Әли ибн Әбу Талиб

Әли ибн Әбу Талиб
араб.: علي بن أبي طالب‎
Туған күні:	15 қыркүйек 600 (0600-09-15)
Туған жері:	Қағба, Мекке
Қайтыс болған уақыты:	24 қаңтар 661 (0661-01-24) (60 жас)
Қайтыс болған жері:	Куфа, Ирак
Ғылыми аясы:	Араб әдебиеті
Жерленген орны:	Наджаф, Ирак
Жұбайы:	Фатима (Аллаһ расулының қызы)
Ұлдары:	• Мухсин ибн Әли • Хасан ибн Әли • Хусайн ибн Әли • Хилал ибн Әли • әл-Аббас ибн Әли • Абдуллаһ ибн Әли • Джафар ибн Әли • Усман ибн Әли • Убайд Аллаһ бин Әли • Әбу Бәкр бин Әли • Мұхаммад ибн әл-Ханафия • Умар бин Әли
Қыздары:	• Зайнаб бинт Әли • Умм Күлсім бинт Әли
Ұлты:	Араб
Шайқастары:	Хайбар шайқасы, Табук шайқасы, Бадр шайқасы, Ухуд шайқасы, Хунайн шайқасы, Бассара шайқасы, Сиффин шайқасы, Қарбала шайқасы
Ол тұралы айтылды:	• Әбу Тураб • Муртаза "Таңдаулы және шүкір етуші" • АсадАллаһ "Аллаһ тағала арыстаны" • Хайдар

Ислам
Бұл мақала келесі тізімдеменің бір бөлігі:
Иман Аллаһқа иман Періштелерге иман Қасиетті кітаптарға иман Пайғамбарларға иман Ақырет күніне иман Тағдыр мен қазаға иман
Ислам негіздері Шаһада Намаз (Дәрет • Ғұсыл) Ораза Қажылық (Умра) Зекет (Пітір садақа)
Мәтіндері мен заңдары Құран • Сүннет Хадис • Хадис ілімі Мұхаммедтіңﷺ өмірбаяндары Ижмағ • Қияс Шариғат • Фиқһ Мазһабтар • Жиһад
Маңызды тұлғалары Мұхаммед ﷺ Әбу Бәкр Омар Осман ибн Аффан Әли ибн Әбу Талиб Мұхаммедтің ﷺ отбасы Мұхаммедтің сахабалары ﷺ Ислам пайғамбарлары
Ислам тарихы Әділетті төрт халифа Халифат Һашим әулеті Умәуилер • Аббасилер Буилер әулеті Тулун әулеті Фатима әулеті Айюб әулеті Сефевид әулеті Дели сұлтандығы Ұлы Моғолдар патшалығы Ұлы Османлы Мемлекеті Мәмлүктер Кордоба халифаты Мурабитун халифаты Муаххидун халифаты Сауд әулеті
Ислам ағымдары Әһл әс-Сунна (сунниттер) Шииттер Сәләфилер Сопылар Исмаилиттер
Ислам мәдениеті Исламтану • Өнері Мейрамдар • Мешіттер Әйелдердің орны Ислам және отбасы Күнтізбе
Ислами терминдер Діни сөздік
Тағы қараңыз
Бұл үлгіні: көру • талқылау • өңдеу

Әли ибн Әбу Талиб әл-Құраши (араб.: علي بن أبي طالب‎ [ʕaliː ibn ʔæbiː t̪ˤɑːlib]; 15 қыркүйек 600 — 24 қаңтар 661) — Мұхаммед пайғамбардың немере інісі, күйеу баласы, сахабасы, төрт халифаның төртіншісі (656—661). Исламды алғаш қабылдаған балалардың қатарынан. Али 656 жылдан 661 жылға дейін Халифа болған. Ол шииттерге де, сунниттерге де саяси және діни жағынан маңызды тұлға есептеледі.^[1]

Али Меккеде туылған, ол Мұхаммедтің туған ағасы Әбу Тәліп пен оның әйелі Фатима бин Асадтың баласы.^[2][3] Ол алғаш ислам дінін қабылдаған еркек делінеді,^[4][5] кей дінтанушылар оны бірінші мұсылман деп атайды.^[6] Ол алғашқы кезде Мұхаммедті қорғап^[7], жаңадан қалыптасқан мұсылман жамағатының барлық соғыстарына қатысады. Мединеге көшкен соң Али Мұхаммед пайғамбардың қызы Фатимаға үйленеді.^[8] 656 жылы, Осман Ибн Аффан халифаны өлтіріп кеткен соң^[9], Мұхаммедттің жақтастары жағынан халиф болуға ұсынылады. Әли билеген кезде арабтарда ішкі соғыс болды және 661 жылы ол Куфадағы мешітте құлшылық етіп жатқанда Харижилік бағытындағылар шабуыл жасап, екі күннен соң өледі.^[10][11][12]

Негізгі аты – Әли ибн Әбу Тәліп ибн Әбдүл Мүттәліп ибн Хишам ибн Әбди Манап ибн Құсайи ибн Киләб ибн Мүррә ибн Кағб Лүей әл-Құрайыши әл-Хашими. Ол – хижрадан жиырма жыл бұрын дүниеге келген, Пайғамбардың ағасы Әбу Тәліптің шаңырағындағы кенже ұл. Хазірет Әли төрт ұл мен тоғыз қыздың әкесі. Бұлардың арасындағы Пайғамбардың “олар менің дүниеде иіскеп сүйген екі райханым” деген ұлдары Хасан мен Хұсейн, қыздары Зейнеп пен Үммүгүлсім Мұхаммед пайғамбардың қызы Фатиманың құрсағынан шыққан. Фатиманың көзі тірісінде ол екінші рет үйленбеген.^[13]

Мүминдердің әміршісі, Жәннатпен сүйіншіленген он сахабаның бірі, Пайғамбардың күйеу баласы, Аллаһтың арыстаны, ғылым қаласының қақпасы ретінде танылған төртінші халифа.^[13] Оның шыншылдығы, батырлығы, Расулаллаһқа жақындығы, тақуалығы мен парасаттылығы кейінгі ұрпаққа өнеге. Бойындағы өшпес иманы мен мұқалмас жігері жағынан да сахабалардың арасында орны ерекше. Пайғамбардың ғұмыр кешкен уақытындағы маңызды соғыстарға қатысып, сайыпқыран батырлықтың үлгісін көрсетті. Пайғамбарымызды жанындай жақсы көрді. Аллаһ елшісі дүние салғаннан кейін де хазірет Әли бүкіл ғұмырын Исламды жаю және сақтау жолында жұмсап, кейінгі ұрпаққа қызыға қарап, тамсана тыңдар тарих қалдырды.

Шииттердің көзқарасы бойынша Әли имам болып есептеледі. Ол терминде имамия деп аталады. Исламдағы шииттік бағыт Мұхаммед пайғамбардың жалғыз мирасқоры, мұсылман уммасын басқаруға лайықты имам ретінде төртінші “тақуа халиф” Әли мен оның ұрпақтарын ғана мойындайтын бағыт.^[14] “Шиа” араб тілінен аударғанда топ, партия, жақтаушылар, көмекшілер деген мағынаны білдіреді.^[15] Имамия - имамдылықты және он екі имамға сенуді діннің негізі деп санап, Хазірет Пайғамбар (с.а.у.) қайтыс болғаннан кейін Хазіреті Әли мен оның ұрпағының имамдар екенін қабылдаған мазһаб. Бұл мазһабтың көзқарасы - Хазіреті Әли мен оның ұрпағының имамдар екенін қабылдау болып табылады. Бұл мазһабтың көзқарасы бойынша Хазіреті Әли және оның он екі ұлы мен немерелері Аллаһтың аяттары және Хазіреті Пайғамбарлық өсиетімен имам болып тағайындалған.^[16]

• Уәлиуллаһ, (Арабша: ولي الله), Мағынасы: Аллаһтың досы.^[17][18]
• Хайдара, (Арабша: حيدرة), Мағынасы: арыстан. .^[19][20]
• Әл-Мұртада, (Арабша: المرتضى) ^[20]
• Әмирул Мүминин, (Арабша: أمير المؤمنين), Мғынасы: мұсылмандардың басшысы.^[21][22]
• Яғсуб әл-Мүминин немесе Яғсубуд дин, (Арабша: يعسوب المؤمنين ويعسوب الدين), Мағынасы:^[19][23]
• Әл-Садиқ Әкбар, (Арабша: الصديق الأكبر), Мағынасы: Сенімді.^[23]
• Әл-Фаруқул Ғазим, (Арабша: الفاروق الاعظم), Мағынасы: Жақсылық пен жамандықты айырушы.^[23]
• Бәбә Мәдинәтул Ғилм, (Арабша: باب مدينة العلم), Мағынасы: Ғылым қаласының есігі. Шиғалара осылай атайды. Суюти өзінің (Тарихул Хулафа" кітабында: "Бұл Хасанның лақабы деп жазған.^[24]. Дегенмен сәләфилер бұл лақабты жоққа шығарады.^[25][26][27]
• Уәлидул Кағба, (Арабша: وليد الكعبة), Мағынасы: Кағбада туған. Кейбір деректер бойынша Әли Кағбада туған.
• Шәһидул михраб. (Арабша: شهيد المحراب), Мағынасы. Михраб шейіті. Михрабта, намазда өлтірілгендігі үшін осылай аталған.

Күнйя - араб сөзі, лақаб ат секілді, дегенмен бір адамның ұл-қыздарының есімдерінің алдына әкесі яғни "Әбу" деген сөз қосылып айтылуы. Мысалы: Әбу Хасан, Әбу Тураб.

• Әбу Хасан, (Арабша: أبو الحسن)
• Әбу Тураб, (Арабша: أبو التراب)
• Әбү Сабтин, (Арабша: أبو السبطين)
• Әбул Хасанайн, (Арабша: أبو الحسنين)
• Әбур Райханатайн, (Арабша: أبو الريحانتين)

Әлидің отбасы - бауырлары бесеу және бірнеше әйелдері болған, ^[28] Әкесі Әбу Талиб ибн Әбдүлмүттәліп, Анасы Фатима бинту Әсәд

Әлидің үш ағасы және екі әпкесі болған.

1. Талиб ибн Аби Талиб
2. Жағфар ибн Аби Талиб
3. Ғақил ибн Аби Талиб
4. Үммү Һәни
5. Жимана бинту Аби Талиб

Фатима әз-Заһра - Мұхаммед пайғамбардың қызы.

Фатимадан көрген ұл-қыздары:

1. Хасан ибн Әли
2. Хусейн ибн Әли
3. Мухсин ибн Әли (Болмаған деген деректер де бар)
4. Зәйнәб бинту Әли
5. Үммүкүлсүм бинту Әли

Үммүл Бәнин Фатима бинту Хизам ибн Халид әл-Киләбийя

Үммүл Бәниннен көрген балалары:

1. Аббас ибн Әли
2. Осман ибн Әли
3. Жағфар
4. Абдуллаһ

Барлығы Кербала шайқасында өлтірілген.

Ләйлә бинту Масғұд ибн Халид әт-Тәмими

Ләйләден көрген балалары:

1. Үммү Әби Бәкі (Кербала шайқасында өлтірілген)
2. Ұбайдуллаһ (Мұхтар әл-Сақафидің қолынан қаза болған)

Әсмә бинт Ғамис әл-Хасғасиден:

1. Үммү Яхйя
2. Ғаун

Үммү Хабиба бинт Зәмға ибн Бахр әл-Тәғләбийядан:

1. Үммү Омар
2. Рұқайя

Үммү Сағид бинт Ғаура ибн Масғұд әл-Сақафийя

1. Үммү Рәмлә әл-Кубрә
2. Үммүл Хасан

Бинту Имрул Қайс ибн Ғади ибн Аус әл-Кәлбиден бір қызы болған. Ол қыз сәби кезінде қайтыс болып кеткен. Имрул Қайс арабтардың атақты ақын, әдебиетші, жыршысы болғын.

Үмәма бинт Аб әл-Ас ибн Рабиғ әл-Ғабшамия (Абдуш Шәмс, Құрайш тайпасынан болған). Анасы Мұхаммед пайғамбардың қызы Зәйнәб. Үмәмамадан Үммү Мұхаммед әл-Аусат туған.

Хәулә бинт Жағфар ибн Қайс әл-Ханафия

“Аллаһтың арыстаны” Әли көп балалы отбасында дүниеге көзін ашты. Әкесі Әбу Тәліптің олардың барлығын бірдей асырап-сақтауға жағдайы келмегендіктен, ол Пайғамбарымыздың (с.а.с.) бақытқа толы, нұрлы отбасында өсті. Мұхаммед пайғамбар жанындай жақсы көрген көкесі Әбу Тәліпке көмектесу үшін басқа ағайын бауырларымен кеңесті. Олар тілектерін көкесіне білдіріп, балаларының кейбіреулерін өздерінің қарауына беруді ұсынды.

Әбу Тәліп:

– Балаларымның арасынан қалағандарыңды алыңдар, бірақ Ақилді өзіме қалдырыңдар, – деп, олардың тілектерін қабыл етті.

Әлиге тағдыр тамаша сыйын тарту етіп, оны Пайғамбар өз қарауына алды. Ол кезде Әлидің әлі бес жасар бала кезі. Бұл – баланың нағыз тәрбиеленуге ыңғайлы, қалай бағыт берсең солай жүріп, жақсылыққа, ізгілікке тән нәрселерді бойына суды құмдай сіңірер таза шағы. Тап осындай кезеңде Пайғамбардың нұрлы шаңырағында тәрбиеленуі оны қараңғылық дәуірінің жаман індеттерін бойына жұқтырудан аман алып қалды. Сол замандағы арабтардың табынып жүрген пұттарына табынбай, өмірін тура жолдан жаңылыспай өткізуге себепкер болды. Бұл ол үшін көктен тілегені жерден табылған үлкен бақыт еді.

Тарихшылардың берген мәліметтеріне қарағанда, баһадүр Әли тоғыз немесе он жасында мұсылман болған. Исламды қабылдауы төмендегі оқиғаға байланысты: Бір күні Әли Пайғамбарымыз (с.а.с.) бен Хадиша анамыздың (р.а.) намаз оқығандарын көріп, таңырқай қарап, “бұл не өзі?” деп сұрайды. Пайғамбар: “Бұл – Аллаһтың пайғамбарлар арқылы жіберген діні. Сені еш ортағы жоқ бір Аллаһқа иман келтіруге, Лат пен Ұзза пұттарына бас имеуге шақырамын”, – деп, оны Исламды қабылдауға үндеді.

– Бұл жайлы мен әлі ешнәрсе естіген емеспін, мұны жақсы білмеймін. Әкеммен ақылдаспай тұрып ешнәрсе дей алмаймын, – деп, Әли ойлануға мұрсат сұрайды. Алайда Пайғамбар ол кезде дінді ашық түрде жариялауды бастамағандықтан, мұны басқалардың естігенін қаламай:

– Ей, Әли, мұсылман болмасаң да мұны жасырын ұста. Ешкімге айтпа, – дейді. Түні бойы кірпік айқастырмай шыққан оның жүрегі Исламға жылынып, ертесі күні таң атысымен Пайғамбарымызға (с.а.с.) барып:

– Кеше мені нені қабылдауға шақырған едіңіз? – дейді Әли толқып...

Пайғамбар:

– Аллаһтан басқа тәңірдің жоқ екендігіне, құлшылыққа Аллаһтың ғана лайық екендігіне куәлік ет. Лат пен Ұзза пұттарынан бас тарт. Аллаһқа ешқандай серік қоспа! – дейді^[29]. Сол сәттен бастап Әли (р.а.) Исламды қабылдады. Ол Хадишадан кейін Исламды алғаш қабылдаған адам бақытын иеленді. Ес біліп етек жапқалы Пайғамбарымыздың тәрбиесінде өскен Әлидің (р.а.) пәк көкірегі өзге түгіл өзіне пайдасы жоқ пұттарға табынудан аман қалды.

Бала кезінен мұсылмандықты қабылдаған жау жүрек Әли өмірінің соңына дейін Ислам жолында табандылық пен шынайылық, Аллаһқа деген иманының беріктігі мен Расулаллаһқа деген сүйіспеншілігінің асқан үлгісін көрсетті.

Мұхаммед пайғамбар һижрет еткен түні, Аллаһ елшісін өлтіруге бел буған мүшріктерді жаңылту үшін басына төніп тұрған қатерге қарамастан, Расулаллаһтың төсегіне жатудан қаймықпады. Пайғамбар Әлиді қалдыру себебі, Меккедегі кейбір адамдардың аманаттарын қайтарып беру болатын. Бұл – Пайғамбарыдың қаншалықты сенімді әрі пайғамбарлық ісінде қаншалықты шынайы болғандығының айғағы. Жаулары өзін өлтірудің қамын жасап шарқ ұрса да, ол өміріне төнген қатерге қарамастан аманатты иелеріне беруді ойлайды.^[30] Хазірет Әли һижрет еткен кезінде 23 жаста болатын. Бұл адамның келешек өміріне жоспарлар құрып, өз ғұмырының қызықты әрі мағыналы өтуі үшін қадам жасайтын бұла шағы. Өмірдің осындай тәтті кезінде мұндай қатерлі іске бел буу кез келгеннің қолынан келе бермейді. Арыстан жүрек Әли мұны үлкен қуанышпен қабылдап, Аллаһ расулы үшін жанын беруге әрдайым дайын екенін көрсетті. Ол үш күн бойы Меккеде қалып, аманат иелеріне аманаттарын таратып бергеннен кейін ғана анасы Фатима, Аллаһ расулының кенже қызы, көзінің нұры – Фатима және бірнеше кісімен бірге Мәдинаға қарай бет алды. Күндіз жасырынып, түнде жол жүріп Мәдинаға таяу маңдағы Құбаға жетті. Сол жерде Аллаһ расулымен қауышты. Пайғамбар Әлиді қасына шақыртты. Ұзақ жол жүруден аяғы қажалып, жара болды. Аяғындағы жаралары еркін жүруіне мүмкіндік бермегендіктен Пайғамбардың өзі Әлидің қасына келді. Аяғындағы асқынған жараларды көргенде, мейірімділік Пайғамбары көз жасына ие бола алмады. Шипалы түкірігін оның жарасына жағып, дұға етті. Әлидің аяғындағы ауыр жаралар бірден пышақ кесті жазылып шыға келді.^[31]

Мұсылмандар Әлиді оның алып тұлғасы, ержүрек жауынгерлік сипаты жайлы көп сыз етеді. Тәбук шайқасынан басқа Ислам үшін жасалған бүкіл шайқастарда ол аңызға айналарлық ерлік танытты. Тәбук соғысына Аллаһ елшісінің арнайы бұйрығы бойынша қатыспады. Әли тәрізді қас батырға Ислам жолында жасалған соғысқа қатыспау өте ауыр тиді. Іші қазандай қайнап, намыс тұла бойын өртеп:

– Ей, Аллаһтың Елшісі, мені бала-шаға мен қатын-қалаштың арасында қалдырып кетесіз бе? – деп сезімін ақтарған Әлиге Пайғамбар:

– Харунның Мұсаға өкілдік еткеніндей, сен де маған өкілдік еткің келмей ме? Өкінішке орай, менен кейін пайғамбар келмейді, – дегеннен кейін ғана көңілі сабасына түсіп, Пайғамбардың орнына өкіл болып, Мәдинада қалуға көнеді.^[32]

Ислам тарихы тұрғысынан ең алғашқы және аса маңызды шайқас – Бәдір шайқасы. Бұл шайқаста мұсылмандар сан жағынан аз әрі соғыс тәжірибесі тұрғысынан да мүшріктерден әлсіз еді. Мұны мүшріктер жақсы білгендіктен, мүмкіндікті уыстан шығармай осы шайқаста мұсылмандарды бесікте тұншықтыру үшін жандарын салды. Бірақ, Аллаһтың құдіретімен иман толы жүректер мүшріктердің мысын басты. Бұл шайқаста Мұхаммед Пайғамбар Аллаһтан ат төбеліндей ғана Ислам жамағатын жер бетінен жоймауды, жеңіліске ұшыраса, Аллаһтың есімін әлемге жар салар ешкімнің қалмасын айтып тілек тіледі. Аллаһ оның тілегін қабыл етіп, бұл аз ғана жамағатты аман алып қалады.

Ерте уақыттарда әскерлер шайқасқа кіріспестен бұрын екі жақтың қас батырларының жекпе-жекке шығу салты кең тараған. Осы салт бойынша, мүшріктер араларынан Ұтба, Шәйбә және Ұтбаның ұлы Уәлид тәрізді жауынгерлерін ортаға шығарды. Бұларға қарсы шықпақшы болған ансардан үш кісіге олар: “біз Мәдинаның малшыларымен шайқаспаймыз, бізге өзімізге лайық адам шығарыңдар”, – деп тәкаппарланды.

Осыған орай Пайғамбар Аллаһтың арыстаны Хамза, хазірет Ұбайда және баһадүр Әлидің шығуын бұйырды. Жаужүрек Әли қарсысына шыққан азулы дұшпан Уәлидті әп-сәтте сілейтіп, хазірет Хамзаға көмектесті. Арыстандай айбарлы Хамза мен Ұбайда жарақаттанып қалса да, қарсыластарын жер жастандырады. Бұл жекпе-жек мұсылмандардың көңілдерін көтеріп, оларды жеңіске жетеледі.^[33]

Ухуд шайқасында арыстан жүрек Әлидің көрсеткен ерлігі Бәдірдегі ұрыста көрсеткен ерлігінен бір мысқал да кем емес. Бұл шайқаста мүшріктер Мұхаммед пайғамбарды өлтіріп, Ислам дінін жою үшін бар күшін салды. Әрине, жүрегі иманға толы, шейіттікті көксеген Әли, Хамза шейіт болған бұл шайқаста, Пайғамбардан екі елі айрылмай оны өз денесімен қорғады. Бұл шайқас жайлы хазірет Әли былай дейді: “Соғыстың барынша қызған шағында бір сәт Аллаһ расулын көзден жырақ етіп алдым. Өлгендердің арасынан іздедім, ол жерден таппадым. Сол сәтте өз-өзіме, “Ант етейін, Аллаһ расулы шайқастан қашпайды. Оны өлілердің арасынан да таппадым. Сірә, істеген істеріміз үшін Аллаһ наразы болып, оны өзінің жанына алды. Бұдан кейін мен үшін шайқасудан басқа абзалы жоқ” дедім. Сосын дұшпанға қарсы ұмтылдым. Олар өздеріне қарсы келе жатқанымды көріп, абдырап аралары ашыла бастаған кезде, Аллаһ расулының олардың араларында қалып кеткендігін көрдім”^[34].

Хайбар шайқасында да Әли батырлығымен көзге түсті. Хайбар – Мәдинадан қуғындалған яһудилердің стратегиялық маңызы бар мекені. Яһудилер сол жерде бірігіп, мұсылмандарға қарсы күш жинауға тырысты. Бұған жол бермеу үшін Аллаһ расулы (с.а.с.) оларға қарсы қол жинап, Хайбарды қоршауға алады. Хайбар алынбай қоршау ұзаққа созылғанда Аллаһ расулы:

– Ертең туды Аллаһ пен Оның Расулы жақсы көрген, ол да Аллаһ пен елшісін жақсы көретін араларыңдағы біреуге беремін. Аллаһ соның көмегімен жеңіске жеткізеді, – деді. Бұл сөз сахабаның арасында үлкен толқу тудырды. Бұл ардақты адамның кім болатындығын көбісі білуге құштар болып, түні бойы көз ілмеді. Әрине, Аллаһ расулының (с.а.с.) сүйіншілеген бұл адамның орнында болу әркімнің арман-тілегі ғой. Олар үшін Аллаһ пен Расулы разышылығына ие болу бүкіл салтанатты аяқтарының астына жайып салғаннан да қымбат болатын. Таңның атысын бәрі шыдамсыздана күтті. Көптен күткен сәт те келіп жетті. Аллаһ расулы туды алып келуді әмір етті. Ту әкелінген кезде ол Әлидің қайда екенін сұрады. Сахабалар оның көзінің ауырып жатқандығынан хабар берді. Пайғамбарымыз Әлидің келуін әмір етті. Пайғамбарлар мырзасы (с.а.с.) Әлидің көздерін сипап дұға еткенде, Аллаһ шипа беріп, көздері дерттен айықты. Аллаһ елшісі оған туды табыстап: – Аллаһ саған жеңіс нәсіп еткенге дейін тоқтамай ұрыс сал, – деді.^[35]

Бас айналдырар бақытқа ие болған Әли Пайғамбары-мыздың (с.а.с.) ақ туын Хайбар қорғанына апарып тікті. Осы сәтте яһудилердің батыры Мәхраб әскерлерімен сыртқа шығып, мұсылмандарды жекпе-жекке шақырды. Бұған қарсы хазірет Әли шығып, оның басын кеудесінен қалпақтай ұшырды. Мұны көріп қуанған Пайғамбарымыз (с.а.с.):

– Қуаныңдар! Хайбардың алынуы жеңілдеді, – деді. Әскерлер қорғанға қарай лап қойды. Қалқанын қолынан түсіріп алған Әли қорғанның темір есіктерінің бірін жұлып алып, оны қалқан етті. Қақтығыс біткен соң Әли есікті жерге тастады. Бірақ бұл есікті сегіз адам жабылып көтере алмады.^[36]

Жалаңтөс батыр Әлидің көрсеткен ерен ерліктері мен бірнеше күнге созылған қоршаудың нәтижесінде Хайбар алынды.

Ислам тарихындағы аса маңызды шайқастардың бірі – Хәндак шайқасы. Өйткені құрайыштар бұл шайқастан кейін өрескел зұлымдыққа толы шабуылдарын тоқтатуға мәжбүр болды. Мәдинадан шығып Мекке мүшріктеріне қосылған яһудилердің де арандатуымен тұтанған бұл шайқаста мүшріктер үлкен қол жинап, мұсылмандарды жер бетінен жоюды мақсат тұтты. Салман Фарисидің ұсынысы бойынша мұсылмандар қаланы қоршай ор қазып, өздерінен үш есе көп мүшріктерге қарсы шайқасты. Бұл шайқаста да жаужүрек Әли үлкен ерлік көрсетті. Ол мүшріктердің сапындағы арабтардың арасында “мың адамға татиды” деп танылған Амр ибн Әбдууыдпен жекпе-жекке шықты. Исламның азулы дұшпаны Әбдууыд орды қарғып өтіп:

– Маған қарсы кім шығады? Сендердің сенімдерің бойынша шейіт болғанның баратын жәннаты қайда? Неге менің қарсыма біреуді шығармайсыңдар? – деп мысқылдап, менменсіп айқайлап, атын ойнақтатты. Бұған қарсы Әли шыдамай:

– Мен шығайын, ей, Аллаһтың елшісі, – дегенде Пайғамбарымыз (с.а.с.):

– Оның Амр екенін білмейсің бе? – деді. Хазірет Әли Аллаһқа және өзіне деген шексіз сеніммен:

– Амр болса, болсын, – деп оған қарсы шығып, өзіне қатты сенген өркөкірек мүшріктің жанын жәһаннамға жіберді.

Сонымен қатар Ардақты елші (с.а.с.) Әлиге Зүлфиқар қылышын сыйлады. Әли өмірінің соңына дейін осы қылышты жанынан бір елі тастамады.^[37].

Жүрегі иман нұрымен нұрланған, алып тұлға Әлидің (р.а.) халифа болып тағайындалуы Ислам тарихының ең күрмеуі көп күрделі кезеңіне сәйкес келді. Хазірет Осман шейіт етілгеннен кейін Ислам үмбеті басшысыз қалып қойды. Жан-жақтан анталаған бүлікшілер өздерінің ыңғайына бағындырып, ырқына көндіріп өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін тез арада халифаның тағайындалуын талап етті. Халифалықты мойнына алуға ешкім тәуекел жасай алмады.^[38]

Ақыр соңында, Ислам үмбетінің бірлігі үшін бұл қиын міндетті нар Әли өз мойнына алады. Бар ерікжігерін бүлікті тұншықтырып, бірлікті тірілтуге жанын салып, ақылы мен батырлығын және тәжірибесін қолданып бақты. Оның халифалығы кезінде Ислам тарихында кейінгі ұрпақтың әрқашанда қайғымен ескеалатын ішкі (Жәмәл, Сыффин) шайқастарын бастанөткізді.^[39]

Оның халифалығы төрт жыл тоғыз айға созылды. Хижра жыл санағының қырқыншы жылы, Рамазан айының он жетісінде, жұманың таңында, таң намазын оқуға шыққан хазірет Әлиді харижит Абдуррахман ибн Мүлжәм улы қылышымен басынан жарақаттады. Соның салдарынан, алпыс үш жасында Әли де өтті дүниеден. Ислам үмбеті арыстан жүректі, даналық дариясы Әлисіз қалды...^[40]

66-шы жылы 27-ші Рамазан айында, 661-ші жылдың 27-ші қаңтарына сәйкес келетін, Куфаның Ұлы мешітінде дұға еткен кезде Али Хариджит Абд-аль-Рахман ибн Мулжам шабуыл жасады.

1. ↑ Араб википедиясы
2. ↑ Sallabi Dr Ali M Ali ibn Abi Talib (volume 1). — P. 52–53.
3. ↑ Sahih Muslim, Book 21, Hadith 57.
4. ↑ Kelen 2001, 29бет.
5. ↑ Watt 1953, xii
6. ↑ https://www.al-islam.org/brother-prophet-muhammad-imam-ali-mohamad-jawad-chirri/4-first-muslims#f_1e0fbce4_5 The First Muslims www.al-islam.org Retrieved 23 November 2017
7. ↑ cite book Razwy Sayed Ali Asgher A Restatement of the History of Islam & Muslims 72б.
8. ↑ Britannica
9. ↑ Ashraf (2005), pp. 119-120бет. Madelung (1997), pp. 141-145бет.
10. ↑ Lapidus 2002. 47бет.
11. ↑ Holt Lambton Lewis 1970. 70–72бет.
12. ↑ Tabatabaei 1979. 50–75бет and 192бет.
13. ↑ ^{a b} Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 103-бет.
14. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
15. ↑ ИСЛАМДАҒЫ ШИИТТІК БАҒЫТ-Нағима БАЙТЕНОВА, филос. ғ.д., профессор, Сұлтанмұрат Абжалов, дінтану магистрі.
16. ↑ Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
17. ↑ الإمامة وأهل البيت ج 2 - محمد بيومي مهران
18. ↑ إمامة أمير المؤمنين عليه السلام في القرآن الكريم
19. ↑ ^{a b} الاسم الشريف والكنية المباركة
20. ↑ ^{a b} المناقب: ج3، ص106، فصل في تسميته بعلي والمرتضى وحيدرة وأبي تراب
21. ↑ القرآن الكريم ورواية المدرستين ج3 Мұрағатталған 21 қазанның 2014 жылы. للسيد مرتضى العسكري
22. ↑ لقب أمير المؤمنين Мұрағатталған 16 наурыздың 2020 жылы.
23. ↑ ^{a b c} سماه الرسول بهذا كما ورد في كتب الفريقين ولكن ضعفها أهل السنة كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال - حرف الفاء
24. ↑ تاريخ الخلفاء للسيوطي - باب علي بن أبي طالب - فصل في الأحاديث الوارده في فضله
25. ↑ « موضوع» (سلسلة الأحاديث الضعيفة6/518 ح رقم2955).
26. ↑ ذكره الحافظ عن جابر مرفوعا. ثم قال « الحديث منكر» (لسان الميزان1/197).
27. ↑ (7/165) من الميزان يصف الذهبي الخبر بأنه باطل.
28. ↑ әл-Бидәйә уән Ниһәйә кітабы. Ибн Касир Мұрағатталған 17 тамыздың 2017 жылы.
29. ↑ Кандыхләуй, 1, 66 .
30. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 106-бет.
31. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 107-бет.
32. ↑ Муслим, Фадаилу-с- сахаба:31.
33. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 108-бет.
34. ↑ А. Куружан, 236.
35. ↑ Муслим, Фадаилус- сахаба: 33-34
36. ↑ Табақат, 2:110-112; Инсануль ´уйюн, 2: 737.
37. ↑ А. Куружан, 234-236.
38. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 123-бет.
39. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 125-бет.
40. ↑ Саңлақ сахабалар. Алау Әділбаев. Алматы-2010ж. 128-бет.

Әділетті төрт халифа Әбу Бәкр ас-Сидиқ (632—634)  •  Омар ибн әл-Хаттаб (634—644)  •  Осман ибн Аффан (644—656)  •  Әли ибн Әбу Талиб (656—661)

Сахабалар Абдуррахман ибн Ауф ○ Талха ибн Ұбайдуллаһ ○ Аббад ибн Бишр ○ Аббас ○ Абдуллаһ ибн Аббас ○ Абдуллаһ ибн Абдуль-Асад ○ Абдуллаһ ибн Масғұд ○ Абдуллаһ ибн Рауаһә ○ Абдуллаһ ибн Сәләм ○ Абдуллаһ ибн Убәй ○ Абдуллаһ ибн Умм Мактум ○ Әз-Зубайр ибн әл-Аууам ○ Абдуллаһ ибн әз-Зубайр ○ Абдуллаһ ибн Омар ○ Абдуррахман ибн Әбу Бәкр ○ Айша бинт Әбу Бәкр ○ Әбу Зәрр әл-Ғифари ○ Абдуллаһ ибн Хузафа әс-Саһми ○ Абдуллаһ ибн Джафар ○ Әбу Әйюб әл-Ансари ○ Әбу Бәкр ○ Әбу Дуджана ○ Әбу Фуһәйра ○ Әбу Хузайфа ибн әл-Муғира ○ Әбу Һурайра ○ Әбу Суфйан ○ Әбу Убайда ибн әл-Джаррах ○ Әбул-Ас ибн әр-Рабиға ○ Әбу әд-Дарда ○ Әбу Хузайфа ибн Утбә ○ Әбу Мұса әл-Ашғари ○ Әбу Саид әл-Худри ○ Әл-Бара ибн Мәлик әл-Ансари ○ Әли ибн Әбу Tалиб ○ Аммар ибн Ясир ○ Әнәс ибн Мәлик ○ Башир ибн Сағд ○ Біләл ибн Рабах ○ Фадл ибн Аббас ○ Фатима ○ Фәйруз әд-Дайлами ○ Һабибә бинт Убәйд-Аллаһ ○ Хадиша бинт Хууәйлид ○ Хамза ибн Абдуль-Мутталиб ○ Хатиб ибн Әбу Балта ○ Һишам ибн әл-Ас ○ Хузайфа ибн әл-Йаман ○ Джафар ибн Әбу Талиб ○ Мусғаб ибн Ұмәйр ○ Миқдад ибн Асуәд ○ Муаз ибн Джәбәл ○ Муғира ибн Шуғба ○ Мұхаммад ибн Әбу Бәкр ○ Әбу Қатада ○ Рабиға ибн әл-Харис ○ Сағд ибн Әбу Уаққас ○ Сафия бинт Абд әл-Мутталиб ○ Саид ибн Амир ○ Сағид бин Зәйд ○ Сәлман әл-Фариси ○ Суһайб әр-Руми ○ Осман ибн Аффан ○ Үбәй ибн Кағб ○ Умәмә бинт Зайнаб ○ Омар ибн әл-Хаттаб ○ Уқба ибн Амир ○ Усама ибн Зәйд ○ Зәйд ибн Арқам ○ Зейд ибн Сабит ○ Зәйнаб бинт Әли