Fil Deviren Maraş Otu

Güncelleme: 9 Ocak 2019

Maraş Otu

Güneydoğu Anadolu’da özellikle Kahramanmaraş ve Gaziantep çevresinde kullanılan Maraş Otu, halk arasında deli tütün (Nicotiana Rustica L) denilen bir tütün çeşidinin yapraklarının toz haline getirilip, bir miktar su katılıp meşe, ceviz veya asma külü ile yoğrulmasından elde edilmektedir.

Yeşilimsi bir rengi ve unumsu yapısı vardır. Çoğunlukla sigarayı bırakmak için başvurulan, ancak kendisine bağımlı kalınan bir zararlıdır. Ağız otu da denilmektedir.

Kullanım  Şekli

Sigara kağıdına sarılarak veya çıplak halde küçük miktarlarda dudaklar ile diş etleri arasına bırakılarak kullanılır. Bu işlem bağımlılık seviyesine göre gün boyunca tekrarlanmaktadır. Bazı kişilerin dudakları arasına yerleştirdikleri bu madde ile uyuduğu bilinmektedir. İşlevi biten tütün tükürülerek ağızdan dışarı atılır.

Maraş’ta Sosyal Hayata Etkileri

Maraş’ta sigara kadar yaygın kullanılır. Orta yaşın üstündekilerde kullanımı daha fazladır. Kırsalda yaşlı kadınlar tarafından da kullandığına çok şahit oldum. Görüştüğüm birkaçı diş ağrısını dindirmek amacıyla başladıklarını, sonradan müptela olduklarını ifade ettiler.

Maraş Otu kullananlar ev ve işyerlerinde içinde kum dolu boş tenekeler bulundurur. Tütün çanağı olarak adlandırılan bu teneke Maraş Otu bertaraf tesisi olarak kullanılır. Etkisi azalan tütün, çanağın içine tükürülür, çanak sallanarak ağız içinde ıslanarak kağıdı incelmiş otun kumun arasına gömülmesi ve ağır kokusunun etrafa yayılmaması sağlanır. Çanak ucuz ve etkili bir çözüm olsa da sokakta yürürken kimse yanında tütün çanağı taşımak istemez. Maalesef sigara izmaritinin yanında sokaklarımız da bir de ağız otu sorunu vardır. Apartmanlarda sık sık görürsünüz, Maraş Otu’nu yere atmayın uyarılarını. Apartman önlerine parkeden araçlar üzerinde de yukarılardan tükürülmüş Maraş otu ile karşılaşmak mümkündür.

Kullanan her Maraşlı, başka yerde pek bilinmeyen bu otu askerde mutlaka komutanına yakalatmış, yakalattığı ürünün ne olduğunu anlatırken soğuk terler dökmüştür. Maraş otu, devrelere memleketten gelen bir yöresel ürün olarak ikram edilmiştir, pek çok asker şakasına ve iddiasına konu olmuştur.

Maraş Otu yapımında kullanılan deli tütün Maraş’ta 500 rakımdan 1500 rakıma kadar geniş bir coğrafyada yetiştirilmektedir. Kırsal kesimde birçok ailenin geçim kaynağıdır tütün yetiştirip Maraş Otu imal etmek. Maraş’ta yapılıp küçük şeffaf naylon poşetlerle paketlenen Maraş Otu, Maraşlı’nın yaşadığı her şehre ulaştırılır. Genellikle diğer şehirlerde otogarlarda ve Maraşlıların kurduğu dernek ve kahvelerde bulunur.

Kullanılan bitkinin deli tütün olarak bilindiğini ifade etmiştim. Tütün o kadar kuvvetlidir ki, yaprakları sıyrıldıktan sonra geriye kalan çubukları, kırsalda işi bilenler tarafından nehirlere dökülür, uyuşup baygın vaziyette yüzeye çıkan balıklar nehrin alt bölümlerinden toplanır. Maraş Fili‘nin günümüze ulaşamamış olmasında Maraş Otu’nun etkisi var mıdır bilemiyorum ama tütün ürünlerinde reklam yasağı gelmeden önce Maraş Otu pek çok noktada fil deviren ot sloganıyla satılmaktaydı.

Dünyada ve Türkiye’de Geçmişi

Türkiye’de pek bilinmese de günümüzde dünyanın farklı bölgelerinde tütünün bu şekilde kullanımı çok yaygındır. Dünya’da ilk olarak 1700’lerin başında İsveç’te ortaya çıktığı ve oradan öncelikle Avrupa ve sonrasında diğer kıtalara yayıldığı tahmin ediliyor.

Türkiye’de çok kısıtlı alanda, Kahramanmaraş ve çevresinde kullanıldığını belirtmiştik. Ağız otunun, Kahramanmaraş’a işgal yıllarında Fransızlar tarafından getirildiğini söyleyenler de var, bunu kabul etmeyip daha önceden Maraş’ta bilindiğini ifade edenler de. Şimdilik kesin bilgilere ulaşamadım. Çevirisini yaptığım seyahatnameler arasında halkın tütün kullanım şeklini anlatanlara rastlamadım. Chesney 1835 yılında Maraş’ta yaygın şekilde tütün ekiminin yapıldığından, Percy ise 1899 yılında şehirdeki tütün tekeline ait bir lokalde konakladığından bahsetmiştir.

Yasal Altyapı

Dünyada tarımı, işlenmesi ve pazarlanması en sıkı şekilde kontrol altında tutulan bitkilerden bir tanesidir tütün. Maraş Otu benzeri ürünler dumansız tütün, çiğneme tütünü, daldırma tütünü olarak birçok ülkenin ilgili yasalarında yer almaktadır.

Euromonitor tarafından hazırlanan bir rapora göre dünya tütün ürünleri tüketiminde ağız otlarının %3’lük bir pay ile 20 milyar $ pazara sahip olduğu bu payın her geçen gün yükseliş gösterdiği belirtilmektedir. Tütün sektörünün, geleceği parlak görülen bu niş ürün grubunda kimi zaman kendi sigara ürünlerini dahi hedef alan “Tüttürmek İstemeyenler İçin“, “Etrafınızdakilere Zarar Vermeyin” gibi agresif viral reklam politikaları izlediği görülmektedir.

Bugün Kuzey Amerika, Avrupa gibi gelişmiş ekonomiler snus olarak bilinen dumansız tütünün en fazla tüketildiği bölgelerdir. Ağız otu, bu ülkelerde tıpkı sigara gibi çeşitli tip ve boyutlara sahip fabrikasyon ambalajlarda tütün reyonlarında yer alır. Genellikle kağıda sarılmış vaziyette hazır draje otların bulunduğu metal kutular ambalaj olarak tercih edilir. Dünyayı tütünün bu türüyle tanıştıran İsveç’te sokaklardaki tek kirliliğin, müptelalar tarafından tükürülen ağız otu olduğunu söylüyor gidenler.

Ülkemizde tütün piyasasını düzenleyen Tütün Mamullerinin Üretim ve Ticaretine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’te diğer tütün mamulleri arasında emme amaçlı tütün ürünleri yer almaktadır. Mevzuatta ismen zikredilmese de Maraş otu veya ağız otunun bu gruba dahil olduğu çok açıktır. Aynı mevzuata göre ağız otunun en az 1000 m2 kapalı alana sahip müstakil bir tesiste, en az 15 bin ton kapasiteye sahip, kullanılmamış makina ve ekipman ile üretimine müsaade edildiği belirtilmektedir. Ülkemizde tüketimi çok yaygın olmadığı için büyük şirketlerin bu alanda yatırım yapmadıklarını görüyoruz. Maraş’ta sosyal hayatta önemli bir yer teşkil eden ağız otu, hanelerde küçük ölçekli ve kayıtdışı üretilmektedir.

Zararları

Hemen hemen sigara tütünü ile aynı alkaloidleri taşıyan ve genellikle sigaraya alternatif olarak kullanılan Maraş Otu’nun biyokimyasal, immünolojik ve hematolojik parametreler üzerine zararlı etkiye sahip olduğu çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir. Dudak ile dişler arasındaki bölgeye konularak ağızda uyuşmalara neden olan Maraş Otu’nun sinir, sindirim ve solunum sistemlerinde zararlara yol açtığı bilinmektedir.

Maraş otu, ağız florasını tahrip ederek kullanan kişilerde ciddi ağız problemlerine sebep olur. Maraş otu, dişi tutan kemik ve diş etinde kızarıklıklara ve iltihaplanmalara yol açar. Bunun neticesinde de; kemik ve diş eti zayıflar. Ayrıca Maraş Otu kullanımı sigarayla eşdeğer oranda kalp ve damar rahatsızlıklarına neden olabilmektedir. Ağız kanseri riskinin Maraş Otu kullanımına bağlı olarak artabileceği saptanmıştır. Maraş’ta diş hekimlerinin, Maraş otu ile ağız içinde uyuşma eşiği yükselen hastaların dişlerini uyuşturmakta zorlandıkları da bilinmektedir.

Zararları açık şekilde görülse de ağız otunun yaygın olarak tüketildiği pazarlarda tütün üreticileri, dumansız tütünün, sigara gibi dumanlı tütüne nazaran daha masum olduğuna ilişkin ciddi lobi çalışmaları yürütmektedir. Bu çalışmalar neticesinde 2018 Haziran ayında Amerika Kanser Topluluğu dumansız tütünü kansere sebep olan faktörler listesinden çıkarmıştır. 2018’in başında Amerika Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) bir üreticinin başvurusu üzerine dumansız tütünün, dumanlı tütün de olduğu gibi çevredeki kullanıcı olmayanlara zarar vermediğini kabul etmiştir.