Andorra

Andorra

Lhéngua oufecial	Lhéngua catalana
Capital  - Populaçon:	Andorra-La-Bielha 22,256(2005)
Área	468 km²
Populaçon  - Total:  - Densidade:	81 588 (2008) 174,33 ab./km²

Andorra ye un pequeinho paíç ouropeu lhocalizado nun anclabe ne ls Pirenéus antre l nordeste de la Spanha i l sudoeste de la Fráncia. Antes eisolado, l prencipado ye hoije un paíç próspero percipalmente debido al crecimiento de l turismo i por sou status de paraíso fiscal. Atualmente, la populaçon andorrana stá lhistada cumo tenendo la maior spetatiba de bida de l mundo, cun média de 83,52 anhos (2007).^[1] Andorra ye l sesto menor paíç de la Ouropa, atrás solo de Malta, de Liechtenstein, de San Marino, de Mónaco i de l Baticano.

L prencipado de Andorra fui durante seclos un território eissencialmente agrícola i de pastorícia, adonde la prática de la caça era frequente. Segundo alguas lhendas, Carlos Magno fui l fundador de Andorra. L purmeiro soberano coincido de Andorra fui un nobre spanhol, l Conde de Urgel. L conde de Urgel dominou la region ne l seclo IX, passando-la anton para diocese de Urgel. Ne l seclo XI, l bispo de Urgel, na ampossiblidade de gobernar Andorra solico, pediu anton a un nobre spanhol, l senhor de Caboet, que defendisse la region. Un nobre francés, l conde de Foix, heirdou atrabeç de casamientos ls ancargos de l spanhol. L conde francés i l bispo, lhutórun por Andorra, até que finalmente an 1278 ancerrórun sues çputas atrabeç dun tratado que ls tornaba gobernantes cunjuntos.

Andorra cuntinou sob cuntrole de l bispo de Urgel, fuora durante la Reboluçon Francesa, quando rebolucionários declarórun la andependéncia de l paíç. An 1806, ls habitantes lhocales pedírun a Napoleon Bonaparte que debolbisse al território l statuto de prencipado. Durante 700 anhos, l prencipado prestou bassalaige al bispo de Urgel i al monarca francés (depuis, cul regime de república an Fráncia, al persidente).

Ne l die 6 de Júlio de 1934, l russo Boris Skossyreff fui porclamado Rei Borís I de Andorra pul Gobierno de Andorra. Ne l die 14 de Júlio, la Guarda Cebil spanhola antrou an Andorra i spulsou i prendiu Skossyreff, que passou por Barcelona, Madrid, i finalmente fui mandado para Pertual.

Até 1970, l dreito de boto era sclusibo de ls homes de Andorra, a partir de la terceira geraçon. Hoije l boto ye stensibo a todos ls andorranos de purmeira geraçon, cun eidade eigual ó superior a 28 anhos, cujos pais séian strangeiros. L númaro de eileitores ye deminuto, an relaçon al total de la populaçon, cerca de 70% de la qual ye cumpuosta por residentes strangeiros que ténen benido a reibindicar ls sous dreitos políticos i de cidadanie. La eimigraçon, cuntrolada atrabeç dun sistema de quotas, restringe-se als nacionales de la Fráncia i de la Spanha que pretendan trabalhar an Andorra. Antes de 1993, l paíç nun tenie qualquiera custituiçon formal, tenendo, a la época, todas las moçones i perpuostas submetidas a delegados permanentes (repersentantes de ls dous xefes de stado) para aprobaçon.

An 1976 fui criada ua ourganizaçon política, tecnicamente eilegal, l Partido Democrático de Andorra, que forneciu las bases dun feturo sistema democrático. Òscar Riba Reig tornou-se ne l purmeiro purmeiro-menistro de l paíç an 1981, i an 1982 fui nomeado un Cunseilho Eisecutibo xefiado pul Purmeiro-Menistro. Tal porbocou la separaçon antre ls poderes lhegislatibo i eisecutibo. An Júlio de 1991 fúrun stablecidos laços formales cula Quemunidade Ouropeia.

An Maio de 1993 fui aporfilhada ua nuoba Custituiçon, cuncedendo la andependéncia al paíç an todos ls aspetos menos l de la sigurança sterna, que cuntinou sob la respunsablidade de la Fráncia i de la Spanha. Las purmeiras eileiçones diretas tubírun lhugar an Dezembre de 1993, tenendo sido formado un Gobierno de coligaçon lhiderado pul Purmeiro-Menistro, Óscar Riba Reig. An 1994, Andorra tornou-se un nembro de pleno dreito de las Naciones Ounidas i de l Cunseilho de la Ouropa. La coligaçon de Reig, l Grupo Nacional Democrático, perdiu l apoio de ls andependientes an Dezembre de 1994 i Marc Forné Molné, de la Ounion Lhiberal, sustituiu-lo ne l cargo. Zde la década de 1950, Andorra tornou-se eiquenomicamente ua nacion próspera, tenendo chegado a ser declarada cumo l paíç cul maior crecimiento eiquenómico de l mundo, cun un rendimiento per capita superior al japonés. Ne l prencipado eisisten mais de 5000 lhoijas i 500 houteles, la atebidade turística ye antensa i la banca bibe ua situaçon stable i próspera. An grande parte, este panorama debe-se a la eisençon de ampuostos de que ousufruen muitos perdutos i atebidades ne l prencipado.

Andorra ye un co-prencipado andependiente zde 1278 i ua democracie parlamentar zde 1993. L poder lhegislatibo ye eisercido pul Cunseilho Giral de ls Bales, cumpuosto por 28 deputados eileitos para un mandato de quatro anhos. Ls Xefes de Stado, ó co-príncepes, son l persidente de la República Francesa i l bispo de Urgel, de la Catalunha. L Xefe de Gobierno ye eileito pula maiorie de l Cunseilho Giral de l Bales. Ls percipales partidos políticos son l PLA (Partido Lhiberal de Andorra), la AND (Aliança Nacional Democrática) i la IND (Einiciatiba Democrática Nacional).

Atualmente, Andorra ye l único stado ne l Mundo an que la forma de gobierno ye ua diarquie, para para alhá de ser la única monarquie custitucional an que l xefe de Stado, neste causo l co-príncepe francés, ye eileito democraticamente por cidadanos.

La respunsablidade pula defesa de Andorra cabe a la Spanha i a la Fráncia. Andorra atualmente nun ten fuorça melitar.

L território de l Prencipado de Andorra stá struturado an siete debisones admenistratibas lhocales, que son coincidas cumo paróquias. San eilhas: Canillo, Ancamp, Andorra-la-Bielha, Ourdino, La Massana, Sant Julià de Lhòria i Scaldes-Angordany. Las paróquias son admenistradas puls quemuns, que reperséntan ls antresses lhocales, apróban i eisecútan l perssupuosto quemunal, i que fíxan i eilabóran las políticas de geston i admenistraçon de ls benes i de las porpiadades quemunales. Çpónen de recursos própios i recíben capital de l Stado, cun oubjetibo de garantir la outonomie financeira. La 28 de Júlio de 1993, Andorra angressa cumo paíç nembro 184 de la ONU i un anho mais tarde ye zeignado l 33º stado nembro de l Cunseilho de la Ouropa.

Cundizendo cula sue lhocalizaçon ne l lheste de la cordilheira de l Pirenéus, Andorra cunsiste predominantemente de muntanhas scarpadas cun ua altitude média de 1.996 m i la mais eilebada, Coma Pedrosa, a atingir 2.946 m. Las muntanhas son apartadas por trés bales streitos an forma de Y, que se cumbínan nun solo, por adonde l percipal curso de auga, l Riu Balira, sal de l paíç i entra na Spanha, ne l punto mais baixo de Andorra, als 840 m de altitude. Cun ua altitude média antre 1 900 i 2 000 metros, Andorra ye l segundo paíç mais alto de la Ouropa, depuis de la Suíça.^[2]

L clima de Andorra ye aparecido al clima temperado de ls bezinos, mas la sue altitude mais eilebada quier dezir que hai, an média, mais niebe ne l ambierno i que ye un pouco mais fresco ne l berano. L prencipado ten ua percentaige mui alta de dies ansolarados i l clima ye seco.

Trés ó quatro nebadas fuortes caien todos ls anhos. La média de las mínemas anuales ye de –2 °C i la de las mássimas ye de 24 °C. Al antardecer ye quando hai mais chuba salbo ne l ambierno que son, subretodo, de niebe.

Este pequeinho paíç carateriza-se por sues cimeiras de materiales paleozóicos, que se eiléban atrabeç de l 2.600 m i culmínan a 2.942 m próssimo al Pla de l'Stany na frunteira cula Spanha i la Fráncia. La atebidade houmana cuncentra-se ne l bal trasbersal nordeste-sudoeste , que a partir de l Passo de Ambalira (2.407 m) dece até ls 840 m, quando l riu Balira finalmente chega na Spanha.

Ls bosques acupan 2/5 de l território, seguindo trés pisos altitudinales; até ls 1.200 n, carrascos i carbalhos, até ls 1.600-1.700 m predomina l Pinus sylbestris i até ls 2.200-2.300 m abunda l Pinus mugo, sustituído nas cimeiras puls prados alpinos.

Eisisten trés rius percipales neste paíç, que fázen ua forma de Y. L Balira de l Ouriente nace na parte mais ouriental de l paíç, cun stenson de 23 km i passando pulas cidades de Canillo i Ancamp. Este cunflui cul riu Balira de l Norte, que nace ne ls lagos de Tristaina, cun stenson de 14 km i passando pulas cidades de Ourdino i La Massana. Ambos ls rius cunfluen na cidade de Scaldes-Angordany i forman l riu percipal, l Grande Balira, cun ua stenson de 11,6 km i un fluxo anual médio de 13 m³ cúbicos por segundo. Este redadeiro, an sue decida al sul, acaba zambocando ne l riu Segre que, por sue beç, zamboca ne l riu Ebro.

Andorra ten mais de 60 lagos. Ls mais repersentatibos son: l lago de Juclar, cuja superfice ye la mais stensa de todos ls lhagos de l Prencipado cun 21 heitares, l lago de l'Eilla cun 13 heitares, l lhago (artificial) de Angolasters cun 7 heitares i ls trés lhagos de Tristaina.

L lhago de Juclar, durante l período de seca de l berano, puode ser bisto cumo se fússen trés lhagos defrentes, mas son na rialidade l mesmo.

L Turismo ye la percipal recurso de la eiquenomie andorrana, eiquibalendo la aprossimadamente 80% de sou PIB. Cerca de nuobe milhones de turistas bejítan Andorra anualmente, atraídos nun solo pulas staçones de squi, resortes de ambierno i berano mas tamien pul status de paraíso fiscal. Atualmente, las bantaiges cumparatibas de précios an Andorra an relaçon als sous países bezino caíran cunsidrablemiente, yá que las eiquenomies de Fráncia i Spanha se abrírun pa l mercado, podendo assi recebir mais perdutos i baixar sues tarifas.

L setor bancairo, por meio de las bantaiges fiscales, tamien cuntribui sustancialmente na eiquenomie de l paíç. La porduçon agrícola ye bien lhemitada, ua beç que solamente 2% de sues tierras son arables i por esso quaije todos ls quemidos percisan ser amportados. Eisiste tamien ua pequeinha porduçon de tabaco i tamien la criaçon de canhonas domésticas. An tenermos de porduçon, puode-se çtacar la porduçon de mobles i cigarros. Ls recursos naturales de Andorra ancluen einergie heidroelétrica, auga mineral, madeira, minério de fierro i chumbo.

Andorra nun ye un nembro pleno de la Ounion Ouropeia, mas ousufrui dua relaçon special culha, cumo por eisemplo ser tratada cumo nembro na troca de perdutos manufaturados (sin tarifas) i cumo nó-nembro na troca de perdutos agropecuários. L prencipado nun ten moneda própia i por esso usa las monedas de las naciones bezinas. Até 1999, eilhas éran l Franco francés i la Peseta spanhola, mas fúrun sustituídas por ua sola, la moeda de la Ounion Ouropeia, l Ouro.

Ls andorranos son minorie an sou própio paíç; nun mais que 33% de l total de la populaçon ténen nacionalidade andorrana. L percipal grupo de residentes strangeiros son ls spanholes (43%, de lhéngua castelhana percipalmente, depuis catalana i galega), juntamente cun ls pertueses (11%) i ls franceses (7%). Ls 6% restantes perténcen la outras nacionalidades (an maiorie británicos).

La sola lhéngua oufecial ye l catalan, ambora l castelhano, pertués i l francés séian lhénguas fáceles de se scuitar pulas rues. Andorra cumparte muitos traços culturales culs outros territórios de l Países Catalanes. La religion dominante ye la católica.

An 2004, l crecimiento de la populaçon andorrana fui de 6,30% an relaçon al anho anterior. Esse crecimiento se dá an parte a la regularizaçon i outorizaçon de bistos de trabalho an bigor zde 1998. Stima-se que esse balor corresponda a cerca de 7 500 pessonas.

Se tal crecimiento fur analisado por paróquia, el ye bien eirregular, cun un oumiento de 13,97% an Canillo, de 9,23% an Ancamp, de 10,81% an Ourdino, de 9,76% an La Massana, de 3,85% an Andorra-la-Bielha, de 6,88% an Sant Julià i de 3,15% an Scaldes-Angordany.

Ne l anho de 2006, la populaçon era de 81 222 habitantes. Eis alguns andicadores populacionales:

• Índice de Natalidade: 12,6 a cada 1000 habitantes
• Índice de Mortalidade: 3,1 a cada 1000 habitantes
• Sperança de Bida: homes: 80 anhos mulhieres: 86 anhos
• Populaçon Ourbana: 93%
• Religion: católicos: 86,6% outros: 13,4%

Andorra quemunica-se cul sterior solamente atrabeç de bias terrestres. Nun çpone de camboio, metro ó aeroportos (inda an çcusson cun ls gobiernos spanhol i catalan subre la reabertura de l aeroporto de La Sou d'Urgell), mas ten grande anfra-strutura an stradas, sendo possible cobrir quaije to l paíç.

Dibersas nuobas rializaçones inda stan an curso: la ampleficaçon de la rede de stradas i túneis, que premitirá ir de La Massana a la Ancamp i al alrobés sin tener que passar por Scaldes-Angordany (punto de ancuontro de ls trés bales que síguen l Riu Balira formando un Y).

Ua outra maneira de chegar an Andorra ye atrabeç de ls heiliportos an Andorra-la-Bielha (capital) i an La Massana. Claro stá que nun ten acessos por mar, nin por rius nabegables, cumo questuma acuntecer an países mui muntanhosos.

La cultura, la lhéngua i la tradiçon de Andorra son catalanes. La Custituiçon de Andorra define l catalan cula lhéngua oufecial de l stado. Outras lhénguas que se fálan ne l território son porbenientes de la eimigraçon, por orde, son essas: castelhano, l pertués i l francés.

Segundo l Ouserbatório de l Centro de Pesquisa Sociológica de l Anstituto de Studantes Andorranos (Anstitut d'Studis Andorranes), ls usos lhenguísticos de Andorra son ls seguintes:

Las outras lhénguas de menor uso son l galego, l anglés, l árabe i l hindu. Por nacionalidades, ténen cumo lhéngua materna l catalan 64% de la populaçon cun nacionalidade andorrana i 36% de ls residentes cun nacionalidade spanhola. Malogrado que la lhéngua de uso mais habitual ye l catalan, uns 68,7% de la populaçon ten la percepçon que la lhéngua mais falada ye l castelhano.

La oufecialidade de l catalan nun stado andependiente premite-le ua cierta persença ne l ámbito anternacional. L angresso de Andorra a la ONU a 28 de Júlio de 1993 beino a premitir pula purmeira beç na stória l uso de l catalan nua assemblé desta ourganizaçon. Tamien Andorra bieno a premitir pula purmeira beç la lhéngua catalana ne l Festibal Ourobison de la Cançon an 2004 cun Marta Roure i la cançon Jugáren a stimar-mos.

La lhiteratura andorrana ten sues ouriges ne l seclo XVIII. Antoni Fiter i Rossell screbiu un lhibro subre la stória, l gobierno i ls usos i questumes de Andorra chamado Digest manual de las balls neutras de Andorra' ' an 1748. Essa obra tamien cúnten ls decumientos de Carlos Magno i Luís I, l Piedoso. Atualmente l oureginal se cunserba na casa Fiter-Riba, de Ourdino, sendo que eisiste ua cópia ne l Armari de les set claus de la Casa de la Ball i outra ne ls arquibos de l bispado de La Sou d'Urgell. Mais tarde, an 1763, l pároco Antoni Puig screbiu l Politar andorrà, obra que çcribe ls prebilégios de l Prencipado i las atribuiçones de las outoridades.

Cumo outores de la lhiteratura cuntemporánea andorrana puode-se citar Antoni Morell i Mora, Albert Salbadó i Miras, Teresa Colon i Pich i Albert Billaró i Boix. Zde l anho passado, alguns desses outores partecipórun de la Feira de l Lhibro de Frankfurt^[3]. Assi mesmo, l Gobierno andorrano, junto cun eiditoriales catalanas, cumboca anualmente l Premi Carlemany i, zde 2007, l Premi Ramon Llull.

L eibento mais amportante na bida cultural de Andorra ye l festibal anternacional de jazz de Scaldes-Angordany, celebrado durante l més de júlio, adonde antérpretes cumo Miles Davis, Fats Domino i B.B. King yá partecipórun. Na capital, durante las nuites de berano de Quintas-feiras, se rializa l Dijous de Rock^[4], adonde grupos lhocales i de l stado spanhol oufrecen cuncertos al público.

La Uorquestra Nacional de Cambra d'Andorra, derigida i fundada an 1992 pul biolinista Gerard Claret, celebra un ancuontro de canto cun fama anternacional, tenendo feito cuncertos an Spanha, Fráncia i Bélgica i partecipado regularmente ne l Palau de la Música Catalana.

An 2004, Andorra partecipou de l Ourobision pula primera beç repersentada por Marta Roure. Este feito atraiu la atençon de ls meios de quemunicaçon de la Catalunha, yá que fui la purmeira cançon cantada na Léngua catalana. La cançon fui eileminada na semifinal, assi cumo las cumposiçon de 2005 (anterpretada por Marian ban de Wal), 2006 (anterpretada por Jenny) i 2007 (anterpretada por Anonymous).

Die de l anho	Nome an mirandés	Nome lhocal	Ouserbaçones
1 de Janeiro	Anho nuobo	Cap d'Any
14 de Márcio	Die de la Custituiçon	Diada de la Custitució	Aprobada an 14 de Márcio de 1993
8 de Setembre	Birge de Meritxell	Mare de Déu de Meritxell	Fiesta nacional de Andorra
25 de Dezembre	Natal	Nadal

Andorra fui sede,^[5] an 1991 i 2005, de l Jogos de ls Pequeinhos Stados de la Ouropa, cumpetiçon que cul amparo de l COI se ourganiza para países ouropeus cun menos de 1 milhon de habitantes.

L çporto nacional ye l squí. Andorra ten dues árias formadas pula ounion de bárias staçones de squí:

• Grandbalira. Surgida de la fuson de Pas de la Casa-Grau Roig i Soldiu-El Tarter.
• Ballnord. Surgida de la aliança antre las staçones de squí de Pal, Arinsal i Ourdino-Arcalís.

La capital, Andorra la Bella, tentou ser sede de l Jogos Oulímpicos de Ambierno de 2010, mas nun se classeficou pa la etapa final.

La Federaçon Andorrana de Bola ourganiza la lhiga de bola ne l Prencipado cun dues dibisones, assi cumo la Copa Custitució i la Supercopa, d'adonde se anfréntan l campeon de la Lhiga i de la Copa. L bencedor de la Purmeira debison joga ua ietapa prébia de la UEFA Champions Lheague. Las partidas son çputadas ne l Camp d'Sports d'Aixoball.

Na lhiga de Futsal, dibedida an dues catadories, l campeon de la Purmeira debison joga la UEFA Futsal Cup.

L Futbol Club Andorra joga na Purmeira Territorial catalana de la Liga spanhola de futebol por estar anscrito na Rial Federaçon Spanhola de Futebol.

La Seleçon de futebol de Andorra joga an cumpetiçones oufeciales, mas nunca stubo an nanhue Copa de l Mundo i sue purmeira i sola bitória oufecial fui contra la Seleçon de Futebol de la Macedónia por 2-0.

• L futebolista Albert Celades ye oureginário de l paíç i atualmente joga pul Rial Zaragoza, mas tamien yá jogou ne ls grandes clubes de l futebol spanhol: Fútbol Club Barcelona i Rial Madride.
• Albert Llobera, purmeiro paraplégico la çputar l World Rally Championship, naciu an Andorra.
• Cyril Despres, piloto de motas ne l Rally Paris-Dakar, reside ne l Prencipado.

La purmeira eimissora de rádio comercial criada an Andorra fui la Ràdio Andorra, que stubo atiba zde l anho de 1939 até 1981. Ne l die 12 de outubre de 1989, l Cunsell General stableciu que l serbício de rádio i telbison fazerien parte de l serbícios públicos eissenciales al criar la antidade gestora ORTA que, an 13 de abril de 2000, trasformou-se na sociadade pública "Ràdio i Telebisió d'Andorra, S. La.".

An 1990, fui fundada la rádio pública Ràdio Nacional d'Andorra que al chegar ne l anho de 1998, yá ouperában quinze eimissoras FM i alcançaba 16.000 apareilhos de rádio.

La única rede de telbison criada, an 1995, fui la cadeia pública nacional Andorra Telebisió, que pormobe la eimisson de dibersos canhales anternacionales drento de l Prencipado. Las purmeiras trasmissones analógicas de telebison partiran de las redes spanholas TBE-1, TBE-2, la catalana TB3 i las francesas TF1, France 2 i France 3, sendo mais tarde acrescidas pul canhal catalan Canhal 33 (atualmente K3/300), la rede spanhola Antena 3 i la francesa M6. Cula chegada de la TDT, an 25 de setembre de 2007, la ouferta telebisiba oumentou cula persença de ls canhales Cuatro, Telecinco, La Sesta, 3/24, NRJ12, RTP, CNN Anternational, BBC World i l ARTE.

Merche Romero, manequin, ye de nacional de Andorra i trabalha atualmente cumo apersentadora de telebison an Pertual. Torna-se assi la nible anternacional ua de las personalidades notables de Andorra.

L porbedor de telefonia fixa, moble i Anterneta ye l Serbei de Telecomunicaciones d'Andorra. La rede telfónica stá cumpuosta por lhigaçones de relays de rádio cun microndas antre centrales para las lhigaçones lhocales i circuitos terrestres até la Spanha i la Fráncia para las quemunicaçones anternacionales.

1. ↑ Ranking de Spetatiba de Bida
2. ↑ .com/portal/anfogen/geograf.asp Geografie
3. ↑ BilaWeb (an catalan)
4. ↑ .com/ Dijous de Rock
5. ↑ Andorra 2005 (multilingue)