Börger

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

e Staotsbörgersjap riffereert nao de staotsaongehuregheid (ofwel nationaliteit) vaan 'n individu binne de sameleving vaan 'ne staot. Dat individu weurt 'ne börger (Duits en Nederlands: Burger; Frans: citoyen) geneump. In aander wäörd: 't Staotsbörgersjap identificeert de rechde en pliechde vaan 'ne persoen ('ne börger dus) dee behuurt tot 'ne specifieke staot.

In de meiste casu kèn de kwestie vaan burgersjap weure beantwoord mèt de staotsaongehuregheid. Umtot de meiste modern staote natiestaote zien (en dus 'n specifieke natie pretendere te vertegewuurdege), weurt staotsaongehuregheid bekans altied oetgesproke es nationaliteit; Duitsland is allewijl ein vaan de oetzoondering op dee reigel en hanteert de term Staatangehörigkeit.

Wie daan ouch hilt dit in tot 'ne staotsbörger legaol lidmaotsjap bezèt vaan de ganse, door de regiering gerèpresentierde, polletieke en juridische gemeinsjap vaan staotsbörgers: de börgers. Hun nationaliteit ofwel staotsaongehuregheid is neet per se direk gerillateerd aon 'ne staot, umtot in sommege len de etnisch aofkoms 'ne rol speult. Me kin ouch versjèllende nationaliteite höbbe, en daomèt versjèllende staotsbörgersjappe reprizzentiere. Zoe gief 't väöl börgers vaan Belsj, Duitsland en Nederland die tegeliekertied börgers vaan Törkije zien.

'ne Staot reigelt de verwerving en 't verlees vaan iemes zien staotsbörgersjap en de bijbehurende rechde en pliechde in de wètte die aon 't börgersjap rifferere. In 't Duits rechssysteem weurt börgersjap meistes verkrege door geboorte of, aofhaankelek vaan 't staotsbörgersjap vaan de awwers, door naturalisatie. Reigels die aon börgersjap zien gekoppeld, weure zoväöl meugelek deeneuvereingkomsteg touwgepas op rechspersoene.

Börgersjap vesteg speciaol rechde es besjermings- en verdeidegingsrechde contra de staot (vrijheid vaan reize, oetleveringsverbod, enzoewijer), wie-ouch claims mèt betrèkke tot daarde (consulair besjerming, internationaal rechsaffaires) en in democratieë ouch rechde um deil te nömme aon 't staotsleve in de zin vaan 'ne status activus (polletiek participatie, participatie in soevereiniteit). In 't modern bezej vaan de staot kènne börgerlek take beveurbeeld militair deenspliech (wie tot veur kort in Duitsland), verpliechte participatie in verkezinge (wie in Belsj) of verpliechting vaan 't betaole vaan belasting (wie in bekans de ganse wereld) zien.

Börgersjap kèn in prinsiep allein weure euvergedrage door 'ne soevereine staot in de zin vaan 't internationaol rech. Börgersjap is 'n individueel oetdrökking vaan 't staotsconstitutief elemint en op force dao-op kin 'ne staot inkel es zoedaoneg weure besjouwd oonder 't internationaol rech zoelaank 't staotsbörgers heet neve e staotsgebeed en e staotsgezag (Drei-Elemente-Lehre). De door 't staotsbörgersjap tot stand gebrachde rechsverhawwinge tösse de staot en de börger höbbe 'n effek boete 't soeverein groondgebeed en weure ouch erkènd door aander staote (tenzij de staot zelf neet weurt erkènd door aander staote, zoewie dat 't geval is mèt Kosovo veur väöl aander staote in de wereld).

Oonder aandere es produk vaan de Franse Rivvelutie weurt historisch gezien 't börgersjap besjouwd es 'n "instèlling vaan de natiestaot". Es de börgers (oetsletend of euverwegend) tot 'n gemeinsjappeleke nationaliteit behure, spreek me vaan 'n "zuver natie" en 'ne "zuvere natiestaot" (d.w.z., e breid gedrage geluif tot me binne de gróp dee gereprizzentiert weurt door de staot allemaol deil oet maak vaan 'n euverkoepelend "volk", wie de Franse, de Pruusje of de Nederlanders). Es de börgers euver 't algemein weure geïdentificeerd es (väölal) deil vaan versjèllende nationaliteite, spreek me vaan 'ne multinationaole staot (wie de Bosniërs, Serve en Kroate in Bosnië en Herzegovina), 'ne multietnische staot (wie de Vlaominge en Waole in Belsj) of 'ne multiculturele staot (wie Canada). De versjèlle tösse al die staotsvörm is arbitrair en veural 'ne kwestie vaan "wie identificere de lui binne zoe'ne staot ziechzelf?". Wat al die staote gemein höbbe is tot ze 'n uniform börgersjap hantere. Allein in expliciet racistische staote, wie Nazi-Duitsland en wie Zuid-Afrika in d'n tied vaan de Apartheid, weurt börgersjap mer door 'ne bepaolde gróp binne die sameleving (Pruusje in Duitsland; Witte lui in Zuid-Afrika) gegeve wijl de res vaan de sameleving aonzienelek minder rechde heet.

Staotsbörgersjap weurt aofgegeve aon 't individu (de börger) door middel vaan 'n dokumint, zoewie 'n identiteitskaart of paspoort. In sommege len weurt dao-op ouch de nationaliteit aongegeve. In Belsj, Duitsland en Nederland zien börgers vaan bove de achtien (mierderjaorege) verpliech um 'n officieel bewies vaan staotsbörgersjap ummertouw bij ziech te höbbe. Es de pelitie d'r um vraog, mot 'ne börger ziech op eder momint vaan d'n daag kinne identificere es zoedaoneg. In aander len gilt 'n prinsiep vaan individueel soevereiniteit zoedaoneg, tot börgers 't rech höbbe um gein dokumint te höbbe (wie de Vereinegde Staote vaan Amerika).

Betrach Börgersjap vaan de Europese Unie veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

't Börgersjap vaan de Europese Unie (EU) weurt touwgedrage aon alle lui die gekwalificeerd zien um börgers vaan de EU te zien. Edere persoen dee 'ne börger vaan 'nen EU-lidstaot is (wie Nederland, Belsj of Duitsland) is ouch automatische 'nen EU-börger.

EU-börgersjap kroog 'nen officiele status in 't Verdraag vaan Mestreech (1992), wie tegeliekertied de EU zelf woort opgeriech. EU-börgers genete, in tegendeil tot lui boete de EU, versjillende rechte binne alle EU-lidstaote en weure besjermp door 't Europees rech wat ouch mot gilde in al die lidstaote. Zoe mage zie euveral wèrke, nao reize, nao verhojze en deenste aonbeeje en aonnömme binne de EU. 't EU-börgersjap heet d'r daomèt veur gezörg tot 't juridisch versjèl tösse 'ne nationaole (weliswoer Europese) börger en 'ne (weliswoer Europese) boetelender neet mie zwart wit is. Op 'n klein aontal pönte nao (zoewie 't stömme veur nationaol verkezinge en 't wèrke bij de nationaol ambtenerij) gief 't bekans niks wat 'nen Europese börger in 'nen EU-lidstaot neet maag doen te opziechte vaan 'ne wèrkeleke börger vaan dee lidstaot.

• Dit artikel is groetendeils vertaold oet 't corresponderend Duitstaoleg artikel op Wikipedia.