جەنگیز خان

جەنگیز خان
ناڤێ راستی	ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ
ژدایکبوون	ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ  ج. 31 گولان 1162  دەلüüن بۆلدۆگ (کهاماگ مۆنگۆل)
مرن	18 تەباخ 1227، 25 تەباخ 1227  ینجهوان
سەدەما مرنێ	حۆرسە فالل
جهێ گۆرستانێ	نایێ زانین
حەڤوەلاتی	ئیمپەراتۆریا مۆنگۆلی
مەقام	کهاگانئۆ ف تهە مۆنگۆلئە مپرە (1206–1227)
حەڤژین	بöرتە کهولان گüربەسو یەسو یەسوگەن
زارۆک	ژۆجه جهاگاتا کهان Öگەدە کهان تۆلو وولوجه ئالاهابەژ تüمەلüن جهەجهیەگەن یەل'اندون Iل-ئالتون قۆژن کöلگەن جهاووەر سهوەرجهە
دێ وو باڤ	یەسوگە  (باڤ) حۆەلون  (دێ)
خزم	تەکنا کهاتون (دەسجەندانت،ئو نجەرتانتی)
مالبات	بۆرژگن
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە

چەنگیز خان (ب مۆنگۆلی: Чингис Хаан، یانی ; یێ راست تەمووچین، Тэмүүжин، یانێ هەسنکار)، (ژدب. 1155، 1162ئا ن 1167; م. 18ێ تەباخێ 1227) یەک ژ سەردارێن ناڤدارئێ مۆنگۆلان بوو.

چەنگیز خان ب بارباریا خوە تێ ناسکرن. یەک ژ باربارێن هەری مەزنئێ دیرۆکا مرۆڤاهیێ یە. د چاندا کوردی دە ژی بارباریا چەنگیز خان، تیموورلەنگ، ئاتیللا، هود جهەکێ گرینگ دگرن.

تێ گۆتن کو ژ قەبیلەیا کیاتێ یەئوو باڤێ وی ناڤێ تەمووچین لێ کریەئوو دەما کو هاتیە دنێ د چەنگێ وی دە خوین هەبوویەئوو ژ بۆ وێ گۆتن کوئە و دێ ببە شەرڤانەکێ مەزن.

چەنگیز خان ژئا لیێ باڤێ خوە ڤە خزمێ کابوول خان،ئا مباگایئوو کووتوولا خانئە . دەولەتا مۆنگۆلان بندەستێ خانەدانا ژن دە بووئوو دەما کو ژئا لیێ وان ڤە هاتیە هلوەشاندن، باڤێ وی یەشوگەی، بوو سەرەکێ قەبیلەیێن مۆنگۆلان.

ب ناڤێ حازار کاسار، کاچیوونئوو تەموگە ڤە 3 برایێن وی، ب ناڤێ تەموولین ڤە خوشکەکا ویئوو ب ناڤێ بەکتەر، بەلگوتەی ڤە 2 براماریێن وی هەبوون.

ژنا وی یا یەکەم بۆرتە یە. بۆرتە، دەما کو نوو مێر کربوو ژئا لیێ قەبیلەیا مەرکیتان ڤە هاتبوو رەڤاندن لێ پاشێ ژئا لیێ تەمووچین ڤە دیسا هاتیە رزگارکرن. بۆرتەیێ 4 زارۆکئا نینە دنێ. ناڤێ وان; جووجی، چاخاتای،ئۆ گەدەی، تۆلوویئە . خێنجی ڤانئا گەلەک ژنئوو زارۆکێن وی هەبوونەئوو هەژمارا کەچێن وی ژی نایێ زانین.

زارۆکاتیا تەمووچین گەلەک دژوار دەرباس بوویە. حێ د 9 سالیا وی دە باڤێ وی ژئا لیێ تەتەران ڤە هاتیە ژەهراندنئوو د 9 سالیا خوە دە بوویە سەرەکێ قەبیلەیێ. لێ قەبیلەیا وی ژ بۆ کو سەرۆکاتیا زارۆکەکی قەبوول نەکنئە و تەرک کرن. د نێچیرێ دە براماریێ خوە یێ ب ناڤێ بەکتەر کوشتئوو بوو سەرمیانێ مالێ.

د سالا 1190ێ دە کۆنفەدەراسیۆنا مۆنگۆلان ب یەک کرئوو ژ بۆ هاکمیەتا خوە ب ناڤێ یاسا قانوونەک دا نڤیساندن. پاشێ شەرەکی دە تووخروول خانئوو دەستبراکێ خوە جامووکا تێک برئوو هەموو کۆنفەدەراسیۆنێن مۆنگۆلیستانێ یەک کر. ل پەی وێ رە کۆمجڤین دیسا کۆمبووئوو ناڤێ جەنگیز خان دان وی.

د سالا 1215ان دە چین کر بن دەستێ خوە، د سالا 1220ان دە دەولەتا خوارەزمشاهان هلوەشاندئوو سینۆرێن خوە ل دەریایا ژاپانێ هەتا دەریایا قەزوینێ بەرفرەهکر.

د سالا 1227ان دە د رێیا سەفەرا چینێ دە ژیانا خوە ژ دەست دا. ل گۆری کەڤنەشۆپێن مۆنگۆلان جهێ گۆرا وی هاتیە وەشارتنئوو نایێ زانین.

• ژ چەنگیز خان پرسینە شەرەفا هەری مەزن چیە؟ گۆتیە بدەستخستنا کەچێن دژمن، دیتنا گرینێن دایکێن وانئە .
• جهێ کو چەنگیز لێ دەرباس دبووئوو رتێ کووچکان دقەلیان (مۆنگۆلان گۆشتێن کووچکان دخوارن).
• حەگەر چەنگیز خان نەئە هریمان (شەیتان) بە، وێ گاڤێ خوەدێ پێدڤی ب شەیتێن نینە.
• چەنگیز (بۆ پاشایێنئۆ سمانی ژی تێ گۆتن) دقەهری کا چما باڤێ وی زوو مریەئوو چەنگیزئە و ب دەستێ خوە نەکوشتیە.
• چەنگیز (بۆ تیموورلەنگئوو پاشایێنئۆ سمانی ژی تێ گۆتن) زەبەش ب مرۆڤان ددا خوارنئوو دگۆت هێژیر بررین.
• کێ ژ مەیتێن مرۆڤان ماسیس (سیپانێ خەلاتێ) چێدکر؟ چاڤبەقان (بۆ ترک-مۆنگۆلان).

ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ جەنگیز خان دە هەنە.