Israelita

Ny Israelita dia vondrona ara-poko sy ara-pivavahana^[1] niteny hebreo tany Atsinana Afovoany, nahitana fokom-pirenena maro nonina tamin' ny ampahany be amin' ny tany Kanaana nandritra ny Andron' ny Vy^[2], vanim-potoana faha foko sy faha mpanjaka^[3]. Ao amin' ny Torah sy ao amin' ny Kor'any ary ao amin' ny Testamenta Taloha sy Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly kristiana dia manondro ny taranaky ny zanaka lahin' i Jakôba, izay lohan' ny foko roa ambin' ny folon' i Israely, ny teny hoe israelita^[4]. Taorian' izay dia nanondroana ny taranak' i Jakôba mivantana sy ny vahiny nandray ny kolontsainn' izy ireo ny teny hoe israelita.

Azo zaraina dimy ny tantaran' ny Israelita araka ny Baiboly hebreo^[5]: vanim-potoana talohan' ny faha mpanjaka (–hatratramin' ny taona 1050 tal. J.K.), vanim-potoan' ny fanjakana mitambatra (taona 1050–930 tal. J.K.), vanim-potoan' ny fanjakana misaraka (taona 930–597 tal. J.K.); vanim-potoan' ny fahababoana (597–538 tal. J.K.), ary vanim-potoana persiana (539–331 tal. J.K.).

Ao amin’ ny Baiboly hebreo, ny teny hoe israely dia miseho voalohany ao amin’ ny Genesisy 32:29, izay nanomezan' ny anjely anarana an' i Jakôba taorian' ny niadiany taminy. Avy amin' ny teny hoe yisra (izay midika hoe "mandresy" na "miady"^[6]) sy ny hoe El, (izay manondro ny andriamanitra mpamorona kananita-mesôpôtamiana, izay fantatra amin' ny anarana hoe Yahweh^[7]. Na izany aza, ny manam-pahaizana dia manao ny teny hoe El ho !itana anjara asa lazaina, ka ny hoe Ysra El dia midika hoe "manapaka i El" na "miady i El", avy amin' ny hoe שׂרה / sarar "manapaka"^[8]. Ny hoe שׂרה / sarar dia iray fototra amin' ny teny hoe שַׂר / sar "mpanapaka"^[9] izay atao amin' ny teny akadiana hoe šarru "mpanapaka" na "mpanjaka"^[10], izay angamba iray fiaviana amin' ny fototeny mitovitovy aminy hoe שׂרה / sara "niady', "nifanditra"^[11]).

Nanondroana ny taranak' i Jakôba mivantana sy ny vahiny niara-monina amin' izy ireo ka nandray ny kolontsainn' izy ireo ny teny hoe israelita. Anaram-poko mitovitovy amin' izany ny hoe "hebreo", saingy matetika no ampiasaina isaky ny sahirana ara-toekarena na mpifindra monina ny Isiraelita. Mety hanondroana ny taranak' i Ebera, zafikelin' i Nôa koa izany.

Nanangana fanjakana roa ny Israelita: ny Fanjakan' i Israely tany avaratra sy ny Fanjakan' i Jodà tany atsimo. Nanao an' i Samaria ho renivohiny ny Fanjakan' i Isiraely, noho izany ny anarana hoe "Fanjakan’ i Samaria" indraindray dia nampiasaina fa tsy hoe "Fanjakan' i Israely". Ny Isiraelita "samaritana" ankehitriny dia mihevitra ny tenany ho taranaky ny vahoaka tao amin' ny Fanjakan' i Isiraely (na ny Fanjakan' i Samaria), amin' ny lafiny ara-poko sy ara-pivavahana.

Mifanohitra amin' izany kosa, ny Isiraelita "jodeana" dia nanondro ny vahoakan' ny Fanjakan' i Jodà izay avy amin' ny fokon' i Jodà^[12], ka manome ankehitriny ny fivavahana jiosy, rabinika sy karaita. Tamin' ny farany anefa dia nampiasaina hanondroana koa ny vahoaka tao amin' ny Fanjakan' i Jodà ny teny hoe israelita, amin' ny fampiasana ity teny ity taorian' ny fahababoana^[13].

Ao amin' ny Torah dia iantsoana ny mponina tao amin' ny Fanjakan' i Jodà ny hoe Yehudi (Jody na Jiosy). Ny teny hoe Hebreo indray dia ilazana ny taranaky fokon' i Hebera, izay nitaranaka ny Israelita.

Ao amin’ ny Baiboly anefa, ny saham-pampiaharana manokana ny teny hoe "israelita" dia tsy mampitovy azy io amin' ny hoe "hebreo". Ity farany ity dia ampiharina amin' ny toe-javatra manokana hanondroana ny vahiny na ny olona voailikilika. Ao amin' ny Baiboly amin' ny teny arameana, ny Targum Onkelos, dia tsy voatahiry io fampiasana manokana io. Adika amin' ny fomba telo samihafa ny fisehoan' ny teny hoe ibri. Ho an' ny tantaran' ny patriarika ao amin' ny Genesisy, ny teny hoe ibri dia adika hoe "Hebreo" (עבריאה / ivriah). Ny fisehoan' io teny io hafa dia adika tsotra fotsiny amin' ny teny hoe jiosy na jody ankehitriny (hebreo: יהודאי / yehudai) na ny hoe Isiraelita (hebreo: בר ישראל / bar israel, "zanak' i Israely") raha momba ny andevo hebreo. Na izany aza, amin' ny fomban-drazana jiosy, ny Midrash Rabbah momba ny Eksôdôsy (hebreo: שמות רבה / Shemot Rabbah) dia nanondro ny toe-javatra manokana ny fampiasana ny teny hoe "hebreo". Ho azy, ny anarana hoe "Israely" dia midika fanajana fa ny anarana hoe "hebreo" dia anaram-panambaniana nampiasain' ny Egiptiana (Shemot Rabbah 5:19)^[14].

Tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20, ny teny hoe "Israelita" dia nampiasaina mba hilazana ny olom-pirenena jiosy na jody, tany Frantsa sy tany amin’ ny firenena eorôpeanina hafa. Amin' ny fampiasana an' io teny io ho mitovy hevitra amin' ny hoe "jiosy" dia ataon' ny ankamaroan' ny rakibolana ho lany andro izany.^[15].

Izany vanim-potoana izany dia tsy fantatra fiantombohana nefa fantatra fa nifarana tamin' ny taona 1050 tal. J.K. Nomena ny anaran' ny razambeny, Jakôba na Israely, izay zafikelin' i Abrahama, ny Isiraelita. Nizara ho foko 12 izy ireo: Robena, Simeôna, Levy, Jodà, Dana, Naftaly, Gada, Asera, Isakara, Zebolôna, ​​Jôsefa (na ny fokon' i Efraima sy ny fokon' i Manase) ary Benjamina.

Tany am-boalohany dia nankany Ejipta izy ireo taorian' ny mosary izay nitranga tany Kanaana, nefa nandevozin' ny Ejipsiana. Nandositra avy ao Ejipta izy ireo ary nanandamina ny fiarahamoniny ho kritarsia (fitondran' ny mpitsara)^[16], izay nanaraka ny lalàna nomen' i Mosesy na Môizy. Nandresy sy naka an' i Kanaana ny Israelita taorian' izay, ary niady tamin' ny firenena mpifanolo-bodirindrina maromaro aminy mandra-pametrahany fanjakà-mpanjaka. Io vanim-potoana io dia resahin' ny Baiboly manomboka eo amin' ny Genesisy 12 ka hatramin' ny 1Samoela 8.

Amin' ny maha fanjakà-mpanjaka azy dia niray saina ny foko israelita rehetra noho ny fitarihan' i Saoly sy i Davida ary i Sôlômôna. Ny fotoana nanjakan' i Saoly sy i Davida dia voamariky ny fandresen' ny tafika sy ny fifindran' ny Isiraely ho empira kely nisy fanjakana manompo^[17][18]. Somary nilamina kokoa ny fitondran' i Sôlômôna ary niandraikitra ny fanorenana ny Tempoly Voalohany^[19], niaraka amin' ny fanampian' ny Fenisiana mpiara-dia aminy^[20][21][22]. Io Tempoly io no nitehirizana ny Fiaran' ny Fanekena; tao amin' ny Tanànan' i Davida no nisy azy taloha^[23].

Io vanim-potoana io dia resahin' ny Baiboly ao amin' ny 1Samoela 8 ka hatramin' ny 1Mpanjaka 11 na koa ny 1Tantara 10 ka hatramin' ny 2Tantara 9. Ity vanim-potoana ity dia teo amin' ny taona 1050 tal. J.K. ka hatramin' ny 930 tal. J.K.

Nizara roa ny fanjakàna, dia ny Fanjakàn' i Israely sy ny ny Fanjakàn' i Jodà, noho ny ady an-trano sy ny fivavahana. Tamin' ny farany, i Isiraely sy i Jodà dia samy rava taorian' ny fanafihan' ny Asiriana sy ny Babilôniana. Araka ny voalazan' ny mpaminany ao amin' ny Baiboly, ireo fanafihana ireo dia didim-pitsaran' Andriamanitra ho setrin' ny fivadiham-pinoana sy ny fitarihana feno kolikoly.

Io vanim-potoana io dia resahin' ny Baiboly ao amin' ny 1Mpanjaka 12 ka hatramin' ny 2Mpanjaka 25 na ny 2Tantara 10 ka hatramin' ny 2Tantara 36. Ny Bokin' i Jonà dia mitantara an' i Jonà mpaminany nankany amin' ny Empira Asirianina Vaovao mba hampita hafatra avy amin' Andriamanitra. Ity vanim-potoana ity dia nanomboka tamin' ny taona 930 tal. J.K. ary niafara tamin' ny taona 97 tal. J.K.

Taorian' ny nanafihan' ny Babilôniana an' i Jodà dia natao sesitany any Babilôna ny ankamaroan' ny mponina tao, ka tany izy ireo no "babo". Nandresy an' i Babilôna i Kirosy Lehibe ary nanangana ny Empira Persiana Voalohany tamin' ny taona 539 tal. J.K.^[24] Herintaona tatỳ aoriana, araka ny fomba fanao mahazatra, dia navelan' i Kirosy hody any an-tanindrazany ny Jodaita^[24]. Nantsoina hoe Faritanin' i Yehud io tanindrazany io, izay lasa satrapian' i Eber-Nari tatỳ aoriana^[24].

Io vanim-potoana io dia resahin' ny Bokin' i Daniela. Ity vanim-potoana ity dia nanomboka tamin' ny taona 597 tal. J.K. ary niafara tamin' ny taona 538 tal. J.K.

Tamin' ny taona 537–520 tal. J.K. dia lasa governoran' i Joda (Yehud) i Zerobabela ary nanomboka nanamboatra ny Tempoly Faharoa, izay najanona^[25]. Tamin' ny taona 520–516 tal. J.K., i Hagay sy i Zakaria dia nitarika ny Jodaita hanorina indray ny Tempoly. Lasa mpisoronabe i Jôsoa rehefa vita ny fanorenana^[25]. Tamin' ny taona 458–433 tal. J.K. dia nitarika antokona Jodaita hafa ho any Jodà (Yehud) i Ezra sy i Nehemia, rehefa nahazo alalana tamin' i Artaksersesy^[26][27]. Nanorina indray ny Tempoly i Nehemia taorian' ny loza tsy voafaritra, ary nanaisotra ny fomban' ny hafa firenena teo amin' ny vahoakan' i Jodà. Izany hoe, nisy Jodaita nifidy ny hijanona tao Persia, izay saika niatrehan' izy ireo fandringanana^[28][29].

Ity vanim-potoana ity dia voarakitra ao amin' ny Bokin' i Ezra manontolo, ny Bokin' i Nehemia, ny Bokin' i Estera^[30], ny Bokin' i Hagay, ny Bokin' i Zakaria, ary ny Bokin' i Malakia^[31]. Ity vanim-potoana ity dia nanomboka tamin' ny taona 539 tal. J.K. ary niafara tamin' ny taona 331 tal. J.K.

• Hebreo

• Jiosy
• Zanak' i Israely
• Israeliana

1. ↑ Sparks, Kenton L. (1998). Ethnicity and Identity in Ancient Israel: Prolegomena to the Study of Ethnic Sentiments and Their Expression in the Hebrew Bible. Eisenbrauns. pp. 146–148. ISBN 978-1-57506-033-0.
2. ↑ Faust, Avraham (2023). "The Birth of Israel". In Hoyland, Robert G.; Williamson, H. G. M. (eds.). The Oxford History of the Holy Land. Oxford University Press. pp. 5–33. ISBN 978-0-19-288687-3.
3. ↑ Finkelstein, Israel, and Nadav Naʼaman, eds. From nomadism to monarchy: archaeological and historical aspects of early Israel.
4. ↑ (en) Robert L.Cate, Israelite
5. ↑ Dearman, J. Andrew (2018). Reading Hebrew Bible Narratives. Oxford University Press. pp. 113–129. ISBN 978-0-19-024648-8.
6. ↑ Hamilton, Victor (1995). The Book of Genesis, Chapters 18–50. Wm. B. Eerdmans. p. 334. ISBN 0-8028-2521-4.
7. ↑ Lewis, Theodore J. (2020). The Origin and Character of God: Ancient Israelite Religion through the Lens of Divinity. Oxford University Press. pp. 73–118. ISBN 978-0190072544.
8. ↑ "שׂרר". Sefaria. Archived from the original on 21 September 2020.
9. ↑ "Klein Dictionary, שַׂר". www.sefaria.org. Archived from the original on 21 September 2020..
10. ↑ "šarru". Akkadian Dictionary. Association Assyrophile de France. Archived from the original on 29 October 2020.
11. ↑ "שׂרה". Sefaria. Archived from the original on 21 September 2020.
12. ↑ "The samaritan update" (arsiva)
13. ↑ Cate, Robert L. (1990). "Israelite". In Mills, Watson E.; Bullard, Roger Aubrey. Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press. p. 420.
14. ↑ Herbert Parzen, "The Problem of the Ibrim ("Hebrews") in the Bible", The American Journal of Semitic Languages and Literatures, University of Chicago Press, vol. 49, no 3,‎ 1933) (JSTOR 529052)
15. ↑ « Juif ou israélite ? Halte à la polémique » [tahiry]
16. ↑ Eksôdosy 18:13–26
17. ↑ "1 Samuel 14: Henry's Complete Commentary on the Bible". StudyLight.org. 2022. Archived from the original on 23 January 2024.
18. ↑ 2Samoela 8:1–14
19. ↑ Tetley, M. Christine (2005). The Reconstructed Chronology of the Divided Kingdom. Eisenbrauns. pp. 105–. ISBN 978-1-57506-072-9, p. 105.
20. ↑ Dever, William G. (2005). Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel. Wm. B. Eerdmans, p. 97
21. ↑ Mendels, D. (1987). The Land of Israel as a Political Concept in Hasmonean Literature: Recourse to History in Second Century B.C. Claims to the Holy Land. Texte und Studien zum antiken Judentum. J.C.B. Mohr, p. 131
22. ↑ Brand, Chad; Mitchell, Eric (2015). Holman Illustrated Bible Dictionary. B&H Publishing Group, p. 1538
23. ↑ Barnes, W. E. (1899), Cambridge Bible for Schools and Colleges on 2 Chronicles 5
24. ↑ ^{24,0 24,1} et ^24,2 Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. T&T Clark International, pp. 209–216, 267, 271–276. (Archived from the original on 1 July 2023)
25. ↑ ^25,0 et ^25,1 Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. T&T Clark International, pp. 278–285.
26. ↑ Myers, Jacob M. (1964). Ezra, Nehemiah. Anchor Bible Series 14. Garden City, New York: Doubleday. pp. XXXVI–XXXVII, LXX. LCCN 65-23788.
27. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. T&T Clark International, pp. 292–310, 356–357.
28. ↑ "Esther 3 Barnes' Notes". Biblehub.com. 2024. Archived from the original on 13 February 2024.
29. ↑ "Esther 9 Barnes' Notes". TheTorah.com. 2024. Archived from the original on 12 February 2024.
30. ↑ Dearman, J. Andrew (2018). Reading Hebrew Bible Narratives. Oxford University Press. pp. 113–129..
31. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. T&T Clark International, pp. 85–106. Archived from the original on 1 July 2023