Пандора

Пандора (гр: Πανδώρα, πᾶν – pān – "бәрі" дегенді, δῶρον –, dōron – "сый" дегенді білдіреді. Мұнда "бәрінің сыйы", "бәрі берген", "Құдайлар сыйы" мағынасында айтылған.^[1]) — грек мифологиясында от құдайы Гефест пен Афина Құдайлардың құдайы Зевстің бұйрығы бойынша су мен топырақтан жаратқан жер бетіндегі тұңғыш әйел заты. Әйгілі Пандора қалбырының ашушысы.^[2][3]

Құдайлар оған түрлі ғажайып қасиеттер дарытады. Афродита оған сұлу етеді, Афина оған керемет әдемі киім сыйлайды, бірақ Афина Пандораға ақыл-парасат сыйлаудан бас тартады, сөйтіп оның іс-әрекеті жеттік ойлаудан емес, көңіл бұруы, қызығу бойынша болады. Ал, Хермес оған сөйлеуді үйретіп, "өтірік айтатын, қулыққа салынатын сөз шешендігін дарытады.Хермес тағы оған "тоғышар сана мен алдамшы табиғат" дарытады. Оған Пандора (баршаның сыйы, Құдайлардың сыйы) деп Хермес ат қояды. Оның тағы бір аты Анесидора (Anesidora), сыйлық жеткізуші деген мағынада айтылған. Гесиодтың（шамамен б.з.д.8-7ғасырларда өмір сүрген） ертегісі бойынша, Зевс оған қалбыр жібереді, Прометей Зевстен келген қандай-да бір сыйды қабылдамау туралы айтқан болса да, інісі, Пандораның күйеуі Прометейдің сөзін тыңдамай Қалбыр (әсілі Құмыра болған) ішіндегіні көруге құмартып ашып жібереді. Сөйтіп әлгі қалбырдан жер-әлемге түрлі жамандықтар тарайды — ашкөздік, жасандылық, өсек, қаралау, қызғаншақтық, жала жабу, қайғы-қасірет дегендер сол сәтте басталады. Ол абдырап қалбырды қайта жапқанда ішінде тек Үміт қана қамалып қалған екен.

Пандора аңызы тым ежелгі аңыз болып, көптеген нұсқада айтылады, ұқсамаған мағынада түсіндіріледі. Бірақ, қайткен күнде де ол жер бетіндегі Күнәнің қалай пайда болуы туралы айтылған ең алғашқы түсіндіру есептеледі. VIIғ. грек ақыны Гесиод "Құдайлар шежіресі" (570-ші жолында) кітабында Пандораны тілге алады және өзінің «Жұмыс және күндер» （Works and Days） еңбегінде Пандора туралы және Пандора қалбыры туралы ертегіні әдеби тілде баяндайды. Ол батыс мәдениетінің өзегіне сіңіп, жанама түрде Алғашқы күнә және христиан теологиясының қалыптасуына әсер етті.

Прометей адамзатқа Құдайлардан от ұрдап жеткізге кезде, Құдайлардың Құдайы Зевс Пандораға бір қалбыр беріп, оны ашпай сақтауды бұйырады. Бірақ Пандора ішінде не барын білгісі келіп, шыдай алмай ақыры қалбырды ашып жібереді. Сонымен қалбыр ішіне салынған бақытсыздық туғызатын көптеген жамандықтар — ауыру-науқас, пәле-қаза, өтірік, қызғаншақтық, зұлымдық, ... дегендер қалбыран шығып жер-әлемге тарап кетеді. Пандора қалбырды ашқанға дейін жер беті өте тыныш, бейбіт, жақсылықтарға бай болса керек, енді ол ғажайып дүние бүлініп, түрлі жамандықтар өрши бастайды, дүние аласапыран болып бұзылып, шайқала бастайды. Қорқып кеткен Пандора қалбырды жауып үлгіреді. Нәтижеде қалбыр ішінде тек "Үміт" ғана ұшып шыға алмай қалған екен.^[4] Сөйтіп, адамзат баласы үздіксіз азап тартып, дүниеде не бір сорақылықтар арт-артынан туылып жатса да, өмірінде не бір бәлеге ұшыраса да, қайткен күнде де үмітін жоғалтпайтын болыпты.

Екінші бір айтылым бойынша, Пандораның ұстап қалғаны "болжау" болған екен. Сондықтан "болжау" қалбыры түбінде қалып, адамзат азапты, түңілісті өмірде де үмітін жоғалтпайтын, ертеңін болжап өмір сүре беретін болған екен. Егер Пандора сәл кешігіп, сол "үміт", не "болжаудың" өзін жіберіп алғанда адамзат өмірінде еш үміт қалмай, адамзаттың болашағы құрып, барлық үміті бос қиялға айналып, дүние құрып-жоғалып кеткендей екен. Пандора қалбырындағы үміт әлі сол қалбыр түбінде жатқандықтан, сол үміт қашанда өмірде дұрыс орындалмай жататын көрінеді. Тағы бір айтылымдар бойынша, Пандора қалбырының ішінде тек жамандықтардан басқа бақыт, достық, махаббат секілді жақсылықтар да болған көрінеді. Демек Пандора сол қалбырдың аузын жапқанда үміт солардан қалып қалыпты-мыс.

Қазіргі сөз мағынасы бойынша Пандрора қалбыры "Жамандықтың жамырауы, зұлымдықтың ұядан шығуы" мағынасында, "Үміттің орындалмауы" мағынасында, "тек үміті ғана қалды" мағынасында, "азырақ қателік үлкен жамандыққа ұрындырады" мағынасында айтылады. Пандора Қалбыры ертегісі христиандық күнә мәдениетіне де өзіндік ықпал етті. Ол бойынша Адам ата мен Хауа ана бейіште шектелген алманы жеп қойып, Құдай алдында жазықты болып, жер бетіне қуылған соң, енді олардың ұрпағы, үрім-бұтағы сол бір алғашқы күнәні арқалап туады деген сөз. Христиандық мәдениетте өте ашық айтылатын Алғашқы күнә сол Пандораның қалбырды ашып жіберуі, содан күні бүгінге дейінгі жамандықтардың жайылуы, содан тек адамзаттың Құдайға деген үміті ғана құтқаратыны бұл енді параллел қабатталы логика есептеледі.

Түпнұсқа ертегіде қалбыр (pyxis) емес, құмыра (pithos) делінген. Құмыра ежелгі гректердің салтанатты асында тамақ құятын, салатын ыдыс есептеледі. Бірақ 16ғ. гуманист Роттердамдық Эразм Гесиодтың ертегісін латыншаға аударады. Ол гректің pithos (құмыра) сөзін pyxis (қалбыр) мағынасында пайдаланады. Содан былай осы тарихи қателік кейін ол әлемдік ортақ сөзді барлық тілдерге "қалбыр" етіп тарқатып жіберді.