Tiryns

Tiryns (pronunzjata /ˈtɪrɪnz/ jew /ˈtaɪrɪnz/; bil-Grieg Antik: Τίρυνς; bil-Grieg Modern: Τίρυνθα) huwa sit arkeoloġiku tal-perjodu ta' Mycenae li jinsab f'Argolis fir-reġjun Peleponniż tal-Greċja, u huwa l-post li skont il-leġġenda l-eroj mitoloġiku Erakle wettaq it-Tnax-il Sfida tiegħu.

Tiryns kien forti fuq għolja b'okkupazzjoni li tmur lura sebat elef sena, saħansitra qabel il-bidu ta' Żmien il-Bronż. Laħaq il-qofol tal-importanza tiegħu bejn l-1400 u l-1200 Q.K., meta sar wieħed mill-iżjed ċentri importanti tad-dinja ta' Mycenae, u b'mod partikolari f'Argolis. L-iktar karatteristiċi notevoli tiegħu kienu l-palazz, il-mini Ċiklopiċi, u speċjalment is-swar tiegħu, li wasslu għall-epitet Omeriku tal-belt ta' "Tiryns setgħana mdawra bis-swar". Tiryns sar assoċjat mal-miti dwar Erakle, bħala l-belt li kienet ir-residenza tal-eroj fejn wettaq l-isfidi tiegħu, u xi sorsi jikkwotaw il-belt bħala l-post fejn twieled.^[1]

Il-megaron famuż tal-palazz ta' Tiryns għandu sala kbira ta' lqugħ, u l-kamra prinċipali tiegħu kellha tron mal-ħajt tal-lemin u fuklar ċentrali b'erba' kolonni tal-injam maġenbu bi stil Minoan li kienu jservu bħala riffieda għas-saqaf. Żewġ ħitan minn tlieta tal-megaron kienu inkorporati f'tempju arkajku ta' Hera.

Is-sit qabad it-triq tan-niżla fl-aħħar tal-perjodu ta' Mycenae, u kien ġie abbandunat għalkollox sa żmien iż-żjara ta' Pausanias fis-seklu 2 W.K. Dan is-sit, li ġie skavat minn Heinrich Schliemann fl-1884-1885, għadu fil-mira ta' skavi kontinwi mill-Istitut Arkeoloġiku Ġermaniż f'Ateni u mill-Università ta' Heidelberg.

Fl-1300 Q.K., iċ-ċittadella u r-raħal ta' taħtha kellhom popolazzjoni ta' 10,000 ruħ fuq spazju ta' 20-25 ettaru. Minkejja l-qerda tal-palazz fl-1200 Q.K., il-popolazzjoni tal-belt baqgħet tikber u sal-1150 Q.K. il-popolazzjoni kibret għal 15,000 ruħ.^[2][3][4]

L-UNESCO ddeżinjat lil Tiryns u Mycenae bħala Sit ta' Wirt Dinji fl-1999.^[3][5]

Tiryns tissemma għall-ewwel darba minn Omeru, li faħħar is-swar enormi tas-sit.^[6] Skont it-tradizzjoni tal-qedem, is-swar inbnew miċ-Ċiklopi peress li ġganti ta' saħħa sovraumana setgħu olzaw il-ħaġar enormi tagħhom, għalkemm l-istoriċi kontemporanji esprimew ix-xettiċiżmu tagħhom li ċ-Ċiklopi kellhom xi rwol sinifikanti fil-kostruzzjoni.^[7] Wara li lemaħ is-swar tal-fdalijiet taċ-ċittadella fis-seklu 2 W.K., il-ġeografu Pausanias kiteb li żewġ bgħula flimkien ma setgħux iċaqilqu lanqas il-ħaġriet iż-żgħar.^[8]

Skont it-tradizzjoni wkoll, is-swar jiġu assoċjati ma' Proetus, ħu Acrisius, ir-re ta' Argos. Skont il-leġġenda, Proetus, ippersegwitat minn ħuh, ħarab lejn Lycia. Bl-għajnuna taċ-ċittadini ta' Lycian, huwa rnexxielu jirritorna f'Argolis. Hemmhekk, Proetus okkupa lil Tiryns u ffortifika l-belt bl-assistenza taċ-Ċiklopi. B'hekk, il-leġġenda Griega tikkollega t-tliet ċentri Argoliċi ma' tliet eroj mitiċi: Acrisius, il-fundatur tal-kolonja Dorika ta' Argos; ħuh Proetus, il-fundatur ta' Tiryns; u n-neputi tiegħu Perseus, il-fundatur ta' Mycenae. Madankollu din it-tradizzjoni nibtet fil-bidu tal-perjodu storiku, meta Argos kienet qed tissielet biex issir qawwa eġemonika fiż-żona u kienet teħtieġ passat glorjuż biex tikkompeti maż-żewġ bliet l-oħra.^[3]

Iż-żona ilha abitata mill-preistorja. Imbagħad kien hemm insedjament Neolitiku iżgħar, f'nofs it-tielet millenju Q.K., segwit minn insedjament pre-Elleniku bikri li ffjorixxa madwar 15-il kilometru fix-Xlokk ta' Mycenae, fuq għolja twila 300 metru, wiesgħa 45-100 metru, u għolja mhux iktar minn 18-il metru. Minn dan il-perjodu nstab taħt il-bitħa ta' palazz tal-perjodu ta' Mycenae, struttura ċirkolari imponenti b'dijametru ta' 28 metru, li x'aktarx li kienet post iffortikat ta' refuġju għall-abitanti tal-belt fiż-żminijiet ta' gwerra, u/jew residenza ta' re. Il-bażi tagħha kienet b'saħħitha, u nbniet permezz ta' żewġ ħitan konċentriċi tal-ġebel, u fi ħdanhom kien hemm oħrajn trasversali, bi ħxuna li kienet tlaħħaq il-45 metru.

Is-superstruttura kienet magħmula bit-tafal u s-saqaf kien magħmul minn tegoli mitfugħa fil-fran industrijali primittivi. L-ewwel abitanti Griegi — il-ħallieqa taċ-ċivilizzazzjoni Elladika Medja u taċ-ċivilizzazzjoni ta' Mycenae warajha — insedjaw il-belt ta' Tiryns fil-bidu tal-perjodu Medju (2000-1600 Q.K.), għalkemm il-belt esperjenzat l-ikbar tkabbir matul il-perjodu ta' Mycenae. L-Akropoli nbniet fi tliet fażijiet: l-ewwel fażi lejn l-aħħar tal-perjodu Elladiku Aħħari II (1500-1400 Q.K.), it-tieni fażi fil-perjodu Elladiku Aħħari III (1400-1300 Q.K.), u t-tielet fażi fl-aħħar tal-perjodu Elladiku Aħħari III B (1300-1200 Q.K.). Il-fdalijiet eżistenti taċ-ċittadella tal-perjodu ta' Mycenae jmorru lura għall-aħħar tat-tielet perjodu. Il-belt proprja kienet mifruxa madwar l-akropoli fuq il-pjanura ta' taħtha.

Id-diżastru li affettwa ċ-ċentri tal-perjodu ta' Mycenae fl-aħħar ta' Żmien il-Bronż affettwa lil Tiryns ukoll, iżda mill-evidenza hemm ċertezza li ż-żona tal-palazz kienet abitata b'mod kontinwu mill-bidu tal-perjodu Arkajku, sa nofs is-seklu 8 Q.K. (ftit iktar 'il quddiem inbena tempju fuq il-fdalijiet tal-palazz).

Fil-bidu tal-perjodu Klassiku, Tiryns, bħal Mycenae, saret belt relattivament insinifikanti. Meta Cleomenes I ta' Sparta rebaħ kontra l-Argivi, l-iskjavi tagħhom okkupaw lil Tiryns għal bosta snin, skont Herodotus.^[9] Herodotus isemmi wkoll li Tiryns ħadet sehem fil-Battalja ta' Platea fl-480 Q.K. b'400 oplit.^[10] Anke meta bdew sejrin lura, Mycenae u Tiryns baqgħu jfixklu lill-Argivi, li fil-propaganda politika tagħhom ried ikollhom monopolju tal-glorja tal-antenati leġġendarji (u mitiċi). Fl-468 Q.K., Argos irnexxielha teqred għalkollox kemm lil Mycenae kif ukoll lil Tiryns, u skont Pausanias, ir-residenti taż-żewġ bliet ġew ittrasferiti lejn Argos, biex tiżdied il-popolazzjoni tal-belt. Madankollu, Strabo jsostni li bosta ċittadini minn Tiryns ħarbu u stabbilew il-belt ta' Halieis, li hija l-belt moderna ta' Porto Heli.^[11][12]

Minkejja l-importanza tagħha, ftit valur ġie mehmuż ma' Tiryns u l-mexxejja u t-tradizzjonijiet mitiċi tagħha mill-epika u mid-drama. Pausanias iddedika silta qasira (2.25.8) lil Tiryns, u vjaġġaturi iktar moderni, li vvjaġġaw lejn il-Greċja sabiex ifittxu l-postijiet fejn kienu jgħixu l-eroj tat-testi antiki, ma fehmux l-importanza tal-belt.

L-Akropoli ġiet skavata għall-ewwel darba mill-istudjuż Ġermaniż Friedrich Thiersch fl-1831. Fl-1876, Heinrich Schliemann ikkunsidra l-palazz ta' Tiryns bħala Medjevali, u b'hekk kien kważi wasal biex jeqred il-fdalijiet biex jiskava iktar fil-fond għat-teżori tal-perjodu ta' Mycenae. Madankollu, il-perjodu ta' wara tal-iskavi kienu f'idejn Wilhelm Dörpfeld, id-direttur tal-Istitut Arkeoloġiku Ġermaniż f'Ateni; f'dan iż-żmien il-fdalijiet tal-palazz ta' Tiryns ġew datati skont l-oriġini reali tagħhom.

L-iskavi reġgħu saru iktar 'il quddiem minn Dörpfeld bil-kooperazzjoni ta' arkeologi Ġermaniżi oħra, li komplew ix-xogħol tiegħu sal-1938. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija (1939-1945), ix-xogħol tkompla mill-Istitut u mis-Servizz Arkeoloġiku Grieg.

Il-ħitan ta' Tiryns huma estiżi maż-żona kollha tal-quċċata tal-għolja. Is-sisien tagħhom għadhom sodi għat-tul kollu tagħhom, u l-għoli tagħhom f'xi postijiet ilaħħaq sa seba' metri, kemxejn inqas mill-għoli oriġinali tagħhom, li huwa stmat li kien xi 9-10 metri. Il-ħitan huma pjuttost ħoxnin, normalment xi sitt metri, u sa 17-il metru fil-punti fejn hemm il-mini. Ħajt trasversali b'saħħtu jissepara l-akropoli f'żewġ sezzjonijiet: is-sezzjoni tan-Nofsinhar tinkludi l-binjiet tal-palazz, filwaqt li s-sezzjoni tat-Tramuntana tipproteġi biss il-quċċata tal-għolja. F'din is-sezzjoni tal-aħħar, li tmur lura għall-aħħar tal-perjodu ta' Mycenae, okkażjonalment xi daħliet żgħar u bosta mini jagħtu għal spazju intern, imsaqqaf b'saqaf triangolari, li kien iservi bħala refuġju għall-abitanti tal-belt ta' taħt l-għolja f'mumenti ta' periklu.

Id-daħla taċ-ċittadella dejjem kienet fuq in-naħa tal-Lvant, iżda kellha pożizzjoni u għamla differenti f'kull waħda mit-tliet fażijiet ta' kostruzzjoni. Fit-tieni fażi, id-daħla kellha l-għamla tad-Daħla tal-Iljuni ta' Mycenae. Fuq ix-xellug kien hemm torri u fuq il-lemin kien hemm biċċa ħierġa 'l barra tal-ħajt, biex id-daħla tkun protetta sew, peress li min kien iwettaq l-attakki kien b'hekk jiġi mġiegħel jgħaddi minn kuritur dejjaq ħafna, filwaqt li d-difiża tal-belt setgħet tolqothom mill-għoli u miż-żewġ naħat. Fit-tielet fażi, id-daħla ġiet imressqa iktar 'il barra. Il-palazz tar-re, fi ħdan iċ-ċittadella, simili għal dak ta' Mycenae (11.8-il metru b'9.8 metri), jikkonsisti minn tliet żoni: il-portiku ta' barra biż-żewġ kolonni, il-prodomos (l-antikamra) u d-domos (il-kamra prinċipali) bil-fuklar ċikliku li kien imdawwar b'erba' kolonni tal-injam. Il-kompartimenti laterali tal-palazz milli jidher kellhom it-tieni sular.

It-tiżjin tal-ħitan tal-portiku ta' barra kien rikk ħafna. Parti lejn il-qiegħ tal-ħaġriet tal-alabastru kienet imżejna b'riljievi ta' rużuni u tal-fjuri. Il-kumplament kien imżejjen bl-affreski. Tliet daħliet jagħtu għall-prodomos u daħla oħra tagħti għad-domos. Fin-nofs tal-ħajt tal-Lvant, mal-art jidher ċar il-post li kien jikkorrispondi ma' fejn kien hemm it-tron irjali. L-art kienet imżejna b'mod rikk b'temi differenti fiż-żona madwar il-ħitan u fl-ispazju bejn il-kolonni tal-fuklar. Ovvjament, dan l-ispazju ġie mżejjen b'pitturi.

Fil-fdalijiet tal-palazz, li ħa n-nar matul is-seklu 8 Q.K., inbena tempju Doriku matul il-perjodu Ġeometriku. It-tempju kien iżgħar mill-palazz, u kien magħmul minn żewġ partijiet, il-prodomos u ċ-ċella. Il-wisa' tat-tempju kienet ħarira ikbar minn nofs dik tal-palazz, filwaqt li l-ħajt ta' wara tat-tempju laħaq l-għoli tal-kolonni ta' wara tal-fuklar. Tliet fawwariet kienu jnixxu fiż-żona, waħda fin-naħa tal-Punent tal-bitħa l-kbira li setgħet tiġi aċċessata minn daħla sigrieta, u tnejn fl-aħħar tan-naħa tat-Tramuntana tal-ħajt, li setgħu jiġu aċċessati permezz ta' żewġ mini fil-ħajt. Dawn l-istrutturi u strutturi simili li kienu jinsabu f'refuġji oħra huma xhieda tal-attenzjoni li ngħatat hawnhekk, bħal f'akropoli oħra tal-perjodu ta' Mycenae, lill-problema bażika tal-aċċess għall-ilma fi żmien assedju.

Is-Siti Arkeoloġiċi ta' Mycenae u Tiryns ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1999.^[3]

Il-valuri universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[3]

1. ^ "Tiryns, Greek Mythology Link". web.archive.org. 2002-08-07. Arkivjat mill-oriġinal fl-2002-08-07. Miġbur 2022-04-12.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
2. ^ Yasur-Landau, Assaf (2014-06-16). The Philistines and Aegean Migration at the End of the Late Bronze Age (bl-Ingliż). Cambridge University Press. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
3. ^ ^{a b ċ d e} Centre, UNESCO World Heritage. "Archaeological Sites of Mycenae and Tiryns". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-12.
4. ^ Ring, Trudy; Salkin, Robert M.; Watson, Noelle; Boda, Sharon La; Schellinger, Paul (1994). International Dictionary of Historic Places: Southern Europe (bl-Ingliż). Taylor & Francis. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
5. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "UNESCO World Heritage Centre - World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-12.
6. ^ Omeru, Ilijade B 559.
7. ^ Pausanias, Deskrizzjoni tal-Ġreċja - dwar Boeotia 9.36.5
8. ^ Pausanias, Deskrizzjoni tal-Greċja - dwar Korinzju 2.25.8
9. ^ Herodotus, il-Ktieb 6, 83
10. ^ Herodotus, il-Ktieb 9, 28
11. ^ Strabo 8, 373
12. ^ "A Brief History of Halieis". web.archive.org. 2009-10-21. Arkivjat mill-oriġinal fl-2009-10-21. Miġbur 2022-04-12.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)