Сербия

Се́рбия Респу́блика (серб. Репу̀блика Ср̀бија) — къыбыла-кюнчыгъыш Европада, Балкан джарымайрымканда, тенгизге чыгъышы болмагъан къралды. Македония бла къыбылада, Болгария эмда Румыния бла кюнчыгъышда, Маджар бла шималда, Хорватия эм Босния эм Герцеговина бла — кюнтабышда, Черногория эм Албания бла — къыбыла-кюнбатышда чеклешеди. Конституциясына кёре, Сербияны ичинде Автоном Край Косово эм Метохия барды, алай а бусагъатда ол джурт бойсунмазлыгъын баям этгенди, бу джарым танылгъан Косово Республика атны джюрютеди.

Сербияны территориясыны 80% Балкан джарымайрымкандады. 20% Паннон тюз алады. Чеклерини узунлугъу 2 027 км. (Румыния бла — 476 км, Болгария бла — 316 км, Македония бла — 221 км, Черногория бла — 203 км, Албания бла — 115 км, Босния эм Герцоговина бла — 302 км, Хорватия бла — 241 км, Маджар бла — 151 км). Не къадар къыбылагъа барсанг, таула о къадар мийик боладыла. Сербияда 2000 метрден мийик 15 тау барды. 4 тау система айырадыла Сербияда — Динар таула, Стара-Планина, Кюнчыгъыш-Серб таула, Рило-Родоп тау система. Эм мийик джер Сербияда Джеравица тауду — 2655 м.

Сербияны асламысы Дунай сууну бассеинине киреди. Талай уллу суу саркъады — Сава, Тиса, Велика Морава.

• Шимал: 46°11' ш.к. ( Хайдуково)
• Къыбыла: 41°52' ш. к. (Драгаш)
• Кюнчыгъыш: 23°01’кч.у. (Димитровград)
• Кюнбатыш: 18°51’кч.у. (Бездана)

Аты	Къуралгъан джылы	Джери (га)	Фото
Джердапа миллет парк	1974.	93.968
Копаоник миллет парк	1981.	11.810
Тара миллет парк	1981.	22.000
Шар-планина миллет парк	1986.	39.000
Фрушка-Гора миллет парк	1960.	25.393

• Серб къраллыкъ IX ёмюрден бери барды..
• 1217 джылдан королевство, 1346-дан Стефан душанны патчахлыгъы.
• 1389 — Косово сермешиу: серб аскерлени тюрклюле ууатадыла.
• 1459-1878 джылла — Осман империяны ичиндеди.
• 1815 — Сербия автомном халгъа келеди.
• 1878 — Сербияны бойсунмазлыгъы.
• 1918-1941 джыллада — Югославия Королевствону кесеги.
• 1941-1944 — марионет кърал Сербия (1941-1944) (немец администрацияны башчылыгъы бла).
• 1945-1991 — Социалист Федератив Республики Югославияны ичиндеди (СР Сербия кибик).
• 1991 — Югославияны чачылуу.
• 1992-2003 — союз республика — федератив Союз Республика Югославияны члени.
• 1999 — Косовода къазауат.
• 2003-2006 — Сербия бла Черногорияны Кърал Бирлиги атлы конфедерацияда.
• 3-чю июнь 2006 — Черногорияны Сербия бла Черногорияны Кърал Бирлигинден чыгъыуу бла конфедерация чачылады. Сербия бойсунмагъан халгъа де-факто келеди.
• 17-чи февраль 2008 — Косово бойсунмазлыгъын баям этеди.

Сербияны ичинде эки автоном край бард эди:

• Автоном край Воеводина, аралыгъы Нови Сад
• Автоном край Косово, аралыгъы Приштина

Эки автономияны тышындагъы джер Ара Сербия атны джюрютеди, алай а административ джанындан къуралыш тюлдю.

2009 джылны июлунда Сербияны Скупщинасы джангы административ бёлюнюуню юсюнден закон алгъында. Аннга кёре кърал джети регионнга юлешинеди:

• Воеводина
• Белград
• Кюнбатыш регион
• Кюнчыгъыш регион
• Ара регион
• Къыбыла регион
• Косово эм Метохия

Аны бла бирге Сербияны территориясы 29 округ бла Белград шахаргъа юлешинеди. Воеводинада 7 округ, Косово эм Метохияда 5, къалгъан округла ара Сербиядадыла.

Сербияда 6 167 адам джашагъан джер барды, аладан 24-сю шахарды:

• Белград
• Крагуевац
• Ниш
• Нови Сад
• Приштина
• Валево
• Вране
• Заечар
• Зренянин
• Ягодина
• Кралево
• Крушевац
• Лесковац
• Лозница
• Нови Пазар
• Панчево
• Пожаревац
• Смедерево
• Сомбор
• Сремска Митровица
• Суботица
• Ужице
• Чачак
• Шабац

Адам саны — 7,82 млн адам (2008) . Шахарлада халкъны 52% джашайды

Югославияны 1991-1995 джыллада чачылыуу бла, Сербиягъа талай джюз минг къачхынчы келгенди, асламысы Хорватия бла Босниядан. 1999 джыл, Косоводан албанлыла кёб санда къачхандыла, 2000-2001 джыллада уа серблиле Косовадан. Сербияда серблиле — 62%, албанлыла — 17 %? маджарлыла — 3%? дагъыда талай миллет азчылыкъ барды (черногорлула, хорватлыла, чыганлыла, румынлыла).

Къралда официал тилге серб тил саналады. Воеводинада маджар, словак, хорват, румын эмда русин тилле хайырланадыла. Косова эм Метохияда официал эки тил барды — албан эм серб.

Сербияны конституциясы дин эркинликлени гарантия этеди. Санаугъа кёре (Косовосуз) къралда ортодоксланы саны 6 371 584 адам (58%), католикле — 410 976 адам (5,5%), мусульманла — 239 658 адам (3,2%), протестантла — 80 837 адам (1,1%).

Сербияны гимни, алгъынгы Сербия Короллукъну «Боже правде» гимниди, 2004 джылны 17-чи августунда къабыл этилген герби эсе уа, Обреновичлени кёзюуюндеги гербди. Официал байракъ ортасында герби бла къызыл-кёк-акъ байракъды.

1990 джылны сентябрында джангы серб конституция къабыл этилгенди, ол бир палаталы парламент — Скупщинаны (250 орун) къурагъанды, анда депутатла тёрт джыллыкъ болджалгъа сайланадыла. Сербия Республиканы башчысы - президент беш джылгъа сайланады. Толтуруучу властны баш органы министрлени советиди. Премьер-министр, президент теджеген кандидатураладан парламент бла сайланады. Ол а уа министрлени сайлаб, парламентге теджейди, андада къабыл этиледиле.

2006 джылны 28-29-чу октябрында референдумда джангы конституция къабыл этилгенди. 1990 джылны Баш законун ауушдургъан джангы конституция алыннгандан сора, 2007 джылны январында парламент сайлаула болгъандыла, анда биринчи орунну алгъан миллетчи Серб радикал партия (81 орун) бла Социалист партия оппозициядадыла. Правительствону юч либерал партия къурайды — президент Тадични, премьер-министр Коштуницаны, эмда финансланы министри Динкични партиялары.

2008 джыл кёзюулю президент эмда болджал тышындагъы парламент сайлаула бардырылгъандал. Анда Борис Тадич хорлагъанды, парламентгеда президент джанлы партия. Талай айдан Демократ партиядан, Г17+, эмда Сербияны Социалист партиясындан коалиция къуралгъанды.

• Серб радикал партия, миллетчиле
• Демократ партия, либералла
• Сербияны Демократ партиясы, консерваторла
• Серб прогрессив партия, консерваторла
• Г-17, либералла
• Сербияны Социалист партиясы, социалистле
• Либерал-демократ партия, либералла

Алчы политика партияла (2008)

Партия	Партияны башчысы	Парламентде орунла
Блок Демократ партия + Г17+	Борис Тадич	88
Серб радикал партия	Воислав Шешель	58
Сербияны Демократ партиясы	Воислав Коштуница	30
Серб прогрессив партия	Томислав Николич	21
Сербияны социалист партиясы	Ивица Дачич	20
Либерал-демократ партия	Чедомир Йованович	13

Югославия чачылыб, Воислав Коштуницаны властха келиуу бла Сербия бла европа къралланы асламысыны арасында илишкиле игиге айланнгандыла. Тыш политикасын халландырсакъ былай айтыргъа боллукъду — Европа Бирликге кирирге излеу, эмда Косовону бойсунмазлыгъын дунияда къыбыл этмеу ючюн кюч салыу.

Онглу джанлары: 2000—2001 джыллада тыш финанс болушлукъ джангыдан келиб башлагъанды. Дунайны экономика потенциялы.

Къарыусуз джанлары: БМО-ну санкциялары бла НАТО-ну бомбалауундан сора ауур болум. Къаты валютада аз резерв. Специалистлени къралдан кетиую.

к • с • т Европаны къраллары

Австрия • Азербайджан • Албания • Андорра • Белоруссия • Бельгия • Болгария • Босния эм Герцеговина • Ватикан • Германия • Греция • Гюрджю1 • Дания • Ирландия • Исландия • Испания • Италия • Кипр2 • Къазакъстан1 • Къаратау • Латвия • Литва • Лихтенштейн • Люксембург • Маджар • Шимал Македония • Мальта • Молдавия • Монако • Нидерландла • Норвегия • Польша • Португалия • Румыния • Сан-Марино • Сербия • Словакия • Словения • Туркия1 • Украина • Уллу Британия • Финляндия • Франция • Хорватия • Чехия • Швейцария • Швеция • Россия1 • Эрмения2 • Эстония Бойсуннган территорияла: Акротири эм Декелия • Аланд айрымканла • Гернси • Гибралтар • Джерси • Мэн айрымкан • Фарер айрымканла • Шпицберген • Ян-Майен Танылмагъан къралла: Абхазия3 • Косово4 • Тау-Къарабах Республика • Приднестровье • Силенд • Шимал Кипр5 • Къыбыла Тегей3 1 Бир бёлюмю Азияда. 2 Географиягъа кёре саулайда Азияда орналгъанлыгъына, культурасы бла Европагъа кирген. 3 Юч БМО-ну члени кърал таныгъанды. 4 60 БМО-ну члени кърал таныгъанды. 5 Туркия таныгъанды.