Vìa Benardu Ricci (Arbenga)

Vìa Benardu Ricci (Via Bernardo Ricci in italiàn) a l'è 'na stràdda fra e ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, ch'a cûre da punènte a levànte, cuntinuandu u percursu de Vìa D'Aste lungu quellu ch'u l'é(r)a u decümàn màscimu da sitè rumâna. Parte du quartê de San Giuànni, a se diràmma a partì daa Ciàssa de San Michê, fin a zunze dai Quàttru Canti.

A vìa a se tröva in sce ina pursiùn de ün di percursi ciü antìghi e de lungu ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, u decümàn màscimu de Albingaunum, che de chi u l'andaxeva avanti vèrsu punènte pe'a mudèrna vìa intitulâ a Baccio Emanuele Maineri e a levante pe' Vìa D'Aste^[1]. A pìa u numme dau Benardu Ricci, benefatû de ricca famìa arbenganese, che du 1565 u l'axeva creàu in'ope(r)a pe' l'ascistènsa di pòve(r)i, dutàndula de sustanse impurtanti^[2].

Vìa Benardu Ricci a l'è stèta ascì duve(r)â cumme tèrmu pe' marcà i cunfìn fra i quartèi de Turlâ e de San Scî, spartisiùn ch'a servìva pe' di fìn fiscàli e aministatìvi. A ogni moddu, a dife(r)ènsa de quantu se pìa in cunsciderasiùn au dì d'ancöi, nu pà ch'a sta vìa a se truvasse intu mezzu fra sti quartèi ma che ciütòstu a fusse du tüttu inte quellu de Turlâ, cu'a sudivixùn che l'è prubabile ch'a l'andasse pe' vìe intreghe ciütostu che spartìle a metè^[3]. Inte l'Etè de Mézzu a l'è üna de stradde ciü impurtanti e trafeghè d'Arbenga, cumme testimuniàu daa registrasiùn a catastru de cà cu'in valû ciü âtu che inti caruggi de segunda impurtansa^[4]. De ciü, fra e vìe d'Arbenga Veggia a l'è üna de quelle ch'e cunsèrvan méju e custrusiùi da fìn du Mediuevu, dae faciè de spessu cuèrte sulu da ina man d'intonacu du Sètte-Öttusèntu, quande, pe' mancansa de sustanse, inte quelli seculi nu s'è sciurtìu a rangiâle cun di intervènti strutü(r)âli, fètu ch'u l'ha sarvàu l'antìgu tesciüu urbàn^[5].

E cà ch'e se ghe fàccian e sun dunca pe' intregu de l'Etè de Mezzu e, a partì dau 1935, e sun stète rangiè fàndu turnà aa vista e sò linee u(r)iginâli, levandughe l'intonacu e druvindu turna e antìghe bifu(r)e e trifu(r)e in cangiu di barcùi retangulâri ch'i n'axeva piàu u pòstu. De ciü, s'è descuvèrtu u prufì da serie de lòggie au livellu da stradda, ch'a và avanti pe' de lungu tòstu sènsa interumpise e che a l'imprinsippiu a l'é(r)a serâ da rasteli ma che, quande s'è issàu e cà de in âtru cian, a l'è stèta immü(r)â^[6].

• 
  A Tûre Rulandi D'Aste, in sciu cantu cun Vìa Medaje d'Ò(r)u
• 
  A Lòggia du Populu vìsta d'intu caruggiu
• 
  U Caruggiu piàu rivandu d'in San Michê
• 
  A tàrga da Cà D'Aste Rulandi

A vìa a se scuntra lascianduse de derê Vìa D'Aste ina votta passâ Ciàssa San Michê. A se dröve a partì dau recantu che daa Catedrâle u se faccia in scia Tûre Sivica e a l'antiga lòggia du Cumün. De sciübitu u se scuntra u caruggiu ch'u pàssa infra mezzu a gêxa e Palàssiu Veggiu, purtandu in frunte au Batiste(r)u, e fina aa Ciàssa di Leùi. U segue che u caruggiu u scûre ciü strêtu rispettu che a Cuntrâ Növa, vistu ch'u nu l'è stàu tucàu dai sventramènti di inissi du seculu XX. U passa ducca a meridiùn u Palàssiu du Vescu, tantu che aa fìn da Lòggia du Quattrusèntu u se tröva in caruggiu ch'u l'inmette ascì stu lì versu u Batiste(r)u, passandughe d'in faccia e pe' stu fètu chi ciamàu "U Caruggiu dau Vescu".

De rimpettu a dunde stu chi u se faccia in sce Vìa Ricci se trövan pöi a Cà di Fieschi Ricci e l'isulàu marcàu daa presènsa de Cà di Rulandi D'Aste. Da sta parte chì se dröven fina dui caruggi picìn ch'i rivan fina inte Vìa Cavour, ün ch'u pòrta u numme de Fussàu Veràn, l'âtru da Ca(r)ènda (cunusciüu a ògni moddu intu parlà cumme "U Caruggiu de l'U(r)ivu"). Propiu in scia fin u caruggiu u se faccia in sce üna de cruxe(r)e ciü impurtanti d'Arbenga Veggia, i Quattru Cànti, là dund'a se scuntra cu'a Vìa de Medaje d'Ò(r)u. Ben vixibile percurèndu u caruggiu a partì daa Catedrâle a l'è Tûre di Lengueja, de rimpettu aa Lugetta di Quattru Canti: a lunghessa cumplêta du percursu a l'è de tòstu 'na setantêna de mêtri^[2]. In ürtimu u cuntinuu da vìa, seguèndu versu munte, u pìa u numme de Baccio Emanuele Maineri: u caruggiu defèti u finisce pe' dà in scia Ciasetta du Sufragiu.

• A Cuntrâ Növa, u prìmmu tòccu du decümàn da sitè rumâna, intitulàu a Enrico D'Aste, ch'u l'ha piàu e furme d'ancöi numma che in seguitu ai sventramènti di inissi du Növesèntu, du rèstu a taja da punènte a levante 'na buna parte du sentru sitadìn, spartindune ascì i quartêi de Santa Ma(r)ìa e de Sant'Eulàlia. Lunga 80 mêtri, a g'ha u(r)igine inte Largu Do(r)ia e a finìsce dau Munümèntu, pôcu prìmma da Ciàssa de San Michê, che Via Benardu Ricci a ne cumpleta u percursu^[7].
• Ciàssa San Michê, a prinsipâle ciàssa d'Arbenga Veggia, antigamènte cunusciüa cumme platea comunis, dund'u gh'a a sêde u municipiu. A porta u numme du santu prutetû da sitè e se ghe fàccia inta pârte âta a Catedrâle de San Michê. U l'è chi de frunte ch'a stràdda a se zunta aa Cuntrâ Növa, faxendughe seguitu fin ai Quattru Canti.^[8].
• U Caruggiu du Batiste(r)u, a dêve u sò numme du ben cunusciüu Batiste(r)u paleucristiàn, üna de pôche testimuniànse da sitè bizantina, dedicàu a San Giuànni, u dà fina u numme au quartê dund'u se tröva. U pàssa fra mezzu stu chi e a Catedrâle, fin a rivà in Vico Lamboglia, pôcu prìmma da Ciàssa di Leùi^[9].
• U Caruggiu du Vescu (Via Episcopio), u l'è u caruggiu ch'u passa arembu au Palàssiu Veggiu, a còsta ascì da sêde vescuvìle, e da chi u pìa u numme. Dòppu tòstu 'na sinquantêna de mêtri u finisce inte Via Lengueja, pü(r)e sta lì intu quartê de San Giuànni^[10].
• U Caruggiu da Ca(r)ènda, dìtu ascì U Caruggiu de l'U(r)ìvu, pìa u numme dau turènte ch'u scûre inta Ciâna ai cunfìn cu'u Se(r)iâ, lungu 35 mêtri, u finìsce inte Vìa Cavour.^[11]
• U Fussàu Ve(r)àn, caruggiu ch'u porta u numme de 'n benefatû arbenganese che, du 1564, u l'axeva fètu in'impurtante dunasiùn ae fiö(r)e da ma(r)ià, lungu tòstu 30 mêtri, u finìsce ascì stu lì inte Vìa Cavour.^[12]
• Via de Medaje d'Ò(r)u, u cardu mascimu d'Arbenga Veggia, dund'u l'ha a sò fin u caruggiu versu munte, tòstu a metè, in diresiùn da Cà e Tûre di Lengueja. Sta famusa cruxe(r)a, marcâ fina daa lòggia ch'a ne pòrta u numme, a se cunusce cumme i "Quàttru Canti", vistu che versu munte u tragittu du veggiu decümàn u cuntinua cun Via Baccio Emanuele Maineri, finèndu daa Ciàssa du Suffragiu.

Figü(r)a	n°	Numme	Descrisiùn
	2-4-6[n. 1]	Tûre di Rulandi - D'Aste	A tûre a se tröva in sciu cantu cu'a Vìa de Medaje d'Ò(r)u, ben vixibile mi(r)andu l'incruxu d'inte Vìa Maineri, marcâ zà inti tèmpi antighi, tantu ch'a se mustra tantu inte l'afrescu ch'u l'e(r)a cunservàu in Santa Ma(r)ìa quantu inte mappe d'Arbenga fète dau Vinzoni e ancù intu disegnu d'Arbenga Veggia piâ d'in San Martìn. A segunda de quantu sciurtìu intu mèntre di restauri di ànni '60 a sa(r)ea stèta ti(r)â sciü fra a fin du seculu XIII e i cumènsi du XIV. Cumme pe'a cà cu'a che a furma in blòccu ünicu, l'edifissiu u l'è apartegnüu Tu(r)ellu D'Aste e ancù prìmma ai Lengueja. In u(r)igine a strutü(r)a a l'e(r)a diferente, scicumme ch'a l'è stèta tajâ inta parte âta, e scistemâ cumme teràssa, cu'e mu(r)àje, pe' tréi làtti in sce quattru, che ghe sun servìe cumme burdu. U basamèntu u l'è de prìa de Pûi, in cangiu mèntre ch'i a rangiavan integrèi inta strutü(r)a sun stèti truvèi di resti de vasi a turtaiö, ch'i fan pensà ch'u sbasciamèntu u sa(r)ea avegnüu du Seisèntu[13].
		Palàssiu Rulandi - D'Aste	U Palàssiu Rulandi - D'Aste, o ascì Rulandi - Ricci u l'occupa l'intregu isulàu fra i Quattru Canti, Vìa Cavour e U Fussàu Ve(r)àn. U prìmmu grüppu de cà u l'è mensunàu inti catastri du 1552, vegnüu fra Sinquesèntu e Seisèntu prupietè du Tu(r)ellu D'Aste, che de sò cuntu u l'axeva catàu da Galeottu e Gio Tumâxu di Lengueja. Fra i edifissi tacài asèmme fra u 1623 e u 1679, due cà du Quattrusèntu, cun tantu de tûre, üna vèrsu i Quattru Canti, l'âtra a l'imbuccu de Vìa Cavour. Passàu de màn ai Rulandi du 1749, u l'ha uspitàu ascì in zùenu Napuleùn Bunaparte de derê aa Campàgna d'Itàlia.[14]
		Lòggia di Quattru Canti	A se tröva intu scitu dunde se incruxan i storichi cardu e decümàn d'Arbenga Veggia, au dì d'ancöi rapresentèi daa Vìa de Medaje d'Ò(r)u e da Vìa Benardu Ricci. A lugetta a sa(r)ea stèta fabricâ fra Duxèntu e Trexèntu e a l'ha cunservàu a carateristica cunfurmasiùn di dui àrchi. Defèti quellu ch'u dà in sce Vìa Medaje d'Ò(r)u u l'è semireundu e dunca ciü stundàu rispettu a quellu ch'u se fàccia in sce l'âtru caruggiu. A ògni moddu tütti dui i sun fèti de laterissiu e cum'u se pò ancù vegghe, a lugetta a presènta in basamèntu cun blocchi de prìa a vista, dau che a se diramma a strutü(r)a, cu'in bèllu vortu a cruxe(r)a de güstu medievâle[15].
	3	Tûre di Verandi	Strutü(r)a tòstu spa(r)ìa, a l'è stèta descuèrta du 1963 cu'in scâvu archeulogicu inta bütega au sivicu 3 de Vìa Benardu Ricci. Au dì d'ancöi, de sta tûre nu se vegghe de rèsti scicumme ch'i se trövan 1,90 m au de sutta du cian stradâle, e i cunsciste inte fundasiùi de mü(r)aje soe, fète de bluchetti de prìa negra. S'è truvàu ascì i rèsti de due avertü(r)e tampunèi e du pavimèntu de casìna; cu'e tecniche duve(r)èi e cu'u livellu de fundasiùi ch'i sun segnu de custrusiùn vèrsu a fìn du seculu XII[16].
	5	Cà di Verandi	A Cà di Verandi a l'è ina tipica cà de cuntu d'Arbenga Veggia, fabricâ du Quattrusèntu. Inta sò faciâ se ghe dröven bifu(r)e e trifu(r)e au primmu e au segundu cian; au cian terén gh'è pe' cuntru ina lòggia, au dì d'ancöi ucüpâ da büteghe, ch'a l'è stèta rangiâ du 1963, ucaxùn quande se gh'è fètu fina in scâvu archeulogicu[17]. A custrusiùn a l'è stèta diciarâ cumme bêne vinculàu ai 30 de marsu du 1949[18].
	7-9[n. 2]	Palàssiu du Vescu	U Palàssiu du Vescu u l'è stètu a sêde vescuvîle da diocexi d'Arbenga fina du 1954, quand'a l'è stèta spustâ intu Palàssiu Còsta-Balestrìn[19]. A strutü(r)a ch'a se vegghe au dì d'ancöi a l'è u frütu de ciü seculi d'intervènti, fòscia inandièi propiu intu scìtu da primma domus episcopi, d'etè tardurumâna[20]: l'a(r)a ciü antìga a remunta au seculu XI, mèntre a parte de mezzu a gh'ave(r)ea de u(r)igine int'ina serie de custrusiùi du Trexèntu, tachè insemme a furmà in palàssiu ünicu du Quattrusèntu, pa(r)egiàu de fö(r)a intu stìle cun di travài inta segunda metè du Sinquesèntu. Cu'u restauru du 1975 a faciâ a l'è turnâ ae sò linee du seculu XVI, tegnìndu aa vista e dife(r)ènti fàse medievàli e ina pitü(r)a du 1477, fòscia da man du Canavesiu[21]. Inti lucàli du Palàssiu, custrusiùn vinculâ dau 1935[22], a se tröva au dì d'ancöi a sêde du Museu Diucesàn, da Cü(r)ia e de l'Archiviu Stò(r)icu Diucesàn[23].
		Tûre du Palàssiu du Vescu	Missa in sciu cantu cu'u Caruggiu du Vescu, au dì d'ancöi a se presènta inglubâ intu Palàssiu du Vescu. Cun l'incèndiu ch'u l'ha curpìu u palàssiu du 1416 a dev'ésse stèta sbasciâ au livellu di têiti zà de quelli tèmpi, scicumme ch'a nu l'è mensunâ inti papèi du Seisèntu. Cu'u restauru du 1956 l'è turnàu aa lüxe a sò strutü(r)a, daa bàse de bluchetti de prìa negra, cun di âtri ciü gròssi, d'a(r)ena(r)ia, in sci sò canti. Inta faciâ sciü Vìa Benardu Ricci s'è descuvèrtu in purtâ goticu du Quattrusèntu, entrâ d'ina bütega de l'Etè de Mezzu, surmuntàu da fréxi a turtiùn, mèntre i barcùi, de l'Öttusèntu, i l'han purtàu a pèrde i u(r)iginâli. Inta faciâ vèrsu u Palàssiu Veggiu e se trövan due avertü(r)e a èrcu sbasciàu e di barcunetti; de drentu, au primmu cian, a gh'é(r)a a capella du Vescu, da che u n'è restàu a vòtta a frescu, fòscia in travàiu du Giuànni Canavesiu. Inta tûre, ch'a duve(r)ea remuntâ au seculu XII, du 1971 s'è fètu in scàvu archeulogicu inte l'ucaxùn du restauru du cian terén, cu'u che s'è descuvèrtu l'antìgu pavimèntu de prìa e rangiàu a votta a cruxe(r)a, che fòscia a l'è quella u(r)iginâle[24].
	8-10-12-14	Cà D'Aste-Bassu	A Cà D'Aste-Bassu a l'è ina pursiùn du grande Palàssiu D'Aste, ch'u s'estènde in sce l'izulàu intregu fra Vìa Benardu Ricci, Vìa Cavour, Ciàssa San Michê e u Fussàu Ve(r)àn. A l'è caraterizâ da ina gran lòggia a quattru èrchi, spartìi inte due cubbie da in pilastru a öttu facce fètu in prìa de Finâ. A sò metè de levante a l'è stèta rangiâ inti ànni 1960-62, repiàndu e tracce da segunda fàse da faciâ, da fìn du Trexèntu, cu'e due trifu(r)e au primmu cian; pe' cuntru, quella de punènte a l'è ancù cuèrta d'intonacu e u g'ha tenzüu in simma u stemma da famìa D'Aste[25].
	16-20	Cà di Fieschi-Ricci	A Cà di Fieschi-Ricci a l'è ina tipica cà de cuntu d'Arbenga Veggia, frütu de intervènti fèti fra ciü seculi, fra u Millesèntu e u Sinquesèntu. Carateristica a l'è a faciâ sciü Vìa Benardu Rissi, cun due trifu(r)e au primmu cian e u purtâ cu'ina gran lòggia au cian terén[26]. Pe' cuntru, e sò mü(r)aje facièi in sciu Caruggiu da Ca(r)ènda e sun üna de testimunianse ciü antìghe de cà medievâle d'Arbenga Veggia, fabricâ cun bluchetti picìn de prìe squadrèi, scimili a quelli duve(r)èi pe'e tûre, cu'ina munofu(r)a e ina bifu(r)a rumanica ch'e se dröven chi[27]. A custrusiùn, de quelli tèmpi in prupietè ai Lanusol, a l'è diciarâ cumme bêne vinculàu du 1935[28].
	s.n.c.	Palàssiu Veggiu	L'antigu palacium comunis, u se tröva in sciu cantu versu a Ciàssa de San Michê, a l'imbuccu du caruggiu, in scia che ben a spicca a Tûre Sìvica, fèta ti(r)à sciü intu Trexèntu, che i primmi prupietà(r)i i l'é(r)an i Seùlla, che de prubabile i l'axevan vusciüa intu mèntre ch'a vegniva giüstâ a domus Nicolini, de lungu de prupietè de sta famìa. Dunca a strutü(r)a a vegne cuncedüa au Cumün d'Arbenga a pixùn, tantu che a vegne sêde fìssa de l'aministrasiùn ingàuna a partì dau 1333. I vegnen mesciài chi ascì i cunsu(r)i, che da prìmma i l'é(r)an intu capitulum, de cuntru besögna spetà u 1351 perché l'aministrasiùn a càtte l'edifissiu, vegnindune prupieta(r)ia[29]. Dai primmi ànni du seculu XV a cumpa(r)ìsce a lòggia du Cumün, che a remunta au 1421 e a l'è stèta pe' di ànni u scitu dund'e se tegnivan e reuniùi du cunseju cumünâle: chi se trövan fina de pitü(r)e atribuìe au Giovanni Canavesio. Cu'i travài du 1934 a tûre a l'è stèta rangiâ, levandughe e zunte du Seisèntu e faxendula turnà a cum'a l'é(r)a in u(r)igine. Au dì d'ancöi intu cumplèssu u se tröva u Sivicu Museu Ingaunu[30].

Nòtte au tèstu

1. ↑ I sivichi inte Vìa Benardu Ricci i sun quelli de büteghe ch'e se trövan chi; l'entrâ prinsipâle a l'è pe' cuntru inte Vìa Cavour, au n° 3
2. ↑ I sivichi inte Vìa Benardu Ricci i sun quelli de büteghe ch'e se trövan chi; l'entrâ prinsipâle a l'è pe' cuntru intu Caruggiu du Vescu, au n° 5

Nòtte bibliugrafiche

• (IT) Josepha Costa Restagno, Albenga: topografia medioevale, immagini della città, in Collana storico-archeologica della Liguria occidentale, Vul. XXI, Milàn, Istituto Internazionale di Studi Liguri, 1979.
• (IT) Nino Lamboglia, Albenga romana e medioevale, Itinerari Liguri, Vul. 1, 5ª ed., A Burdighe(r)a - Arbenga, Istituto Internazionale di Studi Liguri - Tipolitografia F.lli Stalla, 1981.
• (IT) Josepha Costa Restagno, Albenga, Le città della Liguria, Vul. 4, Zena, Sagep, 1993, ISBN 88-7058-479-8.
• (IT) Giosetta Bertonasco Rubatti, Le Torri di Albenga, Memoïa Arbenga, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 2010.
• (IT) AA.VV., Stradario essenziale del centro storico della Città di Albenga, Arbenga, Edizioni dell'Unitre Ingauna, 2001.
• (IT) Josepha Costa Restagno, I palazzi del comune di Albenga: palazzo Comunale o Municipio, palazzo D'Aste, palazzo Rolando-Ricci, in Rivista Ingauna e Intemelia, n.s., XXXIV-XXXV, 1979-1980, pp. 32-45.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Vìa Benardu Ricci

• (IT) AA. VV., Bernardo Ricci, via, in sce Albenga: Immagini e Ricordi.