Homo sapiens

Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!

Un houmano, ser houmano, pessona, giente ó home ye un animal nembro de la spece de primata bípede Homo sapienes, pertencente al género Homo, família Homenidae (taxonomicamente Homo sapienes - latin: "home sábio").^[1][2] Ls nembros dessa spece ténen un cérebro altamente zambolbido, cun einúmaras capacidades cumo l pensar abstrato, la lenguaige, la antrospeçon i la resoluçon de porblemas. Esta capacidade mental, associada a un cuorpo ereto possibelitórun l'uso de ls braços para manipular oubjetos, fator que permitiu als houmanos la criaçon i l'outelizaçon de ferramientas para altarar l ambiente la sue buolta mais de l que qualquiera outra spece de ser bibo.

Eibidéncias de DNA mitocondrial andican que l'home moderno tubo ourige na África ouriental hai cerca de 200 000 anhos. Atualmente ls seres houmanos stan çtribuídos an to la Tierra, percipalmente ne ls cuntinentes i ilhas de l planeta. Inda assi, outros grupos d'andibíduos stan boando an beiclos particulares na atmosfera, outros biajando al longo de ls ouceanos i até mesmo un pequeinho númaro d'andibíduos que biben na órbita terrestre baixa. La populaçon houmana na Tierra, an abril de 2010, era superior a 6,8 bilhones d'andibíduos.^[3] Zde l surgimiento de la ceblizaçon, ls houmanos son ua forma dominante de bida biológica, an tenermos de çtribuiçon spacial i eifeitos subre la biosfera de l planeta.

Cumo la maiorie de ls primatas superiores, ls seres houmanos son sociales por natureza, sendo particularmente hábeis an outelizar sistemas de quemunicaçon, percipalmente berbal, gestual i scrita para se spressar, trocar eideias i se ourganizar. Ls houmanos criórun cumplexas struturas sociales cumpuostas de muitos grupos coperantes i cuncorrentes, de famílias até naciones. Las anteraçones sociales antre ls houmanos criórun ua bariadade stremamente grande de tradiçones, rituales, normas sociales i éticas, leis i balores, qu'an cunjunto forman la base de la sociadade houmana. La cultura houmana ye marcada pul apreço pula beleza i stética l que, cumbinado cul zeio de spresson, lebou l'inobaçones cumo la arte, la scrita, la literatura i la música.

L Homo sapienes, cumo spece, ten cumo caratelística l zeio d'antender i anfluenciar l'ambiente a la sue buolta, percurando splicar i manipular ls fenómenos naturales atrabeç de la filosofie, artes, ciéncias, mitologie i de la religion. Esta curjidade natural lebou al zambolbimiento de ferramientas i halbelidades abançadas. L ser houmano ye la única spece coincida capaç de criar l fuogo, cozinar sous alimientos, bestir-se, para alhá d'outelizar bárias outras tecnologies. Ls houmanos passan sues halbelidades i coincimientos pa las próssimas geraçones i, antoce, son cunsidrados dependentes de la cultura.

An latin, houmanus ye la forma adjetibal de l nome homo, traduzido cumo Home (para ancluir machos i fémeas).

Por bezes, an Filosofie, ye mantida ua çtinçon antre las noçones de ser houmano (ó Home) i de pessona. L purmeiro refire-se a la spece biológica anquanto que l segundo refire-se a un agente racional (ber, por eisemplo, l'obra de John Locke, Ansaio subre l Antendimiento Houmano II 27, i l'obra de Eimmanuel Kant, Antroduçon a la Metafísica de la Moral). Segundo la perspetiba de John Locke, la noçon de pessona passa a ser la dua coleçon d'açones i ouparaçones mentales. L termo pessona poderá assi ser outelizado para referir animales para para alhá de l Home, para referir seres míticos, ua anteligéncia artificial ó un ser straterrestre. Ua amportante queston an Teologie i na Filosofie de la religion cuncerne an saber se Dius ye ua pessona.

Ne l giral, la palabra pessonas ye outelizada quando se quier referir a un grupo specífico de andibíduos. Inda assi, quando se quier referir a un grupo que ten semelhança étnica, cultural ó de nacionalidade, outeliza-se l termo pobo (eisemplos: pobo índio, pobo falante de pertués).

L macho jubenil desta spece ye chamado rapaç, (ne l Brasil, tamien podendo ser ousado l termo "moço"). A la fémea jubenil dá-se l nome de rapaza, (ne l Brasil, esse termo puode ser cunsidrado peijoratibo, sendo mais usual l termo "moça"). L termo Home, cun enicial maiúscula, ye giralmente outelizado para referir l cunjunto de todos ls sers houmanos (an cuntreste cun home, l macho de la spece), tal cumo l termo houmanidade, raça houmana ó género houmano. L termo houmano ye outelizado cumo sinónimo de ser houmano. Cumo adjetibo, l termo houmano ten seneficáncia neutra, mas poderá ser outelizado para anfatizar ls aspetos positibos de la natureza houmana i ser sinónimo de beneboléncia (an cuntraposiçon cul termo inumano ó desumano).

Ber artigos percipales: Antropologie, Eiboluçon houmana i Homo.

L studo científico de la eiboluçon houmana angloba l zambolbimiento de l género Homo, mas giralmente ambolbe l studo d'outros hominídeos i homeninaes, tales cumo l Australopithecus. L "home moderno" ye defenido cumo nembro de la spece Homo sapienes, sendo la única subespece subrebibente (Homo sapiens sapiens). L Homo sapienes idaltu i l Homo neanderthalensis, para alhá d'outras subespeces coincidas, fúrun zaparecidos hai miles d'anhos.^[4] L homo neanderthalensis, que se tornou zaparecido hai 30 000 anhos, ten sido ocasionalmente classeficado cumo ua subespece classeficada cumo "Homo sapienes neanderthalensis", mas studos genéticos sugíren ua dibergéncia antre las speces Neanderthal i Homo sapienes qu'acunteciu hai cerca de 500 000 anhos.^[5] De la mesma forma, ls poucos spécimes de Homo rhodesiensis son tamien classeficados cumo ua subespece de Homo sapienes, ambora esso nun seia amplamente aceito. Ls houmanos anatomicamente modernos ténen sou purmeiro registro fócil na África, hai cerca de 195 000 anhos, i ls studos de biologie molecular dan probas de que l tiempo aprossimado de la dibergéncia ancestral quemun de todas las populaçones houmanas modernas ye de 200 000 anhos atrás.^{[6][7][8][9][10]} L'amplo studo subre la dibersidade genética Africana xefiado pul Dr. Sarah Tishkoff ancuontrou ne l pobo San la maior spresson de dibersidade genética antre las 113 populaçones çtintas de l'amostra, tornando-los un de 14 "grupos ancestrales de la populaçon". La pesquisa tamien localizou l'ourige de las migraçones houmanas modernas ne l sudeste de la África oucidental, acerca de la borda costeira de la Namíbia i de Angola.^[11] La raça houmana tenerie colonizado la Eurásia i la Oceania hai 40 000 anhos i las las Américas solo hai cerca de 10 000 anhos.^[12] La recente (2003) çcubierta d'outra subespece defrente de l'atual Homo sapiens sapiens, l Homo sapienes idaltu, na África, reforça esta teorie, por repersentar un de ls eilos perdidos ne l coincimiento de la nuossa eiboluçon..^[13]

Ls parientes bibos mais próssimos de ls seres houmanos son ls gorilas i ls chimpanzés, mas ls houmanos nun eiboluíran a partir desses macacos: an beç desso, ls seres houmanos modernos cumpartilhan cun esses macacos un ancestral quemun.^[14] Ls seres houmanos son probabelmente ls animales mais streitamente relacionados cun dues speces de chimpanzés: l Chimpanzé-quemun i l Bonobo.^[14] L sequenciamiento cumpleto de l genoma lebou a la cuncluson de que "depuis de 6,5 [milhones] d'anhos d'eiboluçones çtintas, las defrenças antre chimpanzés i houmanos son dieç bezes maiores de l qu'antre dues pessonas andependientes i dieç bezes menores de l qu'aqueilhas antre ratos i camundongos" . La cuncordáncia antre las sequencias de l DNA houmano i l de l chimpanzé barian antre 95% i 99%.^{[15][16][17][18]} Stima-se que la linhaige houmana dibergiu de la de ls chimpanzés hai cerca de cinco milhones d'anhos atrás i de la de ls gorilas hai cerca d'uito milhones d'anhos. Inda assi, un cránio de hominídeo çcubierto ne l Chade, an 2001, classeficado cumo Sahelanthropus tchadensis, ten cerca de siete milhones d'anhos, l que puode andicar ua dibergéncia mais anterior.^[19]

La eiboluçon houmana ye caratelizada por ua série d'amportantes altaraçones morfológicas, de zambolbimiento, fesiológico i cumportamental, que tubírun lugar zde que la separaçon antre l radadeiro ancestral quemun d'houmanos i chimpanzés. La purmeira grande altaraçon morfológica fui l'eiboluçon dua forma d'adataçon de locomoçon arborícola ó semi-arborícola para ua forma de locomoçon bípede,^[20] cun todas las sues adataçones decorrientes, tales cumo un zinolho balgo, un índice antermembral baixo (piernas longas an relaçon als braços), i reduçon de la fuorça superior de l cuorpo.

Mais tarde, ls houmanos ancestrales zambolbírun un cérebro mui maior - normalmente de 1.400 cn³ an seres houmanos modernos, mais de dues bezes l tamanho de l cérebro dun chimpanzé ó gorila. L padron de crecimiento pós-natal de l cérebro houmano difire de l d'outros primatas (heiterocronia) i permite longos períodos de daprendizaige social i aquesiçon de la lenguaige ne ls seres houmanos jubenis. Antropólogos físicos argumentan que las defrenças antre la strutura de ls cérebros houmanos i ls de ls outros macacos son inda mais seneficatibas de l que las defrenças de tamanho.

Outras mudanças morfológicas seneficantes fúrun: l'eiboluçon dun poder d'aderéncia i percison;^[21] un sistema mastigatório reduzido; la reduçon de l caneiro; i la çcida de la laringe i de l uosso hióide, tornando la fala possible. Ua amportante mudança fesiológica an houmanos fui l'eiboluçon de l stro oculto, ó obulaçon oculta, l que puode tener coincidido cula eiboluçon d'amportantes mudanças cumportamentales, tales cumo la ligaçon an casales. Outra mudança seneficatiba de cumportamiento fui l zambolbimiento de la cultura material, cun oubjetos feitos pul home cada beç mais quemuns i dibersificados al longo de l tiempo. La relaçon antre todas estas mudanças ye inda tema de debate.^[22][23]

Las fuorças de la seleçon natural cuntinan a ouperar an populaçones houmanas, cula eibidéncia de que detreminadas regiones de l genoma eisibiran seleçon direcional ne ls radadeiros 15 000 anhos.^[24]

Ber artigos percipales: Heipótese de l'ourige única, Homo sapienes arcaico, i Paleolítico Superior.

Fexeiro:Benus of Dolni Bestonice.png

Anatomicamente l'home moderno eiboluiu de l Homo sapienes arcaico na África durante l Paleolítico Médio, hai cerca de 200 000 anhos. Até l'ampeço de l Paleolítico Superior, hai cerca de 50 000 AP, l cumportamiento moderno, qu'anclui la lenguaige, la música i outras spressones culturales ounibersales, yá tenien se zambolbido.

L'amplo studo subre la dibersidade genética Africana xefiado pul Dr. Sarah Tishkoff ancuontrou ne l pobo San la maior spresson de dibersidade genética antre las 113 populaçones çtintas de l'amostra, tornando-los un de 14 "grupos ancestrales de la populaçon". La pesquisa tamien localizou l'ourige de las migraçones houmanas modernas ne l sudeste de la África oucidental, acerca de la borda costeira de la Namíbia i de Angola.^[11]

Stima-se que la migraçon para fura de la África acunteciu hai cerca de 70 000 anhos AP. Ls seres houmanos modernos, mais tarde çtribuídos por todos ls cuntinentes, sustituindo ls hominídeos anteriores: eilhes habitórun la Eurásia i la Oceania hai 40 000 AP i las Américas hai pul menos 14 500 anhos AP.^[25] Eilhes acabórun cul Homo neanderthalensis i cun outras speces çcendentes de l Homo eretus (qu'habitában la Eurásia hai 2 milhones d'anhos), atrabeç de l sou maior sucesso na reproduçon i na cumpetiçon por recursos.^[26]

Eibidéncias acumuladas de la arqueogenética zde la década de 1990, dórun fuorte apoio al "Heipótese de l'ourige única", i ten marginalizado l'heipótese de cumpetiçon multirregional, que propunha que ls houmanos modernos eiboluíran, pul menos an parte, d'andependientes de populaçones de hominídeos.^[27]

Ls geneticistas Lynn Jorde i Heinry Harpending, de la Ounibersidade de Utah, proponen que la bariaçon ne l DNA houmano ye minuta quando cumparada cula d'outras speces. Eilhes tamien proponen que durante l Pleistoceno Superior, la populaçon houmana fui reduzida a un pequeinho númaro de pares reprodutores - nun maior de 10 000 i, possiblemente, nun menor de 1 000 - resultando nun pol genético residual mui pequeinho. Bárias rezones para esse gargalo heipotético ténen sido postuladas, sendo ua deilhas la teorie de la catástrofe de Toba.^[28]

Ber artigos percipales: Reboluçon Neolítica i Stória de l mundo.

Hai 10 000 anhos, la maiorie de ls seres houmanos bebian cumo caçadores-coletores, an pequeinhos grupos nómades. L'adbento de la agricultura lebou la Reboluçon Neolítica, quando l'acesso la grande cantidade de alimientos lebou a la formaçon d'assentamientos houmanos permanentes, la domesticaçon de ls animales i l'outelizaçon de strumientos metálicos. L'agricultura ancentibou l comércio i la coperaçon, resultando an sociadades cumplexas. Debido a l'amportança desta época pa l surgimiento de las ceblizaçones houmanas, essa era quedou coincida cumo "Era de ls Houmanos".

Hai cerca de 6.000 anhos, ls purmeiros proto-stados zambolbírun-se na Mesopotámia, ne l Saara/Nilo i ne l Bal de l Ando. Fuorças melitares fúrun formadas pa la proteçon de las sociadades i burocracies gobernamentales fúrun criadas para facelitar la admenistraçon de ls stados. Ls stados colaborórun i cuncorrírun antre si an busca de recursos i, an alguns causos, trabórun guerras. Antre 2.000 i 3.000 anhos atrás, alguns stados, cumo la Pérsia, la Índia, la China, l Ampério Romano i la Grécia, zambolbírun-se i spandiran sous domínios atrabeç de la cunquista d'outros pobos. Religiones anfluentes, cumo l judaísmo, ouriginairo de l Ouriente Médio, i l hinduísmo, ua tradiçon relegiosa que se ouriginou ne l Sul de la Ásia, tamien oumentórun d'amportança neste momiento.

Ne l final de la Eidade Média ocorre l surgimiento de eideias i tecnologies rebolucionárias. Na China, ua abançada i ourbanizada sociadade promobiu inobaçones tecnológicas, cumo la ampresson. Durante la "Era de Ouro de l Eislamismo" ocorrírun grandes abanços científicos ne ls ampérios muçulmanos. Na Ouropa, la redescobierta de las daprendizaiges i ambençones de la Era clássica, cumo la amprensa, lebou al Renacimiento ne l seclo XIV. Ne ls 500 anhos seguintes, la sploraçon i l colonialismo deixórun las Américas, la Ásia i la África sob l domínio ouropeu, liebando a a posteriores luitas por andependéncia. La Reboluçon Científica ne l seclo XVII i la Reboluçon Andustrial ne ls seclos XBIII i XIX promobírun amportantes inobaçones ne l setor de ls trasportes (trasporte ferrobiairo i l outomoble), ne l zambolbimiento einergético (carbon i la eiletricidade) i abanços nas formas de gobierno (democracie repersentatiba i l quemunismo).

Cul adbento de la Era de la Anformaçon, ne l final de l seclo XX, ls houmanos modernos passórun a bibir nun mundo que se torna cada beç mais globalizado i anterligado. An 2008, cerca de 1,4 bilhones de seres houmanos stában ligados uns als outros atrabeç de la Anterneta,^[29] i 3,3 bilhones pul telemoble.^[30]

Ambora l'anterligaçon antre ls seres houmanos tenga stimulado l crecimiento de las ciéncias, de las artes i de la tecnologie, ocorrírun tamien cunfrontos culturais, l zambolbimiento i l'outelizaçon de armas de çtruiçon an massa i l'oumiento de la poluiçon i de la çtruiçon ambiental, que para alhá d'afetáren la própia sociadade houmana, afetórun todas las outras formas bida ne l planeta.

Ber artigos percipales: Demografie i Populaçon mundial.

Fexeiro:US-hosier-family.jpg

Ls purmeiros assentamientos houmanos éran dependentes de la prossimidade de auga i, dependendo de l stilo de bida daquele grupo, outros recursos naturales, tales cumo tierras arables, pa la prática de la agricultura i criaçon de animales heirbíboros, i persença de populaçones d'animales salbaiges pa la caça. Inda assi, grácias la grande capacidade de ls seres houmanos d'altarar l sou própio habitat atrabeç de métodos cumo la eirrigaçon, l planeijamiento ourbano, la custruçon d'abrigos, l trasportes de suprimientos i pessonas, la fabricaçon de mercadorias, l'agricultura i la pecuária, la prossimidade d'assentamientos houmanos a fuontes de recursos naturales tornou-se znecessária i, an muitos lugares, esse fator yá nun ye ua fuorça motriç ne l crecimiento ó declínio dua populaçon. La maneira pula qual un habitat ye altarado muitas bezes ye fator detreminante na eiboluçon demográfica houmana.

La tecnologie permitiu al home colonizar todos ls cuntinentes i adatar-se la praticamente todos ls climas. Nas radadeiras décadas, ls seres houmanos ténen splorado la Antártida, las perfundezas de ls ouceanos i l spácio sterior, ambora a longo prazo la colonizaçon desses ambientes inda seia ambiable. Cun ua populaçon de mais de seis bilhones d'andibíduos, ls seres houmanos stan antre ls mais numerosos grandes mamíferos de l planeta. La maiorie de ls seres houmanos (61%) bibe na Ásia. L restante bibe nas Américas (14%), na África (14%), na Ouropa (11%) i na Oceania (0,5%).

L'habitaçon houmana an sistemas ecológicos cerrados i an ambientes hostis, cumo la Antártida i l spácio sterior, ye cara, normalmente lemitada ne l que diç respeito al tiempo i restrita l'abanços i spediçones científicas, melitares i andustriales. La bida ne l spácio ten sido mui sporádica, cun nun mais de l que treze pessonas bibendo ne l spácio por beç. Antre 1969 i 1972, dues pessonas de cada beç stubírun na Luna. Zde la cunquista de la Luna, nanhun outro cuorpo celhestre fui bejitado por seres houmanos, ambora tenga habido ua cuntínua persença houmana ne l spácio zde l lançamiento de la purmeira tripulaçon a habitar la Staçon Espacial Anternacional, an 31 d'outubre de 2000. Inda assi, outros cuorpos celhestres fúrun bejitados por oubjetos criados pul ser houmano.

Zde 1800, la populaçon houmana oumentou dun bilhon la mais de seis bilhones d'andibíduos.^[31] An 2004, cerca de 2,5 bilhones de l total de 6,3 bilhones de pessonas (39,7%) residian an árias ourbanas, i stima-se qu'esse percentual cuntine a oumentar durante l seclo XXI. An Febreiro de 2008, la Organizaçon de las Naciones Ounidas stimou que metade de la populaçon mundial bibirie an zonas ourbanas até al final daquele anho.^[32] Eesisten muitos porblemas pa ls seres houmanos que biben an cidades cumo la poluiçon i la criminalidade,^[33] specialmente ne ls centros i bairro de latas de cada cidade. Antre ls benefícios de la bida ourbana ancluen l'oumiento de la alfabetizaçon, acesso a la global al coincimiento houmano i diminuiçon de la suscetibelidade pa l zambolbimiento de la fame.

Ls seres houmanos tubírun un eifeito dramático subre l'ambiente. L'atebidade houmana ten cuntribuído pa la stinçon d'einúmaras speces de seres bibos. Cumo atualmente ls seres houmanos raramente son predados, eilhes ténen sido çcritos cumo superpredadors.^[34] Atualmente, atrabeç de la ourbanizaçon i de la poluiçon, ls houmanos son ls percipales respunsables pulas altaraçones climáticas globales.^[35] La spece houmana ye tenida cumo la percipal causadora de la stinçon an massa de l Holoceno, ua stinçon an massa, que, se cuntinar al ritmo atual, poderá acabar cun metade de todas las speces al longo de l próssimo seclo.^[36][37]

Ber artigos percipales: Cuorpo houmano, Anatomie houmana i Genética houmana.

Ls tipos de cuorpo houmano barian sustancialmente. Ambora l tamanho de l cuorpo seia largamente detreminado puls genes, ye tamien seneficatibamente anfluenciado por fatores ambientales, cumo dieta i eisercício. La altura média dun ser houmano adulto ye de cerca de 1,5 a 1,8 metro de altura, ambora barie cunsidrabelmente de lugar para lugar.^[38][39] La massa média dun home adulto ye barie antre 76–83 kg i 54–64 kg para mulhieres adultas.^[40] L peso tamien puode bariar muito (oubesidade, por eisemplo). Defrentemente de la maiorie de ls outros primatas, ls seres houmanos son totalmente capazes de rializar la locomoçon bípede, deixando ls braços çponibles para manipular oubjetos usando las manos, auxeliados percipalmente por polegars oupositores.

Ambora ls seres houmanos aparenten tener menos pélos an cumparaçon cun outros primatas, cul crecimiento notable de pélos ocorrendo percipalmente ne l topo de la cabeça, axilas i region pubiana, l'home médio ten mais foliclos pilosos an sou cuorpo de l qu'un chimpanzé médio. La percipal defrença ye que ls pélos houmanos son mais cúrtios, mais finos i cun menos pigmentaçon de l que ls pélos de l chimpanzé médio, tornando-los mais defícel de séren bistos.^[41]

La tonalidade de la piel houmana i de l pelo ye detreminada pula persença de pigmientos chamados melaninas. Las tonalidades de piel houmana puode bariar de l marron mui scuro até l rosa mui pálido. A quelor de l pelo houmano barie de l branco, al marron, al burmeilho, al amarielho i al negro, a tonalidade mais quemun.^[42] Esso depende de la cantidade de melanina (un pigmiento eficaç ne l bloqueio de l sol) na piel i ne l pelo, culas cuncentraçones de melanina diminuindo ne l pelo cul oumiento de l'eidade, liebando al cinza ó, até mesmo, als pelos brancos. La maiorie de ls pesquisadores acradita que l scurecimiento de la piel fui ua adataçon eibolutiba cumo ua forma de proteçon contra la radiaçon solar ultrabioleta. Inda assi, mais recentemente, ten sido alegado que las quelores de piel, son ua adataçon de l'eiquilíbrio de ácido fólico, que ye çtruído pula radiaçon ultrabioleta, i de bitamina D, que requer luç solar para se formar.^[43] La pigmentaçon de la piel de l'home cuntemporáneo stá geograficamente stratificada i an giral, se correlaciona cul nible de radiaçon ultrabioleta. La piel houmana tamien ten la capacidade de scurecer (bronzeamiento) an repuosta a la sposiçon a la radiaçon ultrabioleta.^[44][45] Ls seres houmanos tenden a ser fesicamente mais fracos de l qu'outros primatas de tamanhos semelhantes, culs moços, cundicionado ls seres houmanos de l sexo masculino la tenéren se mostrado ancapazes de cumbinar cula fuorça de ourangotangos fémeas, que son pul menos trés bezes mais fuortes.^[46]

Custituintes de l cuorpo houmano Nua pessona que pesa 60 kg
Custituinte	Peso[47]	Porcentaige de átomos[47]
Oxigénio	38,8 kg	25,5%
Carbono	10,9 kg	9,5%
Hidrogénio	6,0 kg	63,0%
Nitrogénio	1,9 kg	1,4%
Outros	2,4 kg	0,6%

Ls seres houmanos ténen palatos proporcionalmente mais cúrtios i dientes mui menores de l que ls d'outros primatas i son ls únicos primatas culs caneiros mais cúrtios. Ténen carateristicamente dientes chenos, cun falhas de dientes perdidos giralmente fechando-se debrebe an spécimes moços i als poucos perden sous dientes de l siso, tenendo alguas pessonas, cungenitamente, sue auséncia natural.^[48]

La fesiologie houmana ye la ciéncia de las funçones macánicas, físicas i bioquímicas de ls seres houmanos, an buona salude, i de l que sous uorgones i células son cumpuostos. L percipal foco de la fesiologie ye al nible de ls uorgones i sistemas. La maiorie de ls aspetos de la fesiologie houmana stan antimamente homólogos correspondente als aspetos de la fesiologie de ls animales i la spurmentaçon animal ten proporcionado grande parte de la base de l coincimiento fesiológico. La anatomie i la fesiologie stan streitamente relacionadas culas árias de studo: anatomie, l'estudo de la forma i fesiologie, l studo de la funçon, stan antrinsecamente binculados i son studados an cunjunto cumo parte dun curriclo médico.

Ls seres houmanos son ua spece eucariótica. Cada célula diplóide ten dous cunjuntos de 23 cromossomos, cada cunjunto recebido dun de ls pais. Hai 22 pares de outossomos i un par de cromossomos sexuales. Pulas stimatibas atuales, ls seres houmanos ténen aprossimadamente 20.000-25.000 genes.^[49] Assi cumo outros mamíferos, ls houmanos ténen un sistema XY de detreminaçon de l sexo, de modo que las fémeas ténen cromossomos sexuales XX i ls machos ténen XY. L cromossomo X nun carrega muitos genes ne l cromossomo Y, l que senefica que las malinas recessibas associadas cun genes ligados al X, cumo la heimofelia, afeta mais ls homes de l que las mulhieres.

Ber artigos percipales: Relaçon sexual houmana, Fecundaçon, Grabideç houmana i Muorte houmana.

L ciclo de bida houmano ye semelhante al d'outros mamíferos placentairos. L zigoto debede-se drento de l útero de a mulhier para se tornar un ambrion, que, al longo dun período de trinta i uito sumanas (9 meses) de gestaçon se torna un feto houmano. Passado este anterbalo de tiempo, l feto ye totalmente criado fura de l cuorpo de a mulhier i respira outonomamente cumo un bebé pula purmeira beç. Neste punto, la maiorie de las culturas modernas reconhecen l bebé cumo ua pessona cun dreito a la plena proteçon de la lei, ambora alguas jurisdiçones de defrentes nibles altáren esse padron, reconhecendo ls fetos houmanos anquanto eilhes inda stan ne l útero.

An cumparaçon cun outras speces, l parto houmano ye peligroso. Partos de duraçon de binte i quatro horas ó mais nun son ralos i muitas bezes lieban a la muorte de la mai, de la nino ó d'ambos.^[50] Esto ocorre porque, tanto pula circunferéncia de la cabeça fetal relatibamente grande (pa l'habitaçon de l cérebro) quanto pula cabidade pélbica relatibamente pequeinha de la mai (ua caratelística neçaira pa l sucesso de l bipedalismo, por meio de la seleçon natural).^[51][52] Las chances dun bun trabalho de parto oumentórun seneficatibamente durante l seclo XX ne ls paíçs mais ricos cul adbento de nuobas tecnologies médicas. An cuntreste, la grabideç i l parto normal permanecen peligrosos nas regiones subdesenbolbidas i an zambolbimiento de l mundo, cun taxas de mortalidade materna aprossimadamente 100 bezes maiores de l que ne ls países zambolbidos.^[53]

Ne ls países zambolbidos, ls ninos normalmente pesan de 3 a 4 kg i meden de 50 a 60 cn ne l nacimiento.^[54] Inda assi, l baixo peso al nacer ye quemun ne ls países an zambolbimiento i cuntribui pa ls altos nibles de mortalidade anfantil nestas regiones.^[55] Andefesos al nacimiento, ls seres houmanos cuntinan a crecer durante alguns anhos, giralmente atingindo la maturidade sexual antre 12 i 15 anhos d'eidade. Mulhieres cuntinan a zambolber fesicamente até cerca de ls 18 anhos, l zambolbimiento masculino cuntina até ls 21 anhos. La bida houmana puode ser debedido an bárias fases: anfáncia, adolescéncia, bida adulta moço, eidade adulta i belheç. La duraçon destas fases, inda assi, ténen bariado an defrentes culturas i períodos. Cumparado cun outros primatas, ls cuorpos de ls seres houmanos zambolben-se straordinariamente rápido durante l'adolescéncia, quando l cuorpo crece 25% ne l tamanho. Chimpanzés, por eisemplo, crecen solo 14%.^[56]

Eesisten defrenças seneficatibas an tenermos de sperança de bida al redror de l mundo. L mundo zambolbido ye giralmente ambelhecido, cun ua eidade média an torno de 40 anhos (la mais eilebada ye an Mónaco - 45,1 anhos). Ne l mundo an zambolbimiento ye l'eidade média queda antre 15 i 20 anhos. La sperança de bida al nacer an Hong Kong ye de 84,8 anhos pa a mulhier i 78,9 pa l'home, anquanto na Suazilándia, percipalmente por causa de la SIDA, ye 31,3 anhos para ambos ls sexos.^[57] Anquanto un an cada cinco ouropeus ten 60 anhos d'eidade ó mais, solo un an cada binte africane ls ten de 60 anhos d'eidade ó mais.^[58] L númaro de centenairos (pessonas cun eidade de 100 anhos ó mais) ne l mundo fui stimado pula Organizaçon de las Naciones Ounidas an 210 000 andibíduos an 2002.^[59] Solo ua pessona, Jeanne Calment, ye coincida por tener atingido l'eidade de 122 anhos; eidades mais eilebadas fúrun registradas, mas eilhas nun stan bien fundamentadas. Mundialmente, eisisten 81 homes cun 60 anhos ó mais para cada 100 mulhieres de la mesma faixa etária, i antre ls mais bielhos, hai 53 homes para cada 100 mulhieres.

• 
  Nina (antes de la puberdade)
• 
  Mulhier an eidade reprodutiba
• 
  Mulhier idosa (depuis de la menopausa)

• 
  Nino (antes de la puberdade)
• Home an eidade reprodutiba
  Home an eidade reprodutiba
• 
  Home idoso

Ls seres houmanos son ls únicos que spurmentan la menopausa an algua parte de la bida. Acradita-se que la menopausa surgiu debido a la "heipótese de l'abó", an qu'ocorre l'antresse de la mai an renunciar als riscos de muorte durante outros partos para, an troca, ambestir na biabelidade de ls filhos yá nacidos.^[60]

Las questones filosóficas de quando ampeça la muorte son l tema dun longo debate. La cuncéncia de sue própia mortalidade causa medo na maiorie de ls seres houmanos, medo esse çtinto de la cuncéncia dua amenaça eimediata. Cerimónias de sepultamiento son caratelísticas de las sociadades houmanas, muitas bezes acumpanhada na fé de bida passado la muorte.

Ber artigos percipales: Dieta i Nutriçon.

Por cientos de miles d'anhos l Homo sapienes ampregou (i alguas tribos qu'inda dependen) un método de caçadores-coletores cumo l sou percipal meio d'oubter alimientos, cumbinando i ambolbendo fuontes stacionárias d'alimientos (tales cumo fruitas, cereales, tubérclos i roques, larbas de ansetos i moluscos aquáticos), cula caça d'animales salbaiges, que dében ser caçados i muortos, para séren cunsumidos. Acradita-se que ls seres houmanos ténen outelizado l fuogo para preparar i cozinar alimientos antes de comer zde l momiento de la sue dibergéncia de l Homo eretus.

Ls seres houmanos son oníboros, capazes de cunsumir tanto perdutos begetales cumo perdutos animales. Culas defrentes fuontes d'alimientos çponibles nas regiones d'habitaçon i tamien cun defrentes normas culturales i relegiosas, grupos houmanos adotórun ua gama de dietas, percipalmente a partir de l puramente begetariano pa l carníboro. An alguns causos, restriçones alimentares an lieban a la deficiéncias que puoden acabar an malinas, mas, grupos stabais d'houmanos se adatórun als bários padrones dietéticos, atrabeç specializaçon genética i cumbençones culturales para outelizar fuontes alimentares nutricionalmente eiquelibradas.^[61] La dieta houmana ye proeminentemente refletida na cultura houmana i lebou al zambolbimiento de la ciéncia de ls alimientos.

An giral, ls seres houmanos puoden subrebibir por dues a uito sumanas sin alimientos, an funçon de la gordura corporal armazenada. La subrebibéncia sin auga ye giralmente lemitada la trés ó quatro dies. La falta de quemido cuntina a ser un porblema grabe, cun cerca de 300 000 pessonas a morrendo de fame la cada anho.^[62] La znutriçon anfantil tamien ye quemun i cuntribui pa l númaro de muortos.^[63] Inda assi la çtribuiçon alimentar global nun ye eiquelibrada, la oubesidade atinge alguas populaçones houmanas chegando la proporçones eipidémicas, liebando la cumplicaçones de salude i oumiento de la mortalidade an alguns países zambolbidos i an zambolbimiento. L Centers fur Çease Cuntrol and Prebention (CDC) de ls Stados Ounidos andica que 32% de ls adultos amaricanos cun eidades superiores a 20 anhos son oubesos, anquanto 66,5% son oubesos ó cun subrepeso. L'oubesidade ye causada por cunsumir mais calorias de l que ls gastos de l cuorpo, muitos atribuen l ganho de peso scessibo a ua cumbinaçon de scessos alimentares i eisercícios físicos ansuficientes.

Hai pul menos dieç mil anhos, ls houmanos zambolbírun la agricultura,^[64] qu'altarou sustancialmente l tipo d'alimientos que las pessonas comian. Esto lebou a un oumiento de la populaçon, l zambolbimiento de las cidades, i an birtude de l'oumiento de la densidade populacional, la maior propagaçon de malinas anfeciosas. Ls tipos d'alimientos cunsumidos, bien cumo la forma an que son preparados, ten bariado muito, atrabeç de l tiempo, localizaçon i de la cultura.

Ber artigos percipales: Psicologie, Cérebro houmano i Minte.

Fexeiro:Skull and sagittal brain.sbg

L cérebro houmano ye l centro de l sistema nerboso central i atua cumo l percipal centro de cuntrole pa l sistema nerboso periférico. L cérebro cuntrola atebidades outonómas ambolutárias, cumo la respiraçon i la digeston, assi cumo atebidades cuncientes, cumo l pensamiento, l pensar i la abstraçon.^[65] Estes porcessos cognitibos custituen la minte, i, juntamente cun sues cunsequéncias cumportamentales, son studadas ne l campo de la psicologie.

L cérebro houmano ye cunsidrado l mais "anteligente" i capaç cérebro de la natureza, superando l de qualquiera outra spece coincida. Anquanto muitos animales son capazes de criar struturas outelizando ferramientas simples, percipalmente atrabeç de l anstinto i de l mimetismo, la tecnologie houmana ye mui mais cumplexa i stá custantemente eiboluindo i melhorando al longo de l tiempo. Mesmo las mais antigas struturas i ferramientas criadas puls houmanos son mui mais abançadas de l que qualquiera outra strutura ó ferramienta criada por qualquiera outro animal.^[66]

Ambora las halbelidades cognitibas houmanas séian mui mais abançadas de l que las de qualquiera outra spece, la maiorie destas halbelidades puoden ser ouserbadas an sue forma primitiba ne l cumportamiento d'outros seres bibos. La antropologie moderna sustenta la proposiçon de Darwin de que "la defrença antre a minte dun home i la d'animales eiboluídos, grande cumo ye, ye cierta mente ua defrença de grau i nun de tipo".^[67]

Ber artigos percipales: Cuncéncia i Cogniçon.

Ls seres houmanos son solo ua de ls nuobe speces que passan ne l teste de l speilho — que tiesta se un animal reconhece sue reflexon cumo ua eimaige de si mesmo — juntamente cun todos ls grandes macacos (gorilas, chimpanzés, ourangotangos, bonobos), golfinos, alifantes asiáticos, Pega-rabudas i Orcas.^[68] La maiorie de las ninos houmanas passan ne l teste de l speilho cun 18 meses d'eidade.^[69] Inda assi, l'outelidade deste teste cumo un berdadeiro teste de cuncéncia ten sido cuntestada, i esta puode ser ua queston de grau, an beç dua debison nítida. Macacos fúrun treinados para aplicar las regras de resumo an tarefas.^[70]

L cérebro houmano percebe l mundo sterno atrabeç de ls sentidos i cada andibíduo houmano ye mui anfluenciado pulas sues spriéncias, liebando la bisones subjetibas de la eisisténcia i de la passaige de l tiempo. Ls seres houmanos possuen la cuncéncia, la outo-cuncéncia i ua minte, que corresponden aprossimadamente als porcessos mentales de pensamiento. Estes son ditos de tenr culidades tales cumo a outo-cuncéncia, sensibelidade, sapiéncia i la capacidade de perceber la relaçon antre si i l meio ambiente. La medida cumo a minte custrói ó spriéncia l mundo sterior ye un assunto de debate, assi cumo las defeniçones i balidade de muitos de ls tenermos ousados arriba. L filósofo de la ciéncia cognitiba Daniel Dennett, por eisemplo, argumenta que nun eisiste tal cousa cumo un centro narratibo chamado de "minte", mas qu'an beç desso, ye simplesmente un cunjunto d'antradas i salidas sensoriales: defrentes tipos de '"softwares"' paralelos an eisecuçon.^[71] L psicólogo B. F. Skinner argumenta que a minte ye ua fiçon de motibos que zbia l'atençon de las causas ambientales de l cumportamiento^[72] i l que son quemumente bistos cumo porcessos mentales puoden ser melhor cuncebidos cumo formas de cumportamiento berbal ancoberto.^[73][74]

L studo houmano qu'ouserba mais ls aspetos físicos de a minte i de l cérebro i por stenson de l sistema nerboso, entra ne l campo de la neurologie, ls aspetos mais cumportamentales entran ne l campo de la psicologie, i ua ária a las bezes bagamente defenida antre ne l campo de la psiquiatria, que trata malinas mentales i çtúrbios cumportamentales. La psicologie nun se refire necessariamente al cérebro ó al sistema nerboso i puode ser enquadrada ne l praino puramente fenomenológico ó teories de processamiento d'anformaçones de a minte. Cada beç mais, inda assi, un antendimiento de las funçones cerebrales stá sendo ancluído na teorie psicológica i prática, specialmente an árias cumo la anteligéncia artificial, neuropsicologie i neurociéncia cognitiba.

La natureza de l pensamiento ye fundamental pa la psicologie i árias afines. La Psicologie Cognitiba ye l studo de la cogniçon, l cumportamiento de ls porcessos mentales subjacentes. El usa l processamiento d'anformaçon cumo un quadro pa la cumprenson de a minte. Percepçon, daprendizaige, resoluçon de porblemas, mimória, atençon, lenguaige i emoçon son todas árias bien studadas tamien. La psicologie cognitiba ye associada cun ua scuola de pensamiento coincida cumo cognitebismo, cujos adetos defenden un modelo de processamiento d'anformaçon de la funçon mental, anformado pul positebismo i pula psicologie spurmental. Técnicas i modelos de la psicologie cognitiba son amplamente aplicados i forman la base de las teories psicológicas an muitas árias de pesquisa i psicologie aplicada. An grande parte cun foco ne l zambolbimiento de a minte houmana atrabeç de la sperança de bida, la psicologie de l zambolbimiento percura cumprender cumo las pessonas chegan a perceber, antender i agir ne l mundo i cumo estes porcessos mudan cula eidade. Esto puode ancidir ne l zambolbimiento anteletual, cognitibo, neural, social ó moral.

Alguns filósofos debeden la cuncéncia an cuncéncia fenomenal, que ye la própia spriéncia, i cuncéncia d'acesso, que ye la trasformaçon de las cousas an spriéncia.^[75] La cuncéncia fenomenal ye l stado de ser cunciente, cumo quando dízen: "Stou cunciente". La cuncéncia d'acesso ye la cuncéncia d'algo an relaçon a cunceitos abstratos, cumo quando alguien diç: "You stou cunciente destas palabras." Bárias formas d'acesso a la cuncéncia ancluien la sensibelizaçon, outo-percepçon, cuncéncia, fluxo de cuncéncia, la fenomenologie de Husserl i la antencionalidade. L cunceito de cuncéncia fenomenal, na stória moderna, segundo alguns, stá antimamente relacionado cul cunceito de qualia. La psicologie social une la sociologie cula psicologie, an sou studo quemun de la natureza i las causas de l'anteraçon social houmana, cun énfase an cumo las pessonas pensan an relaçon uns als outros i cumo eilhas se relacionan antre si. L cumportamiento i ls porcessos mentales, tanto houmanos cumo nó-houmanos, puoden ser çcritos atrabeç de cogniçon animal, etologie, psicologie eibolucionista i de la psicologie cumparatiba. La ecologie houmana ye ua deciplina académica qu'ambestiga cumo ls seres houmanos i las sociadades houmanas anteraige cul ambiente natural i l sou ambiente social houmano.

Ber artigos percipales: Motibaçon i Emoçon.

La motibaçon ye la fuorça motriç por trás de l zeio de todas las açones deliberadas de ls seres houmanos. La motibaçon ye baseada an emoçones, specificamente, na busca de sastifaçon (spriéncias emocionales positibas), i a la prebençon de cunflitos. Positibo i negatibo son defenidos pul stado andebidual de l cérebro, que puode ser anfluenciado por normas sociales: ua pessona puode ser liebada la outo-agresson ó bioléncia, porque sou cérebro stá cundicionado a criar ua repuosta positiba a essas açones. La motibaçon ye amportante porque stá ambolbida ne l zampenho de todas las repuostas daprendidas. Drento de la psicologie, la prebençon de cunflitos i la libido son bistas cumo motibadores primairos. Drento de la eiquenomie, la motibaçon ye muitas bezes bista por basear-se an ancentibos, estes puoden ser d'orde financeira, moral ó coercitiba. Las religiones, an giral, colocan anfluéncias debinas ó demoníacas.

La felicidade, ó l stado de ser feliç, ye ua cundiçon houmana emocional. La defeniçon de felicidade ye un tema filosófico quemun. Alguas pessonas puoden defenir-se cumo a melhor cundiçon qu'un ser houmano puode tener, ua cundiçon de salude física i mental. Outros la definen cumo la libardade de caréncia i angústia, la cuncéncia de la buona orde de las cousas, la garantie dun lugar ne l ouniberso ó na sociadade.

La emoçon ten ua seneficante anfluéncia, podemos dezir que sirbe até mesmo para cuntrolar l cumportamiento houmano, mas storicamente muitas culturas i filósofos, por dibersas rezones ten zamcorajado essa anfluéncia por nun ser checable. Las spriéncias emocionales percebidas cumo agradables, cumo l amor, la admiraçon i la alegrie, cuntrastando cun aqueilhas percebidas cumo zagradables, cumo l rábia, la ambeija ó la tristeza. Hai muitas bezes ua çtinçon antre emoçones refinadas, que son socialmente daprendidas, i emoçones ourientadas subrebibentes, que son pensa-se séren inatas. La sploraçon de las emoçones houmanas cumo apartada d'outros fenómenos neurológicos ye dino de nota, specialmente an culturas adonde l'emoçon ye cunsidrada apartada de l stado fesiológico. An alguas teories culturales médicas, l'emoçon médica ye cunsidrada tan sinónimo de ciertas formas de salude física que nun hai nanhue defrença antre las dues. Ls stóicos acraditában que l'emoçon scessiba ye prejudicial, anquanto alguns porsores Sufi achában que ciertas emoçones stremas poderien render ua perfeiçon cunceitual, l que ye frequentemente traduzido cumo l éxtase.

Ne l pensamiento científico moderno, alguas emoçones refinadas cunsidradas un traço cumplexo neural inato nua bariadade de mamíferos domesticados i nun domesticados. Estas normalmente fúrun zambolbidas an reaçon a macanismos de subrebibéncia superior i anteligentes d'anteraçon antre si i l'ambiente; cumo tal, nun ye an todos ls causos çtinta i apartada de la funçon neural natural cumo fui ua beç assumida l'emoçon refinada. Inda assi, quando seres houmanos biben de forma cebelizada, berificou-se que l'açon zenibida an strema emoçon puode liebar a la desorden social i a la criminalidade.

Ber artigos percipales: Amor i Sexualidade houmana.

La sexualidade houmana, para alhá de garantir la reproduçon biológica, ten amportante funçon social: el cria antemidade física, títalos i hierarquias antre ls andibíduos, podendo ser direcionada pa la trascendéncia spritual (d'acuordo cun alguas tradiçones); i cun un sentido heidonista de gozar d'atebidade sexual ambolbendo gratificaçon. L zeio sexual, ó libido, ye sentido cumo un zeio de l cuorpo, muitas bezes acumpanhada de fuortes emoçones cumo l amor, l éxtase i l ciúme. La strema amportança de la sexualidade na spece houmana puode ser bista nua série de caratelísticas físicas, antre eilhas la obulaçon oculta, l'eiboluçon de l scroto i de l pénis na ária sterna de l cuorpo, sugerindo cumpetiçon de l sperma, l'auséncia dun baclo permanente, caratelísticas sexuales secundárias, la formaçon de casales baseado na atraçon sexual cumo ua strutura social quemun i la capacidade sexual de las mulhieres fura de l'obulaçon. Estas adataçones andican que l'amportança de la sexualidade ne l ser houmano ye semelhante cula ancontrado ne l Bonobo i que l cumportamiento sexual houmano cumplexo ten ua longa stória eibolutiba.

Scolhas houmanas an agir subre la sexualidade son normalmente anfluenciadas por normas culturales, que barian de forma mui ampla. Las restriçones son muitas bezes detreminadas por fés relegiosas ó questumes sociales. L pesquisador pioneiro Sigmund Freud acraditaba que ls seres houmanos nacen polimorficamente perbersos, l que senefica que qualquiera númaro d'oubjetos puode ser ua fuonte de prazer. Segundo Freud, ls seres houmanos, an seguida, passan por cinco fases de zambolbimiento psicossexual (i puoden fixar-se an qualquiera fase por causa de traumas dibersos durante l porcesso). Para Alfred Kinsey, outro anfluente pesquisador de l sexo, las pessonas puoden caer an qualquiera lugar al longo dua scala cuntínua de ourientaçon sexual (cun solo pequeinhas minories totalmente heiterossexual ó totalmente homossexual). Studos recentes de la neurologie i de la genética sugíren que las pessonas puoden nacer cun ua predisposiçon para ua detreminada ourientaçon sexual ó outra.^[76][77]

eidit

Statísticas de la sociadade houmana
Populaçon mundial	6,8 bilhones (Stimatiba de 20 de nobembre de 2009[lhigaçon einatiba])
Densidade populacional	12,7 por Km² pula ária total 43,6 por Km² por ária de tierra
Maiores aglomeraçones	Tóquio, San Paulo , Riu de Janeiro , Seul, Cidade de l México, Nuoba York, Lagos, Bombain, Jacarta, Deli, Osaka-Kōbe-Kyoto, Xangai, Manila, Hong Kong-Shenzhen, Los Angeles, Calcutá, Moscobo, Cairo, Buenos Aires, Paris, Londres, Taipei, Pequin, Carachi, Daca
Lénguas cun mais de 100 milhones de falantes[78]	Mandarin: 1120 milhones Anglés: 510 milhones Hindi: 490 milhones Spanhol: 425 milhones Árabe: 255 milhones Russo: 254 milhones Pertués: 218 milhones Bengali: 215 milhones Andonésio: 230 milhones Malaio: 176 milhones Francés: 130 milhones Japonesa: 127 milhones Alman: 123 milhones Persa: 110 milhones Urdu: 104 milhones Punjabi: 103 milhones
Moedas	Libra sterlina, Dólar amaricano, Ouro, Iene, Rupia, Dólar australiano, Rial, Rublo, Dólar canadiano, Yuan i bárias outras.
PIB (nominal)	$36.356.240 milhones USD ($5.797 USD per capita)
PIB (PPC)	$51.656.251 milhones IND ($8.236 per capita)

Cultura ye defenida cumo un cunjunto de çtintos materiales, anteletual, emocional, spritual i caratelísticas dun grupo social, ancluindo arte, literatura, sporte, estilos de bida, sistemas de balores, tradiçones, rituales i fés. La ligaçon antre la biologie, l cumportamiento houmano i la cultura houmana ye muitas bezes mui próssima, tornando defícel la clara debison de temas nua ária ó outra, cumo tal, la colocaçon d'alguns assuntos puode ser baseada percipalmente an cumbençon. La cultura ye custituída por balores, normas sociales i artefatos. Ls balores dua cultura definen l que ten de ser amportante ó ético para ua sociadade. Antimamente ligada son normas, las spetatibas de cumo las pessonas dében se cumportar, oubrigadas pula tradiçon. Artefatos, ó la cultura material, son oubjetos deribados a partir de ls balores de la cultura, normas i cumprenson de l mundo.

La capacidade que ls seres houmanos ténen de trasferir cunceitos i eideias atrabeç de la fala i de la scrita ye ancumparable cun qualquiera outra espece coincida. Al cuntrairo de ls sistemas de chamada d'outros primatas que son cerrados, la lenguaige houmana ye mui mais abierta i ganha dibersidade an defrentes situaçones. La lenguaige houmana ten la culidade de çlocamiento, usando palabras que repersentan cousas i acuntecimientos que nun stan atualmente ó localmente ocorrendo, mas an outro lugar ó nun horairo defrente.^[48] Desta forma, las redes de dados son amportantes pa l cuntino zambolbimiento de la lenguaige. La faculdade de spresson ye ua caratelística defenidora de la houmanidade, possiblemente anterior la separaçon filogenética de la populaçon moderna. La lenguaige ye fundamental pa la quemunicaçon antre ls seres houmanos, para alhá de ser central pa l senso d'eidantidade qu'une las naciones, culturas i grupos étnicos. L'ambençon de ls sistemas de scrita, pul menos, hai 5 000 anhos permitiu la preserbaçon de la léngua subre ls oubjetos materiales i fui un passo amportante na eiboluçon cultural. La ciéncia de la lenguística çcribe la strutura de la lenguaige i la relaçon antre las lénguas. Hai aprossimadamente 6 000 lénguas defrentes an uso atualmente, ancluindo lénguas de senhales i muitas miles mais que son cunsidradas zaparecidas.

Ber artigos percipales: Spiritualidade i Religion.

La religion ye giralmente defenida cumo un sistema de fés subre ls códigos de subrenatural, sagrado ó debino, i códigos morales, práticas, balores, anstituiçones i rituales associados a essa fé. L'eiboluçon i la stória de las purmeiras religiones recentemente se tornórun árias de pesquisa científica atiba.^[79][80][81] Inda assi, ne l decurso de l sou zambolbimiento, la religion ten tomado dibersas formas que barian d'acuordo cula cultura i la perspetiba andebidual. Alguns de ls percipales questionamientos relegiosos ancluen la bida passado la muorte (giralmente ambolbendo la fé na bida passado la muorte), la ourige de la bida, la natureza de l ouniberso (cosmologie relegiosa) i sou çtino final (scatologie) i l que ye moral ó eimoral. Ua fuonte quemun de repuostas para estas preguntas son las fés an seres debinos trascendentes, cumo diuses ó un Dius único, ambora nin todas las religiones séian teístas - alguas son ateístas ó ambíguas subre l tema, specialmente las religiones ourientales. Spiritualidade, fé ó ambolbimiento an assuntos de la alma ó sprito, son muitas de las defrentes abordaiges que ls seres houmanos tóman na tentatiba de respunder la preguntas fundamentales subre l lugar de l'houmanidade ne l'ouniberso, l sentido de la bida i la forma eideal para bibir ua bida. Ambora esses temas tamien séian abordados pula filosofie i, an cierta medida, pula ciéncia, la spiritualidade ye única na medida an que se cuncentra ne ls cunceitos místicos ó subrenaturales cumo Karma i Dius.

Ambora l nible sato de la religiosidade seia defícel de medir,^[82] la maiorie de las pessonas professa algua bariadade de fé relegiosa ó spritual, ambora alguas séian eirreligiosas: que negan ó rejeitan la fé ne l subrenatural ó spritual. Outros seres houmanos nun ténen fés relegiosas i son ateus, céticos científicos, agnósticos ó simplesmente nó-relegiosos. L houmanismo ye ua filosofie que bisa ancluir to l'houmanidade i todas las questones quemuns als seres houmanos i ye giralmente nó-relegiosa. Para alhá desso, ambora la maiorie de las religiones i fés sprituales séian claramente çtintas de la ciéncia, tanto la nible filosófico i metodológico, ls dous nun son giralmente cunsidradas mutuamente sclusibas, bisto que la maiorie de las pessonas ten ua mistura de puntos de bista científico i relegioso. La çtinçon antre filosofie i religion, por outro lado, a las bezes ye menos clara, i ls dous stan ligados an campos cumo la filosofie de la religion i teologie.

Ber artigos percipales: Filosofie i Natureza houmana.

La filosofie ye ua deciplina ó campo de studo qu'ambolbe la pesquisa, análeze i zambolbimiento d'eideias, an giral, abstratas ó de fundamental nible. Ye ua deciplina que busca ua cumprenson giral de la rialidade, pensar i balores. Percipales árias de filosofie ancluen lógica, metafísica, eipistemologie, filosofie de a minte i axiologie (qu'anclui ética i stética). La filosofie abrange un amplo leque d'abordaiges i ye ousada para se referir a ua bison de mundo, ua perspetiba subre un assunto, ó para posiçones sustentadas por un detreminado filósofo ó scuola de filosofie.

Ber artigos percipales: Arte, Música i Literatura.

Obras artísticas ténen eisistido por quaije tanto tiempo quanto l'houmanidade, zde la arte pré-stórica até la arte cuntemporánea. La arte ye un de ls aspetos mais ancomuns de l cumportamiento houmano i ua caratelística chabe de ls seres houmanos d'outras speces.

Cumo ua forma de spresson cultural por seres houmanos, l'arte puode ser defenida pula busca de la dibersidade i de l'uso de narratibas de libertaçon i de sploraçon (esto ye, la stória de l'arte, crítica d'arte i teorie de l'arte) para mediar sous lemites. Esta çtinçon puode ser aplicado a oubjetos ó performances, atuales ó stóricos, i sou prestígio se stende àqueles que fizo, çcubriu, eisibiu, ó a eilhes própios. Ne l'uso moderno de la palabra, l'arte ye giralmente antendida cumo l porcesso ó un resultado de fazer obras de material que, zde la cuncepçon até la criaçon, aderiran al "ampulso criatibo" de ls seres houmanos. L'arte se çtingue d'outras obras, sendo an grande parte, spontaneamente, por necidade, por ounidade biológica, ó por qualquiera perseguiçon andisciplinada de recreaçon.

La música ye un fenómeno natural i antuitibo cun base nas trés struturas ourganizacionales çtintas i anterligadas de ritmo, harmonia i melodie. Oubir música ye talbeç la mais quemun i ounibersal forma d'antretenimiento pa ls seres houmanos, al mesmo tiempo que daprenden i antenden que son deciplinas populares. Hai ua grande bariadade de géneros musicales i músicas étnicas. La literatura, l cuorpo de ls trabalhos de scrita, anclui prosa, poesie i drama, fiçon i nó-fiçon. La literatura anclui géneros cumo l épico, la lenda, l mito, balada i folclore.

Ber artigos percipales: Ferramienta i Tecnologie.

Fexeiro:Bifaç abbebillense.png

Las ferramientas de piedra fúrun ousadas pul proto-houmanos, pul menos, hai 2,5 milhones d'anhos.^[83] L uso cuntrolado de l fuogo ampeçou hai cerca de 1,5 milhones d'anhos atrás. Zde anton, ls seres houmanos ténen feito grandes abanços, l zambolbimiento de tecnologie cumplexa para criar ferramientas para ajudar las sues bidas i permitir outros abanços na cultura. Grandes saltos na tecnologie ancluen la çcubierta de la agricultura - que ye coincido cumo Reboluçon Neolítica; i de l'ambençon de máquinas outomáticas na Reboluçon Andustrial. Ne ls tiempos modernos, l'ambençon de la Anterneta permitiu que ls seres houmanos puodan cumpartilhar anformaçones mais rápido de l que nunca. L'uso de la eiletricidade cumo einergie ye bital ne l mundo de l'home moderno.

La arqueologie tenta cuntar la stória de culturas passadas ó perdidas, an parte, pul eisame atento de ls artefatos que porduziran. Ls purmeiros seres houmanos deixáren ferramientas de piedra, cerámica i jóias que son specíficas para defrentes regiones i épocas.

Ber artigos percipales: Raças houmanas i Grupo étnico.

Ls seres houmanos muitas bezes classefican-se an tenermos de raça ó etnia, muitas bezes cun base an defrenças na aparéncia. Las catadories raciales houmanas fúrun baseados an ancestrales i traços besibles, specialmente traços faciales, quelor de la piel i textura de l pelo. La maiorie de las atuales eibidéncias genéticas i arqueológicas suportan ua única ourige única de l'home moderno na África Ouriental.^[84] Studos genéticos atuales demunstrórun que ls seres houmanos ne l cuntinente Africano son geneticamente mais dibersos.^[85] Inda assi, an cumparaçon culs outros grandes macacos, la sequéncia de genes houmanos ye notabelmente homogénea.^{[86][87][88][89]} La predomináncia de bariaçon genética ocorre drento de grupos raciales, cun solo antre 5 a 15% de bariaçon total ocorrendo antre ls grupos.^[90] Assi, l cunceito científico de bariaçon ne l genoma houmano ye an grande parte ancongruente cul cunceito cultural d'etnia ó raça. Ls grupos étnicos son defenidos por caratelísticas lenguísticas, culturales, ancestrales, nacionales ó regionales. A outo-eidantificaçon cun un grupo étnico ye giralmente baseada ne l parentesco i çcendéncia. Raça i etnia stan antre ls percipales fatores de eidantidade social que dórun ourige la bárias formas d'eidantidade política, por eisemplo: l racismo.

Nun eisiste cunsenso científico dua lista de raças houmanas i alguns antropólogos andossan l cunceito de "raça houmana".^[91] Por eisemplo, la treminologie de quelor para raça anclui l seguinte nua classeficaçon de las raças houmanas: Negros (por eisemplo, África susaariana), Burmeilhos (por eisemplo, ls natibos amaricanos), Amarielhos (por eisemplo ls leste asiáticos) i Brancos (ouropeus, por eisemplo).

Ber artigos percipales: Sociadade, Gobierno, Política i Stado.

La sociadade ye l sistema d'ourganizaçones i anstituiçones resultantes de l'anteraçon antre ls seres houmanos. Un stado ye ua quemunidade política ourganizada acupando un território defenido, cun un gobierno ourganizado i tenndo soberanie anterna i sterna. L reconhecimiento de l pedido d'andependéncia d'outro d'outros stados, permitindo-le antrar an acuordos anternacionales, muitas bezes ye amportante pa l stablecimiento deste Stado. L "estado" tamien puode ser defenido an tenermos de cundiçones anternas, specificamente, cumo cuncebido por Max Weber, "l Stado ye ua quemunidade houmana que (cun sucesso) rebindica l monopólio de l'uso "legítimo" de la fuorça física drento dun detreminado território."^[92]

L gobierno puode ser defenido cumo ls meios políticos de criar i aplicar las leis, normalmente atrabeç dua hierarquia burocrática. La política ye l porcesso pul qual las decisones son tomadas drento de ls grupos. Ambora l termo seia giralmente aplicado a un cumportamiento drento de ls gobiernos, la política tamien ye ouserbada an todas las anteraçones de ls grupos houmanos, ancluindo las anstituiçones ampresariales, académicas i relegiosas. Eesisten muitos sistemas políticos defrentes, assi cumo defrentes maneiras de cumprendé-los i, muitas defeniçones se subreponen. La forma mais quemun ne l mundo to de gobierno ye ua república, inda assi outros eisemplos ancluen la monarquia, l stado quemunista, ditadura melitar i la teocracie. Todas estas questones ténen ua relaçon direta cula eiquenomie.

La guerra ye un stado de cunflito generalizado antre ls stados ó antre outros grandes grupos de seres houmanos, que se carateriza pul uso de la bioléncia letal antre cumbatentes i/ó contra cebiles. Stima-se que durante l seclo XX antre 167 i 188 milhones de pessonas morrírun cumo resultado de la guerra.^[93] Ua percepçon quemun de guerra ye ua série de campanhas melitares antre pul menos dous lados oupostos ambolbendo ua çputa subre la soberanie, território, recursos, religion i outras questones. Ua guerra antre ls eilemientos anternos dun único Stado ye ua guerra cebil.

Houbo ua grande bariadade de eiboluçon rápida de táticas an to la stória de la guerra, que ban zde la guerra cumbencional a la guerra assimétrica a la guerra total i guerra nun cumbencional. Las técnicas ancluen l cumbate cuorpo a cuorpo, l'uso de armas de longo alcance i de limpeza étnica. L'anteligéncia melitar ten muitas bezes zampenhado un papel chabe para detreminar la bitória ó la derrota. La propaganda, que muitas bezes anclui anformaçon, oupenion tendenciosa i zeinformaçon, zampenha un papel fundamental na manutençon de l'ounidade drento dun grupo an cunflito i/ó sembrando la çcórdie antre ls adbersairos. Na guerra moderna, ls suldados i beiclos blindados de cumbate son outelizados para cuntrolar la tierra, nabios de guerra ne l mar i ls abiones ne l cielo. Estes campos ténen tamien subrepostos nas formas de fuzileiros, pára-quedistas, abiones melitares i mísseis de tierra-aire, antre outros. Satélites na órbita terrestre baixa fazirun de l spácio un fator de guerra, bien cumo, ambora nanhue guerra rial ye atualmente coincida a ser rializada ne l spácio.

Ber artigos percipales: Comércio i Eiquenomie.

L comércio ye l'antercámbio boluntairo de mercadorias i serbícios i ye ua forma de eiquenomie. Un macanismo que permite que l comércio funcione ye chamado de mercado. La forma ouriginal de comércio era l scambo, la troca direta de benes i serbícios. Ls comerciantes modernos, an beç desso, giralmente negocian atrabeç dun meio de troca, tal cumo l denheiro. Cumo resultado, la cumpra puode ser apartada de la benda, ó lucro. L'ambençon de l denheiro (crédito i mais tarde, l papel-moeda i denheiro nó-físico) simplificou i promobiu l comércio. Debido a la specializaçon i debison de l trabalho, la maiorie de las pessonas se cuncentrou nun pequeinho aspeto de la porduçon ó de serbícios, trocando sou trabalho por perdutos. L comércio eisiste antre las regiones, pus las defrentes regiones ténen ua bantaige absoluta ó cumparatiba na porduçon d'alguas commodities negociables, ó porque l tamanho de regiones defrentes permite que ls benefícios de la porduçon an massa.

L'eiquenomie ye ua ciéncia social que studa la porduçon, çtribuiçon, comércio i cunsumo de benes i serbícios. L'eiquenomie centra-se an bariables mensurables, i ye debedida an dous galhos percipales: microeconomie, que trata de ls agentes andebiduales, tales cumo famílias i ampresas, i la macroeconomie, que cunsidra l'eiquenomie cumo un to, causo an que cunsidra l'ouferta agregada i demanda de denheiro, de capital i commodities. Aspetos que recíben atençon special na eiquenomie ye l'alocaçon de recursos, porduçon, çtribuiçon, comércio i cuncorréncia. La lógica eiquenómica ye cada beç mais aplicada la qualquiera porblema qu'ambolbe la scolha sob scasseç ó la detreminaçon de l balor eiquenómico. L'eiquenomie ourtodoxa se cuncentra an cumo ls précios refleten la ouferta i la percura, i usa eiquaçones para preber las cunsequéncias de las decisones.

la. ^{^} Sinónimos registrados pa la spece Homo sapienes, sendo que ls nomes de Bory de St. Bincent refíren- se a bariadades geográficas de ls houmanos modernos: aethiopicus Bory de St. Bincent, 1825; americanus Bory de St. Bincent, 1825; arabicus Bory de St. Bincent, 1825; aurignacensis Klaatsch & Hauser, 1910; australasicus Bory de St. Bincent, 1825; cafer Bory de St. Bincent, 1825; capensis Bron, 1917; columbicus Bory de St. Bincent, 1825; cro-magnonensis Griegory, 1921; drennani Kleinschmidt, 1931; eurafricanus (Sergi, 1911); grimaldiensis Griegory, 1921; grimaldii Lapouge, 1906; hottentotus Bory de St. Bincent, 1825; hyperboreus Bory de St. Bincent, 1825; andicus Bory de St. Bincent, 1825; japeticus Bory de St. Bincent, 1825; melaninus Bory de St. Bincent, 1825; monstrosus Linnaeus, 1758; netunianus Bory de St. Bincent, 1825; palestinus McCown & Kleith, 1932; patagonus Bory de St. Bincent, 1825; priscus Lapouge, 1899; proto-aethiopicus Giuffrida-Ruggeri, 1915; scythicus Bory de St. Bincent, 1825; senicus Bory de St. Bincent, 1825; spalaeus Lapouge, 1899; troglodytes Linnaeus, 1758 [nomen oublitun]; wadjakensis Dubois, 1921.^[94]

• Pré-stória
• Paleolítico
• Neolítico

Refréncias

1. ↑ «Primate eibolution at the DNA leble and la classefication of hominoids». J Mol Eibol (3): 260–6. 1990. PMID 2109087. doi:10.1007/BF02099995 
2. ↑ «Homenidae Classefication». Animal Dibersity Web @ UMich. Cunsultado an 25 de setembre de 2006 
3. ↑ «World POPClock Porjetion». U.S. Census Bureau, Population Dibesion/Anternational Porgrams Center. Cunsultado an 26 de febreiro de 2009 
4. ↑ «Houman eibolution: the fossil eibidence in 3D, by Phelip L. Walker and Edward H. Hagen, Det. of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retriebed April 5, 2005.» 
5. ↑ Gren, R. I., Krause, J, Ptak, S. I., Briggs, La. W., Ronan, M. T., Simones, J. F., eit al. (2006) Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA. Nature, 16, 330–336. http://www.nature Arquibado an 2013-07-19 ne l Wayback Machine. .com/nature/journal/b444/n7117/abs/nature05336.html
6. ↑ http://www.nsf.gob/news/news_sumn.jsp?cntn_id=102968  An falta ó baziu |títalo= (ajuda)
7. ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4269299.stn  An falta ó baziu |títalo= (ajuda)
8. ↑ .com/releases/2005/02/050223122209.htn «The Oldest Homo Sapienes: - URL retriebed May 15, 2009» Cunsulte valor |url= (ajuda) 
9. ↑ «Homenid craniun fron Homo: Çcrition and taxonomy of Homo-323-1976-896». An J Phys Anthropol (2): 103–12. 2002. PMID 11815945. doi:10.1002/ajpa.10032 
10. ↑ «Houman eibolution and the mitochondrial genome». Current Oupenion in Genetics & Debelopment (6): 731–6. 1996. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1 
11. ↑ ^{11,0 11,1} «BBC World News "Africa's genetic secrets unlocked", 1 May 2009; the results were published in the online eidition of the journal Science.» 
12. ↑ Templeton, Alan (2002). "Out of Africa again and again"^{[lhigaçon einatiba]} Nature 416: 45 - 51.
13. ↑ .com.br/cuntrolPanel/materie/biew/1429 «Ciéncia Hoije» Cunsulte valor |url= (ajuda) 
14. ↑ ^{14,0 14,1} «Houman eibolution: taxonomy and paleobiology». J. Anat.: 19–60. Júlio de 2000. PMID 10999270. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
15. ↑ Franes de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
16. ↑ «Dibergence betwen samples of chimpanze and houman DNA sequences is 5%, counting andels». Proc Natl Acad Sci USA (21): 13633–5. 2002. PMID 12368483. doi:10.1073/pnas.172510699 
17. ↑ «Amplicationes of natural seletion in shaping 99.4% nonsynonymous DNA eidantity betwen houmanes and chimpanzes: enlarging genus Homo». Proc Natl Acad Sci USA (12): 7181–8. 2003. PMID 12766228. doi:10.1073/pnas.1232172100 
18. ↑ «Molecular phylogeny of the hominoids: anferences fron multiple andependent DNA sequence data sets». Mol Biol Eibol (3): 248–65. 1 March 1997. PMID 9066793  Cunsulte data an: |data= (ajuda)
19. ↑ .com/nature/journal/b418/n6894/full/nature00879.html «La new homenid fron the Upper Miocene of Chad, Central Africa» Cunsulte valor |url= (ajuda). Nature (6894): 145–51. 2002. PMID 12110880. doi:10.1038/nature00879  Arquibado an 2013-07-19 ne l Wayback Machine.
20. ↑ Bančata1 B., & Bančatobá, M. La. .com/cuntent/h514455w35006b4n/ "Manjor features in the eibolution of early hominoid locomotion"^{[lhigaçon einatiba]}. Springer Netherlands, Belume 2, Number 6, December 1987. pp.517–537.
21. ↑ Brues, Alice M. & Snow, Clyde C. "Physical Anthropology". Biennial Rebiew of Anthropology, Bol. 4, 1965. pp. 1–39.
22. ↑ Boyd, Robert & Silk, Joan B. (2003). How Houmanes Eibolbed. New York: Norton & Cumpany. ISBN 0-393-97854-0.
23. ↑ Dobzhansky, Theodosius (1963). Anthropology and the natural sciences-The porblen of houman eibolution, Current Anthropology '4 (2): 138–148.
24. ↑ Wade, N (7 de márcio de 2006). .com/2006/03/07/science/07ebolbe.html «Still Eibolbing, Houman Genes Tell New Story» Cunsulte valor |url= (ajuda). The New York Eiquipas. Cunsultado an 10 de júlio de 2008  La refréncia ten parámetros obsoletos |acessdate= (ajuda); Parâmetro desconhecido |acess_date= ignorado (ajuda)
25. ↑ Wolman, David (2008). .com/news/2008/04/080403-first-amaricanes.html "Fossil Feces Is Earliest Eibidence of N. America Houmanes"^{[lhigaçon einatiba]} National Geographic
26. ↑ «How Neanderthals met la grisly fate: deboured by houmanes. The Ouserber. May 17, 2009.» 
27. ↑ «Genomics refutes an sclusibely African ourigin of houmanes». J. Hun. Eibol. (1): 1–18. Júlio de 2005. PMID 15878780. doi:10.1016/j.jhebol.2005.02.006  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
28. ↑ «Superbolcanoes, BBC2, 3 February 2000» 🔗 
29. ↑ .com/stats.htn «www.anternetaworldstats .com/stats.htn» Cunsulte valor |url= (ajuda). Cunsultado an 8 de agosto de 2008 
30. ↑ «www.ambesting.reuters.co.uk/news/articleinbesting.aspx?type=medie&storyID=nL29172095». Cunsultado an 8 de agosto de 2008 
31. ↑ Whitehouse, David. "World's population reaches six billion"^{[lhigaçon einatiba]}. VBC News, August 05, 1999. Retriebed on February 05, 2008.
32. ↑ «Half of houmanity set to go ourban, VBC News» 
33. ↑ «Ourban, Suburban, and Rural Bitimization, 1993–98 U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Acessed 29 Ot 2006» 
34. ↑ Scientific Amarican (1998). Eibolution and General Antelligence: Thre hypotheses on the eibolution of general antelligence.
35. ↑ l/climate/ipc_tar/wg1/007.htn «www.grida.ne l/climate/ipc_tar/wg1/007.htn» Cunsulte valor |url= (ajuda). Cunsultado an 30 de maio de 2007 
36. ↑ Amarican Association fur the Adbancement of Science. Foreword^{[lhigaçon einatiba]}. AAAS Atlas of Population & Ambironment.
37. ↑ Wilson, I.L. (2002). in The Feture of Life.
38. ↑ «Ouserbationes on the story of Dutch physical stature fron the late-Middle Ages to the persent». Eiquen Hun Biol (1): 45–55. 2004. PMID 15463992. doi:10.1016/j.ehb.2003.11.001 
39. ↑ "Pygmy." Britannica Cuncise Ancyclopedie. Ancyclopædie Britannica, Anc., 2006. Answers .com Acessed 30 Ot. 2006. http://www.answers^{[lhigaçon einatiba]} .com/topic/pygmy
40. ↑ «Houman weight - ArticleWorld» 
41. ↑ Why Houmanes and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Eiquipas, August 19, 2003.
42. ↑ «Genetic bariation at the MC1R locus and the eiquipa since loss of houman body hair». Current Anthropology (1): 105–108. 2004. doi:10.1086/381006 
43. ↑ Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The eibolution of houman skin coloration^{[lhigaçon einatiba]} (pdf), 'Journal of Houman Eibolution 39: 57–106.
44. ↑ «Eibidence fur bariable seletibe pressures at MC1R». An. J. Hun. Genet. (4): 1351–61. Abril de 2000. PMID 10733465. doi:10.1086/302863  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
45. ↑ Robin, Ashley (1991). Biological Perspetibes on Houman Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.
46. ↑ The Red Ape: Ourangutanes and Houman Ourigines. Cambridge, MA: Westbiew Press. 1987. 286 páiginas. ISBN 0813340640 
47. ↑ ^{47,0 47,1} .com/books?id=zbbB4M0-YdEC&printsec=fruntcober&source=gbs_nablinks_s «Page 3 in Chemical storylines. Outhor: George Burton. Eidition 2, eillustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages» Cunsulte valor |url= (ajuda) 
48. ↑ ^{48,0 48,1} The Houman Rebolution: Fron Ape to Artist. [S.l.: s.n.] 1976. 208 páiginas 
49. ↑ .com.br/220409/p_086.shtml «Genética nun ye speilho» Cunsulte valor |url= (ajuda). Cunsultado an 22 de dezembre de 2009 
50. ↑ Acording to the July 2, 2007 Newswek magazine, la woman dies in childbirth eibery minute, most ouften due to uncontrolled bleding and anfetion, with the world's porest women most bulnerable. The lifetime risk is 1 in 16 in sub-Saharan Africa, cumpared to 1 in 2,800 in debeloped countries.
51. ↑ «Natural seletion and debelopmental sexual bariation in the houman pelbis». An J Phys Anthropol (1): 59–72. 1995. PMID 8579191. doi:10.1002/ajpa.1330980106 
52. ↑ «Sexual dimorphisn in the houman pelbis: testing la new hypothesis». Homo (2): 153–60. 2005. PMID 16130838. doi:10.1016/j.jchb.2005.05.003 
53. ↑ «Nutrition and maternal mortality in the debeloping world». An J Clin Nutr (1 Suppl): 212 S–240 S. 2000. PMID 10871588 
54. ↑ .com.br/zambolbimiento-recen-nacido4.htn «HowStuffWorks - Padrones de crecimiento i dentiçon de l recén-nacido» Cunsulte valor |url= (ajuda). Cunsultado an 20 de dezembre de 2009 
55. ↑ «Update on the prebalence of malnutrition among children in Asia». Nepal Med Coll J (2): 113–22. 2003. PMID 15024783 
56. ↑ Leakey, Richard; Lewin, Roger. Ourigines Reconsidered - In Search of What Makes Us Houman. Sherma V.B., 1992.
57. ↑ «Houman Debelopment Report 2006," Porgrama de las Naciones Ounidas pa l Zambolbimiento, pp. 363–366, Nobember 9, 2006» 🔗 
58. ↑ «The World Fatbook, U.S. Central Antelligence Agency, retriebed April 2, 2005.» 
59. ↑ «U.N. Statistics on Population Ageing, United Nationes press release, February 28, 2002, retriebed April 2, 2005» 
60. ↑ Diamond, Jared (1997). Why is Sex Fun? The Eibolution of Houman Sexuality. [S.l.]: Basic Books. pp. 167–170. ISBN 0-465-03127-7 
61. ↑ «Begetarian Diets». Journal of the Amarican Dietetic Association (6): 748–765. 2003. doi:10.1053/jada.2003.50142 online copy abailable^{[lhigaçon einatiba]}
62. ↑ «Death and DALY stimates fur 2002 by cause fur WHO Member States World Heialth Organisation. Acessed 29 Ot 2006» 
63. ↑ «Global mortality, çabelity, and the cuntribution of risk fators: Global Burden of Çease Study». Lancet (9063): 1436–42. 1997. PMID 9164317. doi:10.1016/S0140-6736(96)07495-8 
64. ↑ Earliest agriculture in the Americas ()
    • Earliest cultibation of barley ()
    • Earliest cultibation of figs - URLs retriebed February 19, 2007
65. ↑ «3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Serbice, retriebed April 3, 2005.» 
66. ↑ Sagan, Carl (1978). The Dragones of Eden. La Ballantine Book. ISBN 0-345-34629-7
67. ↑ Jonathan Benthall .com/doi/abs/10.1111/j.1467-8322.2007.00494.x Animal liberation and rights^{[lhigaçon einatiba]} Anthropology Today 23/2 (April 2007):1
68. ↑ Robert W. Allan splores la few of these spurments on s webpage: http://ww2.lafayette.edu/~allanr/mirror.html
69. ↑ «Cunsciousness and the Symbolic Ouniberse, by Dr. Jack Palmer, retriebed March 17, 2006.» 
70. ↑ «Researchers home in on how brain handles abstrat thought - retriebed July 29, 2006» 
71. ↑ Dennett, Daniel (1991). Cunsciousness Splained. Little Brown & Co, 1991, ISBN 0-316-18065-3.
72. ↑ Skinner, B.F. About Behabiorisn 1974, page 74–75
73. ↑ Skinner, B.F. About Behabiorisn, Chater 7: Thinking
74. ↑ La thesis against which Noan Chomsky adbanced la cunsidrable polemic.
75. ↑ Ned Block: On la Cunfusion about la Funtion of Cunsciousness" in: The Behabioral and Brain Sciences, 1995.
76. ↑ Buss, David M. (2004) "The Eibolution of Zeire: Strategies of Houman Mating". Rebised Eidition. New York: Basic Books"
77. ↑ Thornhill, R., & Palmer, C. T. (2000). La Natural Story of Rape. Biological Bases of Sexual Coercion. Cambridge: MIT Press.
78. ↑ .com/spoken.html «The 30 Most Spoken Languages of the World» Cunsulte valor |url= (ajuda) 
79. ↑ «Eibolutionary Religious Studies: La New Field of Scientific Anquiry» 
80. ↑ «Being houman: Religion: bound to beliebe?». Nature (7216): 1038–9. Outubre de 2008. PMID 18948934. doi:10.1038/4551038a  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
81. ↑ R.F (2003). «The psychology of religion». Annual Rebiew of Psychology (1): 377–402. doi:10.1146/annureb.psych.54.101601.145024 
82. ↑ «Measuring religiousness in heialth research: rebiew and critique». J Relig Heialth (2): 134–63. Júnio de 2008. PMID 19105008. doi:10.1007/s10943-008-9165-2  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
83. ↑ «African Homo eretus: old radiometric ages and young Oldowan assemblages in the Middle Awash Balley, Ethiopia». Science (journal) (5167): 1907–10. Júnio de 1994. PMID 8009220. doi:10.1126/science.8009220  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
84. ↑ «La Geographically Splicit Genetic Model of Worldwide Houman-Settlement Story» (^{[lhigaçon einatiba]} – ^{Scholar search}). The Amarican Journal of Houman Genetics: 230–237. 2006. doi:10.1086/505436 ^{[lhigaçon einatiba]}
85. ↑ «The çtribution of houman genetic dibersity: la cumparison of mitochondrial, outosomal, and Y-chromosome data». An J Hun Genet (3): 979–88. 2000. PMID 10712212. doi:10.1086/302825 
86. ↑ «The use of racial, ethnic, and ancestral categories in houman genetics research». An. J. Hun. Genet. (4): 519–32. Outubre de 2005. PMID 16175499. doi:10.1086/491747  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
87. ↑ «Deconstruting the relationship betwen genetics and race». Nat. Reb. Genet. (8): 598–609. Agosto de 2004. PMID 15266342. doi:10.1038/nrg1401  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
88. ↑ «Amplicationes of biogeography of houman populationes fur 'race' and medicine». Nat. Genet. (11 Suppl): S21–7. Nobembre de 2004. PMID 15507999. doi:10.1038/ng1438  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
89. ↑ «Genetic bariation, classefication and 'race'». Nat. Genet. (11 Suppl): S28–33. Nobembre de 2004. PMID 15508000. doi:10.1038/ng1435  La refréncia ten parámetros obsoletos |mes= (ajuda)
90. ↑ «The use of racial, ethnic, and ancestral categories in houman genetics research». An J Hun Genet (4): 519–32. 2005. PMID 16175499. doi:10.1086/491747 
91. ↑ "Houman Races: La Genetic and Eibolutionary Perspetibe", Alan R. Templeton, Amarican Anthropologist, New Series, Bol. 100, Ne l. 3 (Sep., 1998), pp. 632-650
92. ↑ «Max Weber's defenition of the modern state 1918, by Max Weber, 1918, retriebed March 17, 2006.» 🔗 
93. ↑ Ferguson, Niall. "The Next War of the World." Foreign Affairs, Sep/Ot 2006
94. ↑ GROBES, C. P. Ourder Primates. In: WILSON, D. I.; REEDER, D. M. (Eds.). Mammal Species of the World: La Taxonomic and Geographic Reference. 3. ed. Baltimore: John Hopkines University Press, 2005. b. 1, p. 111-184.

Bibliográficas

[eiditar | eiditar código-fuonte]

• Freman, Scott; Jon C. Heirron, Eibolutionary Analysis (4ª ed.) Pearson Eiducation, Anc., 2007. ISBN 0-13-227584-8 páiginas 757-761.

Lhigaçones sternas

[eiditar | eiditar código-fuonte]

Ls outros porjetos Wikimedia tamien ténen material subre este tema:
	Eimaiges i média ne l Commons

• Commons

• MNSU^{[lhigaçon einatiba]}
• .com/homosapienes.htn Archaeology Anfo^{[lhigaçon einatiba]}
• .com/article.php?id=070824121653.65mgd37f Chororapithecus abyssenicus^{[lhigaçon einatiba]} Possible debison ourangotango-houmano hai 20 milhones d'anhos. (26 d'agosto de 2007)
• Homo sapienes^{[lhigaçon einatiba]} - Porgrama de la Ourige Houmana de l Anstituto Smithsoniano

References

[eiditar | eiditar código-fuonte]

Modelo:Eol

Modelo:Eiboluçon Houmana