Portogallo

O Portogàllo o se trêuva prinçipalménte inta penîzoa ibérica, a l'estremitæ sùd-òcidentâle do continénte, ma o l'inclùdde ànche i teritöi de Îzoe Azòrre e de Madeira inte l'Òcéano Atlàntico. A sò pàrte de tærafèrma a confìnn-a co-a Spàgna a nòrd e a ponénte, a sùd e a levànte o l'é pe cóntra afaciòu in sciô mâ. I doî arçipélaghi òceànichi formàn de regioìn outònome co-in pròpio govèrno regionâle. A léngoa ofiçiâ a l'é o portoghéize méntre o mirandéize o l'é riconosciûo cómme léngoa minoritâia.

A capitâle do Portogàllo, e çitæ ciù grànde da naçión ascì, a l'é Lisbónn-a, e âtre çitæ ciù grénde són, inte l'órdine, Oporto, Vila Nova de Gaia, Amadora, Braga e Funchal.

O Portogàllo o l'é a naçión ibérica che da ciù ténpo a l'é indipendénte, óltre che unn-a de ciù antîghe de l'Eoröpa ascì. O sò teritöio o l'é stæto de lóngo frequentòu da l'òmmo e, scìnn-a da-a preistöia, o l'à vìsto numerôze invaxoìn. Inte l'órdine, into modèrno teritöio portoghéize, ghe stâva génte pre-cèltiche e cèltiche, i Fenìcci, i antîghi Grêghi e i cartaginéixi. A zöna a l'é stæta dónca òcupâ da-i romén e, depoî a chéita de l'inpêro, da pòpoli germànichi cómme Suêvi e Vixigöti. Con l'invaxón da penîzoa ibérica da pàrte di Möi, a ciù pàrte do sò teritöio o l'é finîo inti domìnni de Al-Andalus. O stâto sovràn do Portogàllo o l'é stæto fondòu inti prìmmi ànni da lónga controfensîva crestiànn-a pasâ a-a stöia co-o nómme de Reconquista. Creâ inte l'ànno 868, a naçión portoghéize a l'à aomentòu a sò inportànsa co-a vitöia inta batàggia de São Mamede do 1128 pe pöi arivâ, depoî a batàggia de Ourique do 1139, a-a proclamaçión da nàscita do Régno do Portogàllo. Pe de ciù, inte l'ànno 1143, co-o tratâto de Zamora o l'é stæto riconosciûo ofiçialménte cómme pàize indipendénte da-o Régno de León ascì^[3].

Tra i sécoli XV e XVI o Portogàllo o l'à creòu o prìmmo inpêro comerciâle e marìtimo globâle, diventàndo unn-a de ciù inportànti poténse econòmiche, polìtiche e militâri do móndo^[4]. Inte 'sti ànni chi, comuneménte conosciûi co-o nómme de "etæ de scovèrte" i navegatoî portoghéixi àn espoloròu i mâ, arivàndo pi-â prìmma vòtta into modèrno Braxî inte l'ànno 1500. In quésto perîodo o Portogàllo o l'avèiva o monopòlio do comèrcio de spéçie e o s'êa spartîo o domìnio globâle co-o régno de Castìggia, espandéndose fîto in Àzia ascì. A ògni mòddo di fæti cómme o teramòtto de Lisbónn-a do 1755, l'òcupaçión do pàize inti ànni de goære napoliòniche e l'indipendénsa do Braxî into 1822 àn bén bén amermòu a sò richéssa^[5]. Pe de ciù, tra o 1828 e o 1834, gh'é stæta 'na goæra civîle tra liberâli e conservatoî in sciâ decixón de tegnî a monarchîa, a-a fìn do tùtto abolîa co-a rivoluçión do 1910. A l'é dónca nasciûa a Prìmma Repùbrica Portoghéize ma, aprêuvo a-a sò deboléssa polìtica, a l'é stæta fîto sostitoîa da-o regìmme outoritâio do coscì dîto Estado Novo. A democraçîa a l'é stæta ricostitoîa co-a coscì dîta rivoluçión di ganéufani do 1974 e co-a fìn da goæra coloniâle portoghéize, a quæ a l'à portòu pöco dòppo a l'indipendénsa da ciù pàrte de ùrtime colònie ancón sótt'a-o contròllo do pàize ibérico. Inte l'ànno 1999, co-o pasàggio de Macau a-a Cìnn-a, gh'é stæta a fìn de quéllo ch'o l'é conscideròu o ciù lóngo inpêro coloniâle da stöia.

O Portogàllo o l'à lasciòu 'n'inportànte infloénsa colturâle, architetònica e lengoìstica d'in gîo pe-o móndo, con ciù ò mêno 250 milioìn de persónn-e che d'ancheu pàrlan o portoghéize. A naçión a l'é 'n pàize svilupòu co-în'economîa avansâ e 'n'âta qualitæ de vìtta^[6][7][8], pe de ciù a l'à 'n bón livéllo de libertæ civîli, de stànpa, de informaçión e de democraçîa^[9], pâxe e svilùppo umâno in generâle.

O Portogàllo o l'é un di ménbri de Naçioìn Unîe, de l'Unión Eoropêa, de l'Àrea Schengen e do Conséggio d'Eoröpa; o l'é tra i ménbri fondatoî da NATO, de l'Eorozöna, de l'OECD e da Comunitæ di Pàixi de Léngoa Portoghéize.

1. ↑ In mirandéize, léngoa minoritâia riconosciûa, Pertual
2. ↑ In mirandéize, léngoa minoritâia riconosciûa, República Pertuesa
3. ↑ (EN) Brian Jenkins e Spyros A. Sofos, Nation and identity in contemporary Europe, Routledge, 1996, p. 145, ISBN 0-203-20891-9.
4. ↑ Page & Sonnenburg, 2003, p. 481
5. ↑ (EN) The World Factbook - Portugal, in sce cia.gov. URL consultòu o 14 arvî 2022.
6. ↑ (EN) World Economic Outlook April 2014 - Recovery Strengthens, Remains Uneven (PDF), IMF, 8 arvî 2014. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle l'8 arvî 2014).
7. ↑ (EN) Social Progress Index 2015: Executive Summary (PDF), in sce www2.deloitte.com. URL consultòu o 14 arvî 2022.
8. ↑ (EN) Quality of Life Index by Country 2020 Mid-Year, in sce numbeo.com. URL consultòu o 14 arvî 2022.
9. ↑ (EN) Democracy Reports | V-Dem, in sce v-dem.net. URL consultòu o 14 arvî 2022 (archiviòu da l'url òriginâle o 21 zùgno 2019).

• (PT) Manuel Pinheiro Chagas, Historia de Portugal, 12 vol., 1886.
• (PT) Morais do Rosário, Genoveses na história de Portugal, Oficinas Gráficas da Minerva da Comércio, 1977.
• (EN) Melvin Eugene Page e Penny M. Sonnenburg, Colonialism: An International Social, Cultural, and Political Encyclopedia, vol. 2, ABC-CLIO, 2003, ISBN 1-576-07335-1.
• (EN) Volker Poelzl, CultureShock! Portugal: A Survival Guide to Customs and Etiquette, Marshall Cavendish, 2009, ISBN 98-14-43562-7.
• (EN) Douglas L. Wheeler e Walter C. Opello Jr., Historical Dictionary of Portugal, 3ª ed., Scarecrow Press, 2010, ISBN 0-810-87075-4.
• (EN) Insight Guides, Insight Guides Portugal, 6ª ed., APA Publications, 2014, ISBN 1-780-05227-8.
• (EN) Liam Matthew Brockey, Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World, Routledge, 2016, ISBN 1-351-90982-7.
• (EN) Gregor Clark, Duncan Garwood, Catherine Le Nevez et al., Lonely Planet Portugal, Lonely Planet, 2019, ISBN 1-788-68681-0.
• (EN) Carlos Fiolhais, José Eduardo Franco e José Pedro Paiva, The Global History of Portugal: From Pre-History to the Modern World, Sussex Academic Press, 2022, ISBN 1-789-76104-2.

•   Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Portogàllo

• (PT, EN) Scîto ofiçiâ do govèrno, in sce portugal.gov.pt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (PT, EN, FR) Scîto ofiçiâ do parlaménto, in sce parlamento.pt. URL consultòu o 14 arvî 2022.
• (PT, EN, FR, DE, ES, NL, IT, RU, ZH, JA) Scîto turìstico ofiçiâ, in sce visitportugal.com. URL consultòu o 14 arvî 2022.