Çatalhöyük

Çatalhöyük (pronunzja bit-Tork: [tʃaˈtaɫhœjyc]; miktuba wkoll Çatal Höyük u Çatal Hüyük; çatal + höyük bit-Tork tfisser "tumbata mifruqa fi tnejn") kien insedjament ta' protobelt Neolitika u Kalkolitika kbira ħafna fin-Nofsinhar tal-Anatolja, li kien jeżisti għall-ħabta tas-7500 Q.K. sas-6400 Q.K., u li ffjorixxa għall-ħabta tas-7000 Q.K.^[1] F'Lulju 2012, is-sit tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.^[2]

Çatalhöyük jinsab 'il fuq mill-Pjanura ta' Konya, fix-Xlokk tal-belt ta' Konya (li fil-qedem kienet magħrufa bħala Iconium) fit-Turkija, madwar 140 kilometru mill-vulkan b'żewġ koni ta' Hasan. L-insedjament tal-Lvant jifforma tumbata li x'aktarx li kienet titla' sa 20 metru 'l fuq mill-pjanura fi żmien l-aħħar okkupazzjoni Neolitika. Hemm ukoll tumbata ta' insedjament iżgħar lejn il-Punent kif ukoll insedjament Biżantin ftit mijiet ta' metri iktar lil hinn lejn il-Lvant. It-tumbati tal-insedjamenti preistoriċi ġew abbandunati qabel Żmien il-Bronż. Kanal tax-xmara Çarşamba fl-imgħoddi kien inixxi bejn iż-żewġ tumbati, u l-insedjament kien mibni fuq saff tat-tafal qrib ix-xmara li x'aktarx li kien għammiel ħafna għall-agrikoltura bikrija.

Is-sit ġie skavat għall-ewwel darba minn James Mellaart fl-1958. Iktar 'il quddiem huwa mexxa tim li kompla jiskava hemmhekk għal erba' staġuni bejn l-1961 u l-1965.^[3][4][5][6] Dawn l-iskavi żvelaw din is-sezzjoni tal-Anatolja bħala ċentru ta' kultura avvanzata fin-Neolitiku.^[7] L-iskavi żvelaw 18-il saff suċċessiv ta' binjiet li jirrappreżentaw diversi stadji tal-insedjament u eri tal-istorja. Is-saff tal-qiegħ tal-binjiet imur lura saħansitra sas-7100 Q.K. filwaqt li s-saff ta' fuq nett imur lura għall-5600 Q.K.^[8]

Mellaart ġie pprojbit milli jerġa' jidħol fit-Turkija wara l-involviment tiegħu fil-kwistjoni ta' Dorak fejn ippubblika tpinġijiet ta' artefatti allegatament importanti ta' Żmien il-Bronż li iktar 'il quddiem għebu.^[9] Wara dan l-iskandlu, is-sit baqa' kif kien sal-1993, meta bdew l-investigazzjonijiet taħt it-tmexxija ta' Ian Hodder, li dak iż-żmien kien jaħdem mal-Università ta' Cambridge.^{[10][11][12][13][14]} L-iskavi mmexxija minn Hodder tlestew fl-2018. Hodder, li kien eks student ta' Mellaart, għażel is-sit bħala l-ewwel test "fid-dinja reali" għat-teorija tiegħu tal-arkeoloġija postproċesswali, li dak iż-żmien kienet kontroversjali.^[15] Is-sit dejjem kellu enfasi qawwija fuq ir-riċerka bl-involviment ta' metodoloġiji diġitali, immexxija mill-qafas metodoloġiku sperimentali u riflessiv tal-Proġett tar-Riċerka dwar Çatalhöyük ta' Hodder.^[16] Skont Mickel, dan il-proġett kien stabbilixxa ruħu bħala sit għal metodoloġiji progressivi, f'termini ta' reġistrazzjoni adattabbli u demokratizzata, l-integrazzjoni ta' teknoloġiji kompjuterizzati, l-istrateġiji tat-teħid tal-kampjuni, u l-involviment tal-komunità".^[17]

Skavi ġodda qed jiġu mmexxija minn Ali Umut Türkcan mill-Università ta' Anadolu.

Çatalhöyük kien magħmul għalkollox minn binjiet domestiċi, bl-ebda binja pubblika apparenti. Filwaqt li wħud mill-binjiet il-kbar għandhom tpittir pjuttost rikk mal-ħitan, l-iskop ta' wħud mill-kmamar għadu mhux ċar.^[7]

Ġie stmat li l-popolazzjoni tat-tumbata tal-Lvant kienet ta' madwar 10,000 ruħ, iżda l-popolazzjoni x'aktarx li varjat tul l-istorja tal-komunità. Popolazzjoni medja ta' bejn 5,000 u 7,000 ruħ hija stima raġonevoli. Is-siti kienu stabbiliti bħala għadd kbir ta' binjiet raggruppati flimkien. L-unitajiet domestiċi kienu jduru fuq il-ġirien tagħhom għall-għajnuna, għall-kummerċ u possibbilment għaż-żwieġ ta' uliedhom.^[18] L-abitatanti kienu jgħixu ġo djar tal-brikks tat-tajn li kienu miġbura flimkien fi struttura aggregata. Bejn l-abitazzjonijiet raggruppati flimkien bħal f'labirint b'għamla ta' xehda, ma kienx hemm mogħdijiet tal-mixi jew toroq. Il-biċċa l-kbira minnhom kienu jiġu aċċessati minn toqob fis-saqaf u bibien fuq il-ġnub tad-djar, b'bibien li wieħed kien jasal għalihom permezz ta' sellum jew taraġ. Il-bjut effettivament kienu qishom toroq. Il-fetħiet fis-soqfa kienu jservu wkoll bħala l-unika sors ta' ventilazzjoni, u b'hekk id-duħħan tan-nugrufun mill-fuklari, mill-fran u mill-ħuġġiġiet miftuħa tad-djar setgħu joħroġ minnhom. Id-djar kienu miksijin bil-ġibs fuq ġewwa kkaratterizzati minn slielem kwadri tal-injam jew turġien weqfin. Is-soltu dawn kienu jkunu mal-ħajt tan-Nofsinhar tal-kamra, bħalma kienu l-fuklari u l-fran tas-sajran. Il-kmamar prinċipali kien fihom pjattaformi olzati li x'aktarx li kienu jintużaw għal firxa ta' attivitajiet domestiċi. Id-djar tipiċi kellhom żewġt ikmamar għall-attivitajiet ta' kuljum, bħat-tisjir u l-artiġjanat.^[18] Il-ħitan u l-pjattaformi kollha fuq ġewwa kienu miksijin bil-ġibs b'wiċċ lixx. Il-kmamar sekondarji kienu jintużaw għall-ħżin, u kienu jiġu aċċessati permezz ta' fetħiet baxxi mill-kmamar prinċipali.^[7]

Il-kmamar kollha kienu jinżammu tassew nodfa. L-arkeologi ma identifikaw kważi l-ebda skart fil-binjiet, filwaqt li sabu munzelli ta' skart 'il barra mill-fdalijiet, bi skart tal-ikel u tad-dranaġġ, kif ukoll ammonti sinifikanti ta' rmied minn injam maħruq, qasab u demel tal-annimali.^[19] Fil-bnazzi, bosta attivitajiet ta' kuljum setgħu jsiru fuq il-bjut, li setgħu ffurmaw qisha pjazza. Iktar 'il quddiem, milli jidher inbnew fran komunali kbar fuq dawn il-bjut. Maż-żmien, id-djar ġew rinnovati bit-tiġrif parzjali u bil-bini mill-ġdid fuq sisien tal-ġebel, li kien il-mod kif it-tumbata gradwalment għoliet. Ġew żvelati saħansitra tmintax-il livell ta' insedjamenti.^[2]

Bħala parti mir-ritwali tagħhom, in-nies ta' Çatalhöyük kienu jidfnu l-mejtin tagħhom fi ħdan il-villaġġ. Instabu fdalijiet umani f'fosos taħt l-art tal-abitazzjonijiet, u speċjalment taħt il-fuklari, il-pjattaformi fi ħdan il-kmamar prinċipali, u taħt is-sodod. Il-katavri kienu jiġu mpoġġija f'pożizzjoni fetali qabel id-dfin u spiss kienu jitqiegħdu fi qfief jew jitkebbu f'biċċiet tal-qasab. Xi għadam diżartikolat li nstab f'xi oqbra jissuġġerixxi li l-katavri jaf kienu ġew esposti fil-beraħ għal xi żmien qabel ma l-għadam kien jerġa' jinġabar u jindifen. F'xi każijiet, l-oqbra kienu jiġu disturbati, u l-kranju tal-mejjet kien jitneħħa mill-bqija tal-iskeletru. Dawn l-irjus jaf kienu jintużaw f'xi ritwali, peress li wħud instabu f'żoni oħra tal-komunità. F'qabar ta' mara nstabu spirali tal-insiġ u f'qabar ta' raġel instabu mnanar tal-ġebel. Xi kranji nksew bil-ġibs u ġew impittrin bl-okra biex jerġa' jitpinġa l-wiċċ, drawwa li kienet iktar karatteristika tas-siti Neolitiċi fis-Sirja u f'Ġeriko Neolitika iktar milli fis-siti iktar fil-qrib.^[18]

Ħitan impittrin u figurini nstabu mal-insedjament kollu, mal-ħitan fuq ġewwa kif ukoll fuq barra. Figurini distintivi tat-tafal ta' nisa, b'mod partikolari tal-Mara Bilqiegħda ta' Çatalhöyük, instabu fis-saffi ta' fuq tas-sit.^[20] Għalkemm ma nstab l-ebda tempju identifikabbli, l-oqbra, il-ħitan impittrin, u l-figurini jissuġġerixxu li n-nies ta' Çatalhöyük kellhom reliġjon rikka bis-simboli. Il-kmamar b'konċentrazzjonijiet ta' dawn l-oġġetti setgħu kienu santwarji jew żoni pubbliċi fejn in-nies kienu jiltaqgħu. Immaġnijiet predominanti jinkludu rġiel b'pene erett, xeni tal-kaċċa, immaġnijiet ħomor ta' bhejjem li issa huma estinti (bhejjem tal-ifrat selvaġġi) u ta' ċrievi maskili bir-renni, kif ukoll ta' avvultuni jittajru fuq figuri bla ras. Fuq il-ħitan hemm ukoll riljievi mnaqqxin, bħal pereżempju ta' ljuni femminili jħarsu lejn xulxin.^[7]

L-irjus tal-annimali, speċjalment tal-bhejjem tal-ifrat, kienu jitpoġġew fuq il-ħitan. Pittura tal-villaġġ, b'żewġ qċaċet tal-muntanja Hasan fl-isfond^[21], spiss titqies bħala l-iżjed mappa antika fid-dinja, u l-ewwel pittura ta' pajsaġġ.^[22] Madankollu, xi arkeologi jiddubitaw din l-interpretazzjoni. Stephanie Meece, pereżempju, targumenta li x'aktarx din il-pittura hija iktar pittura tal-pil ta' leopard milli ta' vulkan, jew disinn ġeometriku dekorattiv iktar milli mappa.^[23]

Karatteristika li tispikka f'Çatalhöyük huma l-figurini femmininili tiegħu. Mellaart, l-iskavatur oriġinali, kien tal-fehma li dawn kienu figurini ffurmati sew u magħmula bir-reqqa, imnaqqxa u mogħtija l-forma mill-irħam, mill-ġebla tal-ġir kaħlanija u kannella, mill-iskist, mill-kalċit, mill-bażalt, mill-alabastru, u mit-tafal, li kienu jirrappreżentaw divinità femminili. Għalkemm divinità maskili kienet teżisti wkoll, "l-istatwi ta' divinità femminili jisbqu bil-bosta dawk ta' divinità maskili, li barra minn hekk, ma baqax jiġi rrappreżentat iktar wara s-Saff VI".^[24] Sa llum il-ġurnata, ġew identifikati tmintax-il saff. Dawn il-figurini mirquma b'mod artistiku nstabu primarjament f'żoni li skont Mellaart kienu santwarji. L-alla femminili bilqiegħda fuq tron u maġenbha żewġ iljuni femminili nstabet f'kontenitur tal-qmuħ, li Mellaart jissuġġerixxi li seta' kien mezz li bih jiġi żgurat il-ħsad jew tiġi protetta l-provvista tal-ikel.^[25]

Filwaqt li Mellaart skava kważi mitejn binja f'erba' staġuni, l-iskavatur attwali, Ian Hodder, qatta' staġun sħiħ jiskava binja waħda.^[26] Hodder u t-tim tiegħu, fl-2004 u fl-2005, bdew jaħsbu li x-xejriet issuġġeriti minn Mellaart kienu żbaljati. Instabet statwetta waħda simili, iżda l-maġġoranza l-kbira ma kinux jimitaw l-istil l-alla femminili tal-fertilità li Mellaart kien issuġġerixxa. Minflok il-kultura ta' alla femminili tal-fertilità, Hodder jisħaq li s-sit jagħti ftit indikazzjoni ta' matrijarkija jew patrijarkija.^[27]

"Hemm isdra sħaħ li fuqhom iserrħu l-idejn, u ż-żaqq hija estiża fil-parti ċentrali. Hemm toqba fil-parti ta' fuq għar-ras li hija nieqsa. Malli wieħed idawwar il-figurina jinduna li d-dirgħajn huma rqaq ħafna, u mbagħad fuq in-naħa ta' wara tal-figurina wieħed jara x-xbieha ta' skeletru jew l-għadam ta' bniedem irqiq ħafna u magħdur. Il-kustilji u l-irkiekel tas-sinsla huma ċari, l-istess bħall-iskapuli u l-għadmiet pelviċi prinċipali. Il-figurina tista' tiġi interpretata b'diversi modi – bħala mara li qed tittrasforma ruħha f'antenat, bħala mara assoċjata mal-mewt, jew bħall-mewt u l-ħajja f'daqqa. Huwa possibbli li l-linja madwar il-ġisem jirrappreżentaw it-tqartis minflok il-kustilji. Hi x'inhi l-interpretazzjoni speċifika, din hija opra unika li jaf tobbligana nibdlu l-fehmiet tagħha fir-rigward tas-soċjetà u tal-immaġnijiet ta' Çatalhöyük. Forsi l-importanza tal-immaġnijiet femminili kienet marbuta ma' xi rwol speċjali tal-mara b'rabta mal-mewt bl-istess mod bħar-rwoli tagħha ta' omm u ta' indukratur".^[28]

F'artiklu fit-Turkish Daily News, Hodder ġie rrapportat li jiċħad li Çatalhöyük kien soċjetà matrijarkali u jiġi kkwotat li stqarr "Meta nħarsu lejn x'kienu jieklu u jixorbu u lejn l-istatwi soċjali tagħhom, naraw li l-irġiel u n-nisa kellhom l-istess status soċjali. Kien hemm bilanċ tal-poter. Eżempju ieħor huma l-kranji li nstabu. Li kieku wieħed mill-ġeneri kellu status soċjali ta' importanza kbira f'Çatalhöyük, il-ġisem u r-ras ta' wieħed minnhom kien jiġi sseparat iktar wara l-mewt. Mentri l-għadd ta' kranji tan-nisa u tal-irġiel huwa kważi ndaqs".^[29] F'artiklu ieħor fil-Hurriyet Daily News, Hodder ġie rrapportat li qal "Sirna nafu li l-irġiel u n-nisa kienu meqjusa ndaqs".^[30] F'rapport ta' Settembru 2009 dwar l-iskoperta ta' madwar 2,000 figurina, Hodder ġie kkwotat li qal:

Çatalhöyük ġie skavat fis-snin 60 tas-seklu 20 b'mod metodiku, iżda ma ntużatx il-medda sħiħa ta' tekniki tax-xjenza naturali disponibbli għalina llum il-ġurnata. Sir James Mellaart li skava s-sit fis-snin 60 tas-seklu 20 ħareġ b'kull xorta ta' ideat dwar il-mod kif kien organizzat is-sit u kif kienu jgħixu fih, eċċ. ... Issa bdejna naħdmu fis-sit minn nofs is-snin 90 tas-seklu 20 u ħriġna b'ideat differenti ferm dwar is-sit. Wieħed mill-iktar eżempji ovvji hu li Çatalhöyük x'aktarx huwa magħruf l-iktar għall-idea tal-alla femminili tal-fertilità. Iżda mix-xogħol tagħna iktar reċenti x-xejra kienet li fil-fatt ma tantx hemm wisq evidenza ta' din l-alla femminili tal-fertilità u ma tantx hemm evidenza ta' xi forma ta' matrijarkija bbażata fuq in-nisa. Dan huwa biss wieħed mill-bosta miti li l-ħidma xjentifika moderna qed timmina.^[31]

Il-Professur Lynn Meskell spjega li filwaqt li fl-iskavi oriġinali kienu nstabu 200 figurin biss, l-iskavi l-ġodda żvelaw 2,000 figurin u l-biċċa l-kbir minnhom kienu annimali, u inqas minn 5 % minnhom kienu figurini nisa.^[31]

Il-folklorist Estonjan Uku Masing issuġġerixxa saħansitra fl-1976, li Çatalhöyük x'aktarx kien parti minn reliġjon ta' ġabra tal-kaċċaturi u li l-figurin tal-alla femminili tal-fertilità ma kienx jirrappreżenta divinità femminili. Huwa implika li x'aktarx kien meħtieġ iktar żmien biex jiġu żviluppati s-simboli għar-riti agrikoli.^[32] It-teorija tiegħu ġiet żviluppata fis-saġġ Xi rimarki dwar il-mitoloġija tal-poplu ta' Catal Hüyük.^[33]

Çatalhöyük għandu evidenza qawwija ta' soċjetà egalitarja, peress li s'issa ma nstabet l-ebda dar b'karatteristiċi distintivi (pereżempju ta' xi ġerarkija rjali jew reliġjuża). L-iżjed investigazzjonijiet reċenti jiżvelaw ukoll ftit distinzjoni soċjali abbażi tal-ġeneru, u l-irġiel u n-nisa kienu jingħataw nutrizzjoni ndaqs u kellhom l-istess status soċjali, xi ħaġa tipika tal-kulturi Paleolitiċi.^[34][35] It-tfal kienu josservaw iż-żoni domestiċi. Kienu jitgħallmu kif iwettqu r-ritwali u kif jibnu jew isewwu d-djar billi joqogħdu jaraw lill-adulti jagħmlu l-istatwi, iż-żibeġ u oġġetti oħra. Il-konfigurazzjoni tal-ispazju ta' Çatalhöyük jaf hija dovuta għar-relazzjonijiet mill-qrib li kellhom in-nies dak iż-żmien bejn il-membri tal-istess familja jew nisel. Mill-konfigurazzjoni tal-insedjament, wieħed jista' josserva kif in-nies kienu "maqsuma f'żewġ gruppi li kienu jgħixu fuq naħat opposti tal-insedjament, isseparati minn gandott jew foss". Barra minn hekk, minħabba li ma nstab l-ebda insedjament ieħor fil-qrib ma' min setgħu jitħalltu u jiżżewġu n-nies ta' Çatalhöyük, "din is-separazzjoni spazjali x'aktarx li kienet tirrappreżenta żewġ gruppi tal-istess nisel li kienu jiżżewġu ma' xulxin". Dan kieku jgħin biex jiġi spjegat kif insedjament daqstant bikri seta' jsir tant kbir.^[36]

Fil-livelli ta' fuq tas-sit, huwa ċar li n-nies ta' Çatalhöyük kulma jmur kienu qed jiksbu ħiliet fl-agrikoltura u fl-immansar tal-annimali. Instabu figurini femminili f'kontenituri li kienu jintużaw għall-ħżin taċ-ċereali, bħall-qamħirrum u x-xgħir, u huwa maħsub li l-figurini huma ta' divinità li kienet tħares il-qmuħ. Kienu jitkabbru wkoll il-piżelli, u l-lewż, il-pistaċċi u l-frott kienu jinħasdu mis-siġar fl-għoljiet tal-madwar. In-nagħaġ ġie ddomestikat u l-evidenza tissuġġerixxi li bdiet ukoll id-domestikazzjoni tal-bhejjem tal-ifrat. Madankollu, il-kaċċa kompliet tkun sors ewlieni ta' ikel għall-komunità. Il-bċejjeċ tal-fuħħar u l-għodod tal-ossidjana kienu industriji ewlenin; l-għodod tal-ossidjana x'aktarx li kienu jintużaw u kienu jiġu skambjati ma' oġġetti bħall-qxur tal-Baħar Mediterran u ż-żnied mis-Sirja. Hemm evidenza wkoll li l-insedjament kien wieħed mill-ewwel postijiet fid-dinja fejn kienu jsiru l-estrazzjoni u t-tidwib tal-metall fil-forma ta' ċomb. Hu u jinnota n-nuqqas ta' ġerarkija u inugwaljanza ekonomika, l-istoriku u l-awtur antikapitalist Murray Bookchin argumenta li Çatalhöyük kien eżempju bikri ta' anarko-komuniżmu.^[37]

Min-naħa l-oħra, saġġ tal-2014 jargumenta li Çatalhöyük huwa iktar kumpless u li filwaqt li milli jidher kien hemm distribuzzjoni egalitarja ta' għodod tat-tisjir u xi għodod tal-ġebel, l-imtieħen tal-idejn tal-ġebel għat-tħin tal-qamħ unbroken u l-unitajiet tal-ħżin kienu distribwiti b'mod inqas ugwali, u dan jindika li kien hemm xi forma ta' inugwaljanza soċjali. Il-proprjetà privata kienet teżisti iżda kienu jeżistu wkoll l-għodod kondiviżi. Ġie ssuġġerit ukoll li Çatalhöyük bil-mod il-mod kien qed isir inqas egalitarju, b'trażmissjoni ikbar ta' ġid ġenerazzjonali, iżda jaf kien hemm xi sforzi biex dan ma jibqax ikun il-każ.^[38]

1. ^ Renfrew, Colin. "Inception of agriculture and rearing in the Middle East". Comptes Rendus Palevol. CLIMATS-CULTURES-SOCIETES aux temps préhistoriques, de l'apparition des Hominidés jusqu'au Néolothique (bl-Ingliż). 5 (1): 395–404.
2. ^ ^{a b} Centre, UNESCO World Heritage. "Neolithic Site of Çatalhöyük". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-29.
3. ^ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, first preliminary report: 1961. Anatolian Studies, vol. 12, pp. 41–65, 1962.
4. ^ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, second preliminary report: 1962. Anatolian Studies, vol. 13, pp. 43–103, 1963.
5. ^ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, third preliminary report: 1963. Anatolian Studies, vol. 14, pp. 39–119, 1964.
6. ^ J. Mellaart, Excavations at Çatal Hüyük, fourth preliminary report: at 1965. Anatolian Studies, vol. 16, pp. 15–191, 1966.
7. ^ ^{a b ċ d} Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J. (2006). Gardner's Art Through the Ages: The Western Perspective: Volume 1 (Twelfth ed.). Belmont, California: Wadsworth Publishing. pp. 12–4. ISBN 978-0-495-00479-0.
8. ^ Orton, David; Anvari, Jana; Gibson, Catriona; Last, Jonathan; Bogaard, Amy (2018). "A tale of two tells: dating the Çatalhöyük West Mound". Antiquity (bl-Ingliż). 92 (363): 620–639.
9. ^ Kenneth Pearson and Patricia Connor, The Dorak affair, New York, Atheneum, 1968.
10. ^ Kenneth Pearson and Patricia Connor, The Dorak affair, New York, Atheneum, 1968.
11. ^ I. Hodder, Getting to the Bottom of Thing: Çatalhöyük 1999, Anatolian Archaeology, vol. 5, pp. 4–7, 1999.
12. ^ I. Hodder, Getting to the Bottom of Thing: Çatalhöyük 1999, Anatolian Archaeology, vol. 5, pp. 4–7, 1999.
13. ^ I. Hodder, A New Phase of Excavation at Çatalhöyük, Anatolian Archaeology, vol. 9, pp. 9–11, 2003.
14. ^ "Çatalhöyük: Excavations of a Neolithic Anatolian Höyük – Çatalhöyük Archive Report 2008" (PDF).
15. ^ "Analog to Digital: Transitions in Theory and Practice in Archaeological Photography at Çatalhöyük" (PDF).
16. ^ Taylor, James; University; Issavi, Justine; Berggren, Åsa; Lukas, Dominik; Mazzucato, Camilla; Tung, Burcu; Dell'Unto, Nicoló (2018). "'The Rise of the Machine': the impact of digital tablet recording in the field at Çatalhöyük". Internet Archaeology (47).
17. ^ Taylor, James; University; Issavi, Justine; Berggren, Åsa; Lukas, Dominik; Mazzucato, Camilla; Tung, Burcu; Dell'Unto, Nicoló (2018). "'The Rise of the Machine': the impact of digital tablet recording in the field at Çatalhöyük". Internet Archaeology (47).
18. ^ ^{a b ċ} Maynes, Mary Jo; Waltner, Ann (2012). The Family: A World History. New York City: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530476-3.
19. ^ Shillito, Lisa-Marie; Matthews, Wendy; Almond, Matthew; Bull, Ian D. (2011). "The microstratigraphy of middens: capturing daily routine in rubbish at Neolithic Çatalhöyük, Turkey". Antiquity. 85 (329): 1024–1038.
20. ^ Newitz, Annalee (2016-09-16). "Incredible discovery of intact female figurine from neolithic era in Turkey". Ars Technica (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-29.
21. ^ "Noah Wiener (1 November 2013). "Çatalhöyük mural". Bible History Daily. Biblical Archaeology Society". web.archive.org. 2013-11-05. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2013-11-05. Miġbur 2022-03-29.
22. ^ "Les tendances sociétés". Cartographic images (bil-Franċiż). Miġbur 2022-03-29.
23. ^ Meece, Stephanie (2006). "A bird's eye view - of a leopard's spots. The Çatalhöyük 'map' and the development of cartographic representation in prehistory" (bl-Ingliż). Ċitazzjoni journal għandha bżonn |journal= (għajnuna)
24. ^ Mellaart, James (1967). Catal Huyuk: A Neolithic Town in Anatolia. McGraw-Hill. p. 181.
25. ^ Mellaart (1967), 180.
26. ^ Balter, Michael (2005). The Goddess and the Bull. New York: Free Press. p. 127. ISBN 978-0-7432-4360-5.
27. ^ "Çatalhöyük 2005 Archive Report - Introduction". www.catalhoyuk.com. Miġbur 2022-03-29.
28. ^ "Çatalhöyük 2005 Archive Report - Introduction". www.catalhoyuk.com. Miġbur 2022-03-29.
29. ^ Hodder, Ian (l-1 ta' Jannar 2008). "A Journey to 9000 years ago".
30. ^ "Çatalhöyük excavations reveal gender equality in ancient settled life". Hürriyet Daily News (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-29.
31. ^ ^{a b} O'brien, Jeremy. "New techniques undermine 'mother goddess' role in ancient community". The Irish Times (bl-Ingliż). Miġbur 2022-03-29.
32. ^ Masing, Uku (2011). Aarded Tellistes. Tartu, Estonia: Ilmamaa. pp. 209–227. ISBN 978-9985-77-351-2.
33. ^ Oriental Studies 3. Acta et Commentationes Universitatis Tartuensis 392 / Tartu Riikliku Ülikooli Toimetised 392. Tartu 1976, 75–92.
34. ^ Leften Stavros Stavrianos (1991). A Global History from Prehistory to the Present. New Jersey, USA: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-357005-2. pp. 9-13.
35. ^ R Dale Gutrie (2005). The Nature of Paleolithic art. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-31126-5. pp. 420-422.
36. ^ Maynes, Mary Jo; Waltner, Ann (2012). The Family: A World History. New York City: Oxford University Press. p. 8. ISBN 978-0-19-530476-3.
37. ^ Bookchin, Murray. The Rise of Urbanisation and Decline of Citizenship. pp. 18–22.
38. ^ Wright, Katherine I. Karen. "Domestication and inequality? Households, corporate groups and food processing tools at Neolithic Çatalhöyük." Journal of Anthropological Archaeology 33 (2014): 1–33.