Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz

Ir-Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz (bil-Ġermaniż: Dessau-Wörlitzer Gartenreich) huwa Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fil-Ġermanja, li jinsab bejn il-belt ta' Dessau u r-raħal ta' Wörlitz fiċ-ċentru tal-Ġermanja. Ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.^[1] Huwa l-ewwel u l-ikbar park Ingliż fil-Ġermanja u l-Ewropa kontinentali. Inħoloq fl-aħħar tas-seklu 18 taħt ir-reġġenza tad-Duka Leopold III ta' Anhalt-Dessau (1740-1817), wara vjaġġ twil lejn l-Italja, in-Netherlands, l-Ingilterra fir-Renju Unit, Franza u l-Iżvizzera li kien għamel ma' sieħbu l-arkitett Friedrich Wilhelm von Erdmannsdorff. Influwenzati bil-kbir mill-ideali tal-Illuminiżmu, huma kellhom l-għan li jitbiegħdu mill-kunċett tal-ġonna formali tal-era Barokka, favur pajsaġġ naturalistiku, bħalma kienu raw fil-Ġonna ta' Stourhead u f'Ermenonville. Illum il-ġurnata l-pajsaġġ kulturali ta' Dessau-Wörlitz jinkludi erja ta' 142 km² fi ħdan ir-Riżerva tal-Bijosfera tan-Nofs tal-Elbe fl-istat Ġermaniż ta' Sachsen-Anhalt.

Il-Ġonna ta' Oranienbaum oriġinaw fis-seklu 17, meta ż-żwieġ tal-bużnannu ta' Leopold, il-Prinċep Ġwanni Ġorġ II ta' Anhalt-Dessau mal-Prinċipessa Olandiża Henriette Catharina, bint il-Prinċep Frederick Henry ta' Orange (bl-Olandiż: Oranje), fl-1659 wassal biex tim ta' inġiniera u arkitetti min-Netherlands, taħt is-superviżjoni tal-arkitett Cornelis Ryckwaert, sabiex jistabbilixxu l-pjanta tar-raħal, tal-palazz u ta' ġnien Barokk fl-insedjament preċedenti ta' Nischwitz, li ngħata l-isem ġdid ta' Oranienbaum fl-1673. L-influwenza Olandiża baqgħet prevalenti fil-Prinċipat ta' Anhalt-Dessau għal bosta deċennji.

Il-Palazz ta' Oranienbaum tlesta fl-1683 bħala r-residenza tas-sajf ta' Henriette Catharina, fejn irtirat wara l-mewt tar-raġel tagħha fl-1693. L-għamara rikka li tgħammar il-palazz tinkludi wallpapers tal-ġilda u kamra tal-pranzu mgħammra bil-madum ta' Delft. Mill-1780, id-Duka Leopold III ordna r-rikostruzzjoni tal-palazz u tal-park bi stil Ċiniż, skont it-teoriji ta' Sir William Chambers, b'diversi pontijiet bil-ħnejjiet, dar tat-te u pagoda. Fl-1811, tħejjew l-għelieqi tas-siġar tal-larinġ, uħud mill-ikbar fl-Ewropa b'tul ta' 175 metru, li għadhom jintużaw biex iħarsu firxa wiesgħa ta' siġar taċ-ċitru. Il-Palazz ta' Oranienbaum flimkien mal-park u l-kunċett ta' insedjament ġeometriku jifforma wieħed mill-irħula bi pjanta Barokka Olandiża fil-Ġermanja. Ir-Reġina Beatrix tan-Netherlands, il-Prinċipess ta' Orange-Nassau, spezzjonat ix-xogħlijiet ta' restawr fit-3 ta' Marzu 2004.

Il-Park ta' Wörlitz ċentrali jinsab maġenb ir-raħal żgħir ta' Wörlitz max-xatt ta' fergħa tax-xmara Elbe, b'hekk huwa rikk fl-ilma u fid-diversità. Ġie stabbilit bejn l-1769 u l-1773 bħala wieħed mill-ewwel ġonna Ingliżi fil-kontinent. Skont l-ideali tad-Duka Leopold III, il-park kellu jservi wkoll bħala istituzzjoni edukattiva fl-arkitettura, ix-xogħol fil-ġonna u l-agrikoltura, għaldaqstant partijiet kbar infetħu għall-pubbliku mill-bidu nett. Il-biċċa l-kbira tal-binjiet ġew iddisinjati minn Erdmannsdorff, filwaqt li l-ġonna ġew stabbiliti minn Johann Friedrich Eyserbeck (1734-1818), arkitett tal-ġonna li għamel bosta referenzi għal anteċedenti Brittaniċi ta' pajsaġġi tal-ġonna bħal Claremont, Stourhead u Stowe. Il-ġonna huma protetti mill-għargħar tax-xmara Elbe fit-Tramuntana permezz ta' diga. Wieħed jista' jimxi minn fuq din id-diga u jitpaxxa b'diversi veduti fuq il-park.

Il-Palazz ta' Wörlitz tlesta fl-1773 bħala r-residenza tad-Duka Leopold u martu Louise ta' Brandenburg-Schwedt, u kien l-ewwel binja Neoklassika fil-Ġermanja. Il-palazz minn barra u l-palazz minn ġewwa, bl-armadji lussużi mill-istudjo ta' Abraham u David Roentgen, kif ukoll kollezzjoni kbira ta' porċellana ta' Wedgwood, kienu aċċessibbli għall-pubbliku. Louise kellha d-dar privata tagħha biswit fil-Graues Haus (id-Dar il-Griża). Fit-tarf tal-Lvant tal-ġnien tal-palazz hemm is-Sinagoga ta' Wörlitz, li nbniet fl-1790 bħala rotunda mmudellata fuq it-tempju antik ta' Vesta f'Tivoli, l-Italja. Il-binja kienet tesprimi t-tolleranza reliġjuża ta' Leopold u ġie salvata mit-twaqqigħ fil-pogrom tal-1938, magħruf bħala "Kristallnacht", mill-kustodju tal-park, li mbagħad tilef l-impjieg tiegħu. Il-Knisja Neo-Gotika ta' San Pietru fil-Punent, b'kampnar għoli 66 metru, tlestiet fl-1809.

Il-filosofija ta' Jean-Jacques Rousseau u l-estetika ta' Johann Joachim Winckelmann jirfdu d-disinn tal-park u wasslu għall-ħolqien ta' binjiet ornamentali għaljin mingħajr skop prattiku. Rousseau kien iħares lejn l-agrikoltura bħala l-bażi tal-ħajja ta' kuljum u indika funzjonijiet edukattivi tal-pajsaġġ naturali. Mhux kumbinazzjoni li l-iżjed pajsaġġ eleganti fiż-żona huwa dak tal-Gżira ta' Rousseau fil-Ġnien ta' Neumark, maħluqa biex timita l-gżira fil-Park ta' Ermenonville fejn il-filosfu ġie midfun.

Gżira fuq il-Lag artifiċjali ta' Wörlitz fiha l-unika vulkan artifiċjali fl-Ewropa. Meta Leopold III għamel vjaġġ twil fl-Ewropa fis-snin 60 tas-seklu 18, huwa baqa' skantat mill-mawra tiegħu lejn Napli fejn ra l-Vesuvju jarmi d-duħħan u fejn sema’ bir-raħal ta' Pompej li kien għadu kemm ġie skopert.^[2] Tnejn u għoxrin sena wara, daħħalha f'rasu li joħloq biċċa mill-pajsaġġ ta' Napli fil-Ġermanja; għalhekk, huwa ordna lill-arkitett tiegħu biex jibni binja, magħmula mill-brikks minn ġewwa, ta' kważi ħames sulari u jiksiha b'ġebliet kbar lokali. Fil-quċċata, inbena kon vojt minn ġewwa b'kamra għolja, mgħammra bi tliet fireplaces u saqaf li kellu “krater artifiċjali” li seta' jimtela bl-ilma. Imbagħad ordna li jiġi ppjanat lag madwar il-vulkan u stieden lill-ħbieb tiegħu biex jesperjenzaw żbroffar.^[2] Ir-rakkonti kontemporanji tas-seklu 18 biss jispjegaw fid-dettal kif kien ikun dan l-iżbroffar artifiċjali, iżda l-prattika għadha ssir sa llum, kompluta b'effetti moderni, wara li l-gżira ġiet irrestawrata għall-kundizzjoni oriġinali meta kienet fl-aqwa tagħha.^[3]

Strutturi minuri tar-Renju tal-Ġonna, li kien estiż fuq xi 25 kilometru, kellhom effett pjuttost dejjiemi fuq l-arkitettura tal-Ewropa Ċentrali. Id-"Dar Gotika", li nbdiet tinbena minn Erdmannsdorff fl-1774, immudellata fuq il-villa ta' Horace Walpole fi Strawberry Hill, kienet waħda mill-ewwel strutturi Neo-Gotiċi fil-kontinent. Il-park fih ukoll repliki ta' tempji Rumani, inkluż il-Panteon, li nbena fl-1795. Fis-snin bikrin tas-seklu ta' wara, il-pajsaġġ ġie arrikkit bil-knejjes Neo-Gotiċi fil-villaġġi ġirien ta' Riesigk (1800) u Vockerode (1811).

L-artijiet tal-ġonna, li ġew maqsuma f'erba' partijiet minn żmien il-kostruzzjoni ta' linja ferrovjarja u tal-Bundesautobahn 9 fis-snin 30 tas-seklu 20, ġew miżjuda fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.^[1] Madankollu, l-ICOMOS innotat li "l-istruttura kumplessiva tal-pajsaġġ iddeterjorat ferm".^[4]

Strutturi oħra tar-Renju tal-Ġonna jinkludu l-Kastell ta' Luisium, li jinsab fid-distrett ta' Waldersee ta' Dessau, li kien rigal mid-Duka Leopold III lil martu Louise. Inbena mill-1774 bi stil Neoklassiku sempliċi bħala dar fil-kampanja skont il-pjanta ta' Erdmannsdorff, b'ġonna, mergħat u stalel għaż-żwiemel tar-razza biswitha. Leopold miet fil-kastell fid-9 ta' Awwissu 1817 minħabba li ndarab f'aċċident meta kien riekeb fuq żiemel.

Ġwanni Ġorġ (1748-1811), wieħed mill-aħwa iż-żgħar tad-Duka Leopold III, ordna li jinbena l-Kastell ta' Georgium mill-1780 skont il-pjanta ta' Erdmannsdorff. Dan jinsab f'bosk qrib ix-xmara fit-Tramuntana ta' Dessau, u l-palazz fih ġnien Ingliż b'diversi monumenti. Illum il-Georgium jospita kollezzjoni ta' opri tal-arti ta' Anhalt, inkluż xogħlijiet ta' Albrecht Dürer - speċjalment pittura ewlenija antika tal-Melencolia I tiegħu - u Lucas Cranach ix-Xiħ.

Il-Kastell ta' Mosigkau fil-Punent ta' Dessau huwa wieħed mill-ftit palazzi bi stil Rokokò fil-Ġermanja Ċentrali, u jixbah lil Sanssouci f'Potsdam, li kien ġie ddisinjat minn Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff. Inbena bejn l-1752 u l-1757 għal Anna Wilhelmine ta' Anhalt-Dessau, bint il-Prinċep Leopold I. Jinkludi wkoll għelieqi bis-siġar tal-larinġ u kollezzjoni tal-arti ta' pitturi Barokki Fjammingi, li kienu frott l-unjoni tad-Duka Ġwanni Ġorġ II mal-familja Orange-Nassau, li tinkludi xogħlijiet ta' Peter Paul Rubens u Anthony van Dyck.

Il-Kastell ta' Großkühnau jinsab fit-tarf tal-Punent tar-Renju tal-Ġonna. Inbena fl-1780 għal Albert ta' Anhalt-Dessau, wieħed mill-aħwa ż-żgħar tad-Duka Leopold III, qrib il-Lag ta' Kühnau. Il-park jinkludi diversi gżejjer artifiċjali, għelieqi tas-siġar tal-frott u għalqa bid-dwieli. Illum il-ġurnata l-kastell huwa s-sede tal-Kulturstiftung Dessau-Wörlitz, it-trust li tieħu ħsieb l-immaniġġjar tal-park. Barra minn hekk, ir-Renju tal-Ġonna jinkludi wkoll il-loġġa fil-foresta, magħrufa bħala Leiner Berg, li bniet fl-1830, u li issa hija ristorant qrib ir-rotta għar-roti max-xmara Elbe, u l-park tal-foresta ta' Sieglitzer Berg li ġie stabbilit fl-1777.

Ir-Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fis-sena 2000.^[1]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem".^[1]

• Sit web uffiċjali tar-Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Woerlitz
• Sit web uffiċjali tal-Park ta' Wörlitz
• Sit web uffiċjali tal-Kulturstiftung Dessau-Wörlitz
• Deskrizzjoni u ritratti (bil-Ġermaniż)

Wikimedia Commons għandha fajls multimedjali li għandhom x'jaqsmu ma': Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz (Garden kingdom of Dessau-Wörlitz)

1. ^ ^{a b ċ d} Centre, UNESCO World Heritage. "Garden Kingdom of Dessau-Wörlitz". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-09-19.
2. ^ ^{a b} Magazine, Smithsonian; Curry, Andrew. "That Time a German Prince Built an Artificial Volcano". Smithsonian Magazine (bl-Ingliż). Miġbur 2021-09-20.
3. ^ Magazine, Smithsonian; Curry, Andrew. "That Time a German Prince Built an Artificial Volcano". Smithsonian Magazine (bl-Ingliż). Miġbur 2021-09-20.
4. ^ "ICOMOS" (PDF).