 bit 40 Sorten to kriegen - un dat weert jummers minner. In de [[Supermarkt|Supermärkte]] gifft dat amenne blot noch 5 bit 6 Sorten, de in de ganze Welt to kriegen sünd. In use Dage warrt ok vun [[Markenappels]] snackt. Dat sünd so nömmte ''Clubsorten'', de blot man in [[Lizenz]] verkofft weern dröfft. So en Soort is unner annern de '[[Cripps Pink|Pink Lady]]'.
De verscheden Appelsorten weert unnerdeelt in [[Summerappels]], [[Harfstappels]] un [[Winterappels]].

== Appelanbo ==
[[Bild:Frankreich 2007.09.20 083323 copy.jpg|left|miniatur|Appelanbo in't Périgord, Frankriek]]
[[Bild:90915-Obstplantage Altes Land.JPG|miniatur|Appelplantage in't [[Ool Land|Ole Land]]]]
Al fröh in ehre Kultur hefft de [[Homo sapiens|Minschen]] lehrt, nich blot Appels as [[Nehrmiddel]] to bruken, de se tofällig funnen hefft, man en Appelboom to plegen un so an Appels ran to kamen. Dat kann angohn, dat Minschen dat al doon hefft, as de [[Ackerbo]] noch gor nich begäng weer: So en Pleeg vun Appelböme is ok mööglich, wenn de Minsch noch nich duerhaftig an een Oort leven deit.

De Appel-Bueree, so, as wi de hüdigendags kennen doot, hefft in [[Middeleuropa]] de [[Röömsch Riek|Römers]] inföhrt. So, as dat utsütt, sünd se bigohn un hefft anfungen, Appels to [[Tucht|tüchten]]. Se hefft ok dat [[Proppen (Plant)|Upproppen]] un [[Klonen]] anfungen. Vun dat [[6. Johrhunnert]] af an is de Appel in Middeleuropa anboot wurrn. Vun dat [[16. Johrhunnert]] af an hett he in de [[Weertschop]] en Rull speelt. In [[Düütschland]] hett de Aaftpionier [[Otto Schmitz-Hübsch]] [[1896]] de eerste Appelplantage anleggt. To desülvige Tied hett he ok inföhrt, de [[Nedderstamm]]-Böme dune bi'nanner to planten.

=== Planten un Plegen ===
De Appelböme wasst an'n besten up Grund, de goot Water dörlaten deit, man jummers fochtig holen warrt un matig veel [[Nehrstoff]]e hett. Se möögt geern in'e [[Sunne]] stohn oder in'n halven [[Schadden]]. Appels könnt [[Fröst|Frost]] verdregen.

Dat is man ganz roor, wenn de ''Kiemlinge'', de ut Appelkarns tagen sünd, [[sortenrein]] sünd. For de Tucht un dat Bi'nannerholen vun de Appelsorten sünd vundeswegen blot man de verscheden Techniken vun de [[Vegetativ Vermehren|Vergetative Vermehren]] to bruken. Dor warrt up en [[Unnerlaag (Planten)|Unnerlage]] en eenjöhrigen Twieg vun de Eddelsoort paat'. De Unnerlage is dor blot man tostännig for, dat de Wuddel un de Stamm goot wassen doot. An den Eddeltwieg wasst later de [[Kroon (Boom)|Kroon]] mit de Appels, wo dat up afsehn is. Fröher sünd for de Unnerlagen Kiemlinge nahmen wurrn, de ut Karns tagen wurrn weern, man hüdigendags weert se dor up hentücht, dat se for de Aaftbueree goot to bruken sünd. Ut Unnerlagen, de ut Karns tagen sünd, wasst dannige Wuddeln un Kronen un se dreegt eerst na 8 bit 10 Johre de eersten Frücht. Bi Appelböme, de for sik stoht (un nich in'e Plantagen) un bi histoorsche Streiaaftanlagen sünd so'n Unnerlagen noch to finnen. De „modernen“ Unnerlagen for de Aaftbueree sünd man wat spiddelig mit minn Holt un siede Wuddeln. Se mütt jummers afstütt weern un hefft ok nödig, dat se jummers wedder Water kriegt. Man al na en poor Johre dreegt se Frucht, so, as dat wünscht is.

== Belege ==
<references/>

== Kiek ok bi ==
* [[List vun de Appelsorten]]
* [[Wikipedia: Wikiprojekt Biologie/Planten un Bööm|Projekt:Plantennaams up Platt]]

[[Kategorie:Huusappel]]

Grund för’t Ännern:

Mit't afspiekern stimmst Du de Afspraak vun't Bruuk to un makst dien Bidrag ünner de ni mehr torüggtreckbar'n Tostimmung publik ünner CC BY-SA 4.0 Afspraak un de GFDL. Du stimmst to, dat een Link oder URL is noog Toschrievung ünner de Creative Commons license.

Afbreken Bearbeidenshülp (apent sik in en nieg Finster)

In dieser Seite verwendete Wikidata-Objekte

Huusappel: Websitelink, Beschreibung: nds

Vörlagen, de op düsse Siet bruukt warrt:

Vun „https://nds.wikipedia.org/wiki/Huusappel“