Vulgair Latien

't Latien had ziech in d'n tied vaan de Romeinse Republiek lankzaamaon tot volweerdege sjrieftaol oontwikkeld, mèt 'n rieke literatuurtraditie. In de ierste iew veur Christus oontstoont wat me neump 't Gouwe Latien: stylistisch geperfectioneerd Latien, veural geassocieerd mèt Cicero en zeker ouch te vinde bij Caesar, Ovidius en Vergilius. Dit waor e zoegenaomp acrolek: de taol vaan 'n bovelaog. In de taol vaan 't gewoen volk zaote dus eleminte (wäörd, idioom, verbuiginge, oetspraokvariante etc.) die es substandaard gezeen woorte en die me aofkäörde.

In de volgende iewe woorte väöl mie veranderinge doorgeveurd, meh euver wienie welke verandering op geng kaom zien de bronne sjaars. 't Vulgair Latien woort naomelek neet opgesjreve umtot me op sjaol Klassiek Latien lierde sjrieve. De Latiense sjrieftaol oet veural de twiede en derde iew nao Christus, 't Laatlatien, vertuint dèks evels wel spoere vaan taolveranderinge die in de volkstaol hadde plaotsgegrepe. De terme Laatlatien en Vulgair Latien weure wel doorein gebruuk, toch is 't versjèl dudelek: Laatlatien is "ech" Latien, bij benadering geliek aon 't Klassiek Latien, in principe grammaticaal correk en 'n sjrieftaol, Vulgair Latien is de volkstaol die dudelek d'n euvergaank nao ander taolfases markeert.

De definitie vaan 't Vulgair Latien is neet ummer dezelfde. Me liet 't neet ummer op 'tzelfde momint beginne (soms al bij 't oontstoon vaan 't Klassiek Latien, dewijl de ech groete loker pas in de daarde iew nao Christus vele), neet op 'tzelfde momint indege (wat sommege beveurbeeld veur Aajditaliaans aonzien kin iemes anders nog Vulgair Latien neume) en daoneve is neet dudelek welke sociolekte nog veur Vulgair Latien mote weure aongezeen. In de Romeinse sameleving moot e dialekcontinuüm höbbe bestande vaan 't basilek - 't meis volkse Latien - en 't acrolek - Klassiek Latien mèt allein e paar oetspraokversjèlle. De grens tösse "good" en Vulgair Latien waor daan ouch neet sjerp. Um 't nog lesteger te make moot me constatere tot in sommege gebiede de volkstaol bij 't begin vaan de middeliewe väöl mie versjèlde es örges anders. Zoe heet me in Italië nog väöl langer in 't Latien kinne preke es in (Noord-)Gallië.

Wie gezag zien bronne sjaars umtot sjrievers gebruuk maakde vaan Klassiek Latien. Toch kin me, op basis vaan gesjreve bronne, eint en andert oetmake euver de taol.

Um te beginne hanteerde neet alle klassieke sjrievers de normatief taol vaan Cicero. Veural diechters wie Catullus en Martialis sjreve mie in "gewoeneminsetaol" en gebruukde daobij wäörd en oetdrökkinge die in formeel Latien neet veurkaome (en neet mochte veurkoume). Post-klassieke sjrievers höbbe nog väöl minder probleme mèt 't gebruuk vaan neet-klassieke wäörd en ouch zij zien 'ne belaangrieke bron.

Inscripties door oongesjaolde of slech gesjaolde sjrievers (beveurbeeld graafsjrifte vaan vreug Christene) geve nog mie pries. Ech Vulgair Latien woort aamper op sjrif gestèld, meh de graffiti in Pompeii en Herculaneum laote zien tot de volkstaol ouch opgesjreve woort en geve e zeldzaam inziech in 't Volkslatien vaan de ierste iew nao Christus. Oet de late daarde iew is d'n Appendix Probi bewaord gebleve, dee 'n opsomming gief vaan väöl veurkoumende taolfoute, die dudelek hunnen oorsprunk in de spreektaol höbbe. 't Geit hei um oetspraokvariante en grammaticaal hervörminge.

Teslotte kint me gans get vaan de taol reconstruere door vergliekende taolwetensjap: oet häör dochtertaole (Aajdfrans, Aajdoccitaans, Aajdspaons, Aajdportugees, Aajditaliaans, Sardiens, Roemeens), aon de hand boevaan ouch veurziechteg dialectische versjèlle in 't Vulgair Latien vasgestèld kinne weure, en aon de hand vaan lienwäörd in beveurbeeld de Germaanse taole en 't Grieks.

De belaangriekste en mies algemein doorgeveurde verandering in de Volkslatiense fonologie is 't monoftongisere vaan diftonge: twieklaanke weure einklaanke. 't Klassiek Latien had drei diftonge: ae, au en oe, boebij aongeteikent moot weure tot de lèste relatief zeldzaam waor. De ae veranderde vrij consequint in [ɛ], iers in neet-beklemtoende syllabes (dat begós al in d'n iersten iew veur Christus), later ouch in beklemtoende. De au woort tot [ɔ]. Dit góng relatief geleidelek: al in de klassieken tied kaom dat bij sommege wäörd veur (caudex > codex en get later Claudius > Clodius). De oe woort 'n [e].

Vaan de foneme /ɛ/ en /ɔ/ weurt aongenome tot ze in 't Klassiek Latien neet bestoonte. Dat had dus tot gevolg tot 't aontal vocaolkwaliteite umhoeg góng vaan vijf nao zeve: /a/, /e/, /ɛ/, /o/, /ɔ/ en /u/. De /y/, in 't Klassiek Latien presint in Griekse lienwäörd, veranderde in /i/. Dao zien sterke aonwiezinge tot liegopgeleide lui, die gei Grieks kóste, dat altied al dege: de letter y woort i graeca ("Griekse i") geneump. Me geit trouwes devaan oet tot de klassieke korte e en o ziech ouch vaan [e] en [o] tot respectievelek [ɛ] en [ɔ] oontwikkelde.

'n Belaangrieke verandering in 't weste vaan 't Romeins Riek - Gallië en Iberië - waor 't verdwijne vaan 't versjèl tösse lang en korte vocaole: isochronie. Italië en Dacië dege dao neet aon mèt. Dat versjèl is dudelek te hure es me Spaans en Italiaans nevenein huurt praote: de ierste taol kint allein korte vocale, in de twiede taol kin 'n vocaal dudelek gerek weure. Dit had tot gevolg tot in de Wesromaanse de Latiense dreisyllabewèt desintegreerde. Ouch woort 't woordaccint dao noe dynamisch in plaots vaan muzikaal, in groete tegestèlling tot 't Italiaans, wat zoe sterk op zien vocale steunt dat e woord in die taol neet mie op 'ne consonant kin indege. Euveregens verdween ouch in 't Italiaans de langen indvocaal: de lèste vocaal in e woord kin allein mer kort zien.

De oetgeng -am en -um, hoegfrequint in 't Latien en vaan vitaal belaank in de ierste respectievelek twiede declinatie, woorte iers - en al hiel vreug - genasaliseerd tot -ã en -õ/-~u (dit moot me oet secundair bronne aofleie umtot dat neet oetgesjreve woort) en woorte daonao tot gewoen oraal vocale -a en -o. Dit droog bij aon de desintegratie vaan 't naomvallesysteem (zuug oonder bij "grammair").

In väöl Volkslatiense dialekte waor 'n neiging tot 't diftongisere vaan de aw monoftonge e en o, 't umgekierde vaan 't ieder besjreve perces vaan monoftongisatie dus. Focus (in 't Klassiek Latien "heerd", later "vuur" en daomèt vervaanger vaan 't klassiek ignis) woort fuoco in 't Italiaans, fuego in 't Spaans en feu in 't Frans (in 't Aajdfrans fou nog es twieklaank oetgesproke). In 't Roemeens, Catalaans en Portugees traoj dat neet op (foc, fogo). Diftongering vaan de e traoj op in 't Spaans en 't Roemeens (terra > tierra).

De mieste variante vaan 't Vulgair Latien - allein 't Dalmatisch en 't Sardiens dege dao neet aon mèt - veurde 'n sterke palatalisatie door bij de letters c [k], g en t. Veur 'n e- of i-klaank veranderde de c en g in respectievelek [tʃ] en [dʒ], en de combinatie ti woort [tsi] (praefatio [prɛfaːtsio]). Die verandering heet ziech neet al te vreug doorgezat, zoe bliek oet lienwäörd in ander taole. Caesar woort in 't Proto-Wesgermaans es *kaisar(s) euvergenome, wat bliek oet de modern vörm die dao direk vaan aofstamme (keizer, Kaiser). In d'n tied tot deile vaan Germania bezat woorte spraok 't volk ('t waore de soldaote, neet de elite, die 't Latien nao ander deile vaan 't Riek brachte) de c dus nog euveral es /k/ oet.

De aw haafvocaole j en w (in 't Latiens alfabet es I en V gesjreve) veranderde in echte consonante [dʒ] en [β].

Consonantclusters vaan 't typ sC- (s mèt wèllekäörege plosief) aon 't begin vaan e woord weure in de westeleke dialekte vermeje door middel vaan epenthese. Dao kump 'n e- veur 't woord te stoon: sperare > Spaans esperar; statium > Aajdfrans estage (modern étage). 't Italiaans deit hei neet aon mèt meh vertuint wel spoere devaan. Zoe maag 't lidwoord veur wäörd mèt de bewöste clusters neet op 'ne consonant indege: il secolo ("de iew") meh lo sposo "de verloofde").

In 't Vulgair Latien voont 'n zeker vererming vaan 't lexicon plaots. Väöl Latiense synoniempare verdwene mèt ein vaan de leie. Veurbeelde daovaan zien brassica - caulis "kuul", cruor - sanguis "blood", equus - caballus "peerd", ferre - portare "drage", magnus - grandis "groet", pulcher - bellus "sjoen" en sidus - stella "staar". In väöl gevalle gol 't lèste synoniem langen tied es 'volkstaol'; in 't Vulgair Latien bleef bijgevolg zjus dat woord allein euver. Toch duke die wäörd ouch hei en dao in de klassieken tied op: e woord wie bellus kump bij Catullus al veur.

In 't Vulgair Latien zuut me ouch wäörd vaan beteikenis verandere, dèks vaan 'n inferieur beteikenis nao 'n normaal beteikenis, wat verband hèlt mèt zien status es volkstaol. Domus "hoes" weurt casa (Klassiek Latien: "hut"), edere "ete" weurt manducare ("vrete"), emere "koupe" weurt comparare ("verglieke", "ruilhandel plege"), ludere "speule" weurt jocare ("witse make"), os "moond" weurt bucca ("bek") en scire "weite" weurt sapere ("wies zien").

Opvallend is ouch tot zelfs hiel basaal en väölgebruukde partikele wie an, at, autem, donec, enim, ergo, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quod, quoque, sed, utrum en vel oet de taol verdwijne.

Door versjèllende oorzake tröf me in de Vulgair Latiense grammair väöl versumpelinge aon t'n opziechte vaan 't Klassiek Latien, veural in de naomwäörd.

Wie 't begós is neet dudelek, al sjrieve sommege 't touw aon invlood vaan 't Koinè-Grieks (in 't christelek Keizerriek veurnaom es taol vaan 't Nui Testamint), meh in 't Vulgair Latien kump lankzaam 't lidwoord op.

Vulgair Latiense lidwäörd oontstoon oet veurnaomwäörd. Bronne laote zien tot veural ille, illa, illud ("dee/die/dat bij häöm") en ipse, ipsa, ipsud ("zelf") dit lot trof. Hun beteikenis verzwak vaan aanwiezend tot e vörmwoord met gein aander beteikenis es bepaoldheid. Zjus wie ieder in 't Klassiek Grieks en oongeveer tegliekertied (of get later?) in de Germaanse dialekte weurt e lidwoord verpliech. In de mieste gevalle wint ille, wat in bekans alle Romaanse taole aon de basis vaan 't lidwoord gestande heet (Frans le/la, Occitaans lo/la, Spaans el/la, Italiaans il/la). 't Weurt neet noedzakelek veur 't substantief gezat; in 't Roemeens kump 't drachter (lupul "de wouf"). In 't Sardisch evels geit 't lidwoord (su, sa) trök op ipse. 't Is neet mèt zekerheid bekind wienie 't lidwoord definitief doorbraok. Laat-Latiense tekste vertuine al dudeleke spoere vaan lidwoordvörming c.q. vererming vaan beteikenis bij ille en ipse; aon d'n andere kant oontbrik 't nog gans in de Eide vaan Straasbörg oet de negende iew, wat de aajds bekinde Franse teks is. In Noord-Gallië daan wel Noord-Fraankriek moot 't dus pas later zien doorgekómme.

E neveneffek vaan 't oontstoon vaan lidwäörd is de noedzaak um de verlore gegange aonwiezende veurnaomwäörd door get anders te vervaange. In wètstekste oet 't Keizerriek tröf me dèks praedictus en supradictus aon, te vertaole es "teväöregeneumde" (in veural juridisch Nederlands bekind: voornoemde) meh mèt gein ander beteikenis es dee/die/dat. Dao-oet leit me aof tot iste of ille al neet dudelek genoog mie waor. In de volkstaol begós me aonwiezende beteikenis te benaodrökke mèt ecce ("zuug [dao]"): ecce ille en ecce iste (> Aajdfrans cel, cest). Hic/haec/hoc verdwijnt hielemaol.

't Oonbepaold lidwoord kaom neet in 't Grieks veur en zien orizjien moot welzeker in 't Latien gezoch weure. Al in de klassieken tied kaom 't veur: zelfs de perfectionistische en perceize Cicero sjrijf cum uno gladiatore nequissimo boebij unus neet es telwoord ("ein") meh es indicator vaan oonbepaoldheid deent. Quidam, mèt 'n vergliekbaar beteikenis ("einen of andere"), haolde 't Vulgair Latien neet.

't Neutrum of oonzijeg verdwijnt gans of gooddeils in 't Vulgair Latien. Dat kump in de ierste plaots doortot de bulk vaan de manneleke en oonzijege wäörd tot de twiede (o-) declinatie huurt en in de mieste naomvalle dezelfde oetgeng höbbe. Door de versumpeling en desintegratie vaan 't naomvalssysteem (zuug oonder) verdwene väöl versjèlle en góng teslotte 't structureel versjèl tösse mannelek en oonzijeg verlore.

Dees verandering begint neet al te vreug. 't Ierste gebäörden 't mèt oonzijege wäörd die geinen herkinbaren oonzijegen oetgaank hadde, wie cadaver. Wäörd op -er zien in 't Latien meistal mannelek en op d'n door woort 't ouch zoe begrepe (op de mör vaan Pompeii vèlt cadaver mortuus i.p.v. cadaver mortuum te leze). 'tzelfde gebäörde mèt oonder mie corpus en tempus (gen. corporis en temporis, verregelmaoteg tot corpi en tempi). Bij Petronius Arbiter vint me al väöl wäörd die oorsprunkelek op -um indegde, meh noe -us kriege: balneus, caelus en fatus veur balneum, caelum en fatum. Door 't bove besjreve perces vaan verluus vaan de slot-n moot me rekene tot e woord op -um in 't Volkslatien mèt -o woorte oetgesproke. In alle taole boete 't Aajdfrans zouw -o ouch de normalen oetgaank - ouch in de nominatief - weure veur 't mannelek. 't Perces vaan nivellering wèrkde dus twie kante op.

'n "Obstakel" bij 't laote verdwijne vaan 't neutrum waor 't miervoud. Oonzijege Latiense wäörd indege in 't miervoud op -a. Soms begreep me dit es vruiwelek inkelvoud. Zoe kós e woord wie gaudium "vräögde", via 't es inkelvoud geïnterpreteerd miervoud gaudia, in 't Frans terechkoume es la joie. In 't Roemeens leide dit detouw tot oonzijege wäörd in 't inkelvoud mannelek zien en in 't mievoud vrouwelek: braţ "e.rm", braţe "erm". In 't Italiaans kump zoeget nog bij e paar wäörd veur: l'uovo fresco "'t veers ei" (mannelek), le uova fresche de veerse eier (mèt vrouwelek lidwoord en oetgaank). In 't Spaans is 't oonzijeg woordgeslach bewaord gebleve in verzelfstendege adjectieve, die daan 't lidwoord lo (i.p.v. el) kriege: lo mejor "'t betste".

Tot 't Vulgair Latien in zoe hoeg tempo zien naomvalle verloor had veural te make mèt klankveranderinge die de versjèlle tösse de naomvalle oondudelek maakde. Ter herinnering:

• De -m aon 't ind vaan e woord verdwijnt;
• 't Versjèl tösse korte en lang vocale verdwijnt i.e.g. in de slotsyllaab.

Heidoor griepe de volgende veranderinge plaots:

Opmerkinge:

• De vörm campus mèt -s bleef behawwe in Noord-Gallië, en daomèt ouch 't versjèl tösse nominatief (Aajdfrans: cas sujet) en accusatief (same mèt alle ander naomvalle in de cas regime terechgekómme): camps - camp. Euveral anders valle nominatief en accusatief same.
• De genitief op -i liekent snel te verdwijne en gliekgestèld te weure aon d'n datief. In stoonde constructies, wie femilienaome, bleef 'r in 't Italiaons euverind.
• In väöl dialekte verdwijne ouch de genitief en datief, doortot ze umsjreve weure mèt de resp. a(d). Zuug oonder bij syntaxis. De genitief-datief is tot d'n daag vaan vendaog bewoerd gebleve in 't Roemeens.

't Miervoud weurt minder gebruuk, en oonder invlood vaan de versumpelinge in 't inkelvoud verdwijne dao ouch de mieste naomvalle. Sterker nog: hei verdwijne in de mieste dialekte algaw alle naomvalle en blijf mer eine vörm veur 't mievoud euver. In Hispanië, Zuid-Gallië, Noord-Italië en op Sardinië weurt d'n accusatief miervoud de norm (Portugees tempos, Spaans en Catalaans tiempos, Occitaans, Sardiens tempos), in Italië ten zuie vaan de La Spezia-Riminilijn en Dacië bleef de nominatief euver (tempi). In Noord-Gallië, boe de tegestèlling nomatief-accustief bleef bestoon (zuug bove), bleve bei vörm bestoon, entans bij manneleke wäörd (Aajdfrans camp - camps "velder", nominatief respectievelek accusatief).

De Latiense bijwäörd op -e en -iter verdwene. Daoveur in de plaots kaom 't bijwoord op -mente. Dit had zienen oorsproonk in 'n ablatiefconstructie mèt mens "geis", beveurbeeld forti mente "met 'n sterke geis". Catullus sjrijf al:

Nunc iam illa non vult; tu, quoque, impotens, noli

Nec quae fugit sectare, nec miser vive,

Sed obstinata mente perfer, obdura.

't Werkwoord raak neet zoe geërodeerd en versumpeld es 't naomwoord. Aanders es de naomvalle verdwijne de versjèllende flecties nao persoen, tied en modus neet. 't passivum en d'n imperatief veur de derde persoen goon wel verlore. 't Futurum verdwijnt ouch ('t liekent te väöl op de conjunctief), meh daoveur in de plaots kump e samegestèld futurum mèt habere, oontliend aon de Germaanse taole, wat ziech oetindelek tot ei woord oontwikkelt (Klassiek Latien veniam, Vulgair Latien venir-habeo, Italiaans venirò, Frans je viendrai). Zjus wie in de Germaanse taole kump in 't Vulgair Latien e samegestèld perfectum mèt habere plus voltoejd deilwoord (factum habeo), wat neve 't einvörmeg perfectum (feci) blijf bestoon (Frans passé indefini en passé defini). Heidoor kinne zakes die in 't verleie gebäörd zien in de Romaanse taole mèt 'n groete percisie weure oetgedrök, vergliekbaar mèt 't Aajdgrieks (literair Frans: je cherchais, je cherchai, j'ai cherché, j'avais cherché, j'eus cherché). Dit samegestèld perfectum weurt wel verpliech veur 't plusquamperfectum en 't futurum exactum, boevaan de aw vörm verdwijne (amaveram > amatum habebam > j'avais aimé; amavero > amatum haber-habeo > j'aurai aimé). Dao kinne twie plusquamperfecta gevörmp weure (Frans plus-que-parfait [j'avais aimé] en passé antérieur [j'eus aimé]). 't Roemeens deit aon väöl vaan dees oontwikkelinge neet mèt, geïsoleerd en wied vaan 't Germaans taolgebeed es 't ligk.

't Feit tot zoeväöl vaan de vervoging bewaord blijf kump doortot de klaankversjuivinge die in 't Vulgair Latien weure doorgeveurd de werkwoordsoetgeng neet zoe oonherkinbaar maakde. Die veranderinge - verdwijne vaan de slot-m, nivellere vaan 't versjèl tösse korte e/i en tösse korte o/u, minder belaank veur 't versjèl tösse lang en korte vocale - griepe wel plaots en dat is in de vörm ouch trök te vinde. 'n Wijer verandering is tot 't Vulgair Latien gein -t aon 't woordind verdräög. De -t, in 't Klassiek Latien (en zoeväöl mie Indogermaanse taole) zoe kinmerkend veur de daarde persoen inkelvoud, vèlt dus euveral eweg. Dit moot in Italië al hiel vreug gebäörd zien, want in Pompeii leus me al quisque ama valia ("alwee leefheet maag laank leve") veur quisquis amat valeat. Tenao moot ziech dat euver de res vaan 't Latiens taolgebeed höbbe verspreid. In (midde- en zuid-)Italië oontwikkelde ziech de werkwoordsvörm wijer, tot ze allemaol op 'ne vocaal indegde: in 't Italiaans maag e woord jummers (haos) neet op 'ne consonant indege. In 't Aajdfrans bleef de -t in sommege wäörd behawwe, meh intern klaankwètte zörgde veur 'n enorm corpus aon oonregelmaotege werkwäörd (Vulgair Latien volere - volt > Aajdfrans vouloir - veult), boevaan sommege later weer regelmaoteg gemaak woorte (Aajdfrans amer - aime, Nuifrans aimer - j'aime). De Ibero-Romaanse taole, in 't bezoonder 't Castiliaans, zien 't kortste bij de vermeujeleke Vulgair Latiense vörm gebleve. Es veurbeeld volg noe d'n tegewoordegen tied vaan amare:

In de syntaxis verdwiene e paar constructies, die neet good mie functionere mèt 't verluus vaan de naomvalle. Zoe verdwijne d'n acuusativus cum infinitivo, accusativus cum participio en ablativus absolutus.

De genitief en datief weure in väöl dialekte umsjreve mèt de respectievelek a. 'ne Klassiek Latiense zin wie frater Auli servo librum dat ("'t broor vaan Aulus gief ziene slaaf e book") weurt (ille) fratre de Aulo a (ille) servo (uno) libro donat. 't Touwgenome gebruuk vaan veurzètsels is universeel in 't Vulgair Latien en de Romaanse taole.

• Italische taole
• Aajdlatien
• Laatlatien
• Middeliews Latien

Veur dit artikel is gebruuk gemaak vaan de corresponderde Ingelse en Duitse artikele.