Nitrojen

Ensampel a	Elven gymyk, atmophile element
Klass	dialkan diatomek, dialkan
Dydhyas diskudhans	1772
Niver atomek	7
Aray an elektrons	1s² 2s² 2p³, [He] 2s² 2p³
Elektronegedhegedh	3
Studh oksidyans	−3, −2, −1, 1, 2, 3, 4, 5
Rann a	period 2, bagas 15
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Elven gymyk yw nitrojen, niver 7 y'n Vosen Beriodek. Y furvell gymyk yw N. An hanow a dheu dhyworth an geryow Greka nitron ha genes, ow styrya furvya solpyter. Aswonnys o nitrojen avel choke-damp yn Sowsnek y'n dalleth. Hanow ammonya, an gass NH₃, a dheu dhyworth duw Ejyp koth, Ammon, awos bos ammoniom klorid (sal ammoniac, po holan Ammon) kevys yn ogas dhe'y dempel.

Gass nitrojen yw 78% a ayr. Essensek yw dhe vewnans. Rann a DNA ha lower a volekulennow posek bewoniethel yw, avel hemoglobin ha trenkennow amino. Nyns yw nitrojen gwenonek, mes pur wenonek yw nebes kestoffow nitrojen, avel nitrojen dioksid (NO₂), hidrojen cyanid (HCN), hag ammonya (NH₃).

Usys yw nitrojen linyel dhe rewi goos ha gul leuvvedhegneth kryogenik.

Polter gonn yw kemyskans a lowbren (karbon), sulfur ha solpyter (potassiom nitrat). Diskudhys veu nitroglycerin yn 1846. Y'n gwettha prys, ansad o. Ena, diskudhys veu dynamit gans Alfred Nobel yn 1867 orth y sugna war kieselguhr. Diskudhys veu an tressa kesstoff tardhadow a nitrojen, TNT, yn 1863.

Enysyes veu nitrojen rag an kynsa prys gans Daniel Rutherford (1749-1819) yn Karedin yn 1772. Askorrys yw 45 milvil tonnas a nitrojen dhyworth an ayr pub bledhen dre dhistyllans rannrivek (fractional distillation). Usys yw yn teyr fordh:

[1] avel ayrgylgh difysk (inert), hemm yw dhe synsi oksyjen dhyworth daffar ha kesstoffow, rag ensampel avalow a wra synsi yn yeynell diw vledhen yn ayrgylgh heb oksijen.

[2] dhe yeynhe, poynt bryjyon nitrojen yw -196°C.

[3] avel pennfenten dhe'n diwysyans kymyk, yma kansow a gesstoffow hag a dhalleth avel gass nitrojen, ha gorfenna avel boos, chiow, dillas, kerri ha medhegneth. Diwysyans a wra devnydhya an argerdh Haber dhe dreylya nitrojen dhe ammonya orth y dommhe gans katalydh yn-dann waskedh. Fritz Haber a waynyas an Pewas Nobel rag Kymyk yn 1918 awos an diskudhyans ma.

Poos atomek nitrojen yw 14.01, y boynt teudhi yw -210°C ha'n poynt bryjyon yw -196°C. Y dhosedh yw 1.25 gramm an liter. Gass diliw, anvlasus didhasoberek yw.

Mirva

Ammon po Amun, duw Ejyptek
Dynamit
Kryo-leuvvedhegneth
Alfred Nobel
Daniel Rutherford
Fritz Haber
Gweythva askorra nitrojen