Нигер

Нигер Республикасы фр. République du Niger
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Fraternité, travail, progrès»
Әнұран: «La Nigérienne»
Тарихы
Тәуелсіздік күні	3 тамыз 1960 жыл (Франциядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	француз тілі
Елорда	Ниамей
Ірі қалалары	Ниамей, Зиндер, Маради
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президенті Премьер-министрі	Мохамед Базум Ахмуду Махамаду
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 21-ші орын 1 267 000 км² 0,02
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2012) • Тығыздығы	20 672 987 адам (61-ші) 17 138 707 адам 12,1 адам/км²
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	23,475 млрд.[1] $ (140-шы) 1,213[2] $ (183-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	9,869 млрд.[3] $ (136-шы) 510[4] $ (179-шы)
АДИ (2018)	▲ 0,354[5] (төмен) (189-шы)
Валютасы	КФА франкы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.ne
ISO коды	NE
ХОК коды	NIG
Телефон коды	+227
Уақыт белдеулері	UTC+1 және Africa/Niamey

Нигер (фр. Niger [niˈʒɛʁ] ^тыңдау), ресми — Нигер Республикасы (фр. République du Niger) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы – 1267 мың км². Халқы 10,1 млн. (2000). Жергілікті тұрғындары хаусалар 4,2 млн., джерма 2,3 млн., фульбелер 1,3 млн-ға жуық, туарегтер 900 мың, канурилер 800 мың. Олардан басқа тубулер, сонгаилар, гурмалар қоныстанған. Елде 50 мың сириялықтар, ливандықтар, француздар бар. Астанасы – Ниамей қаласы Әкімшілік жағынан 7 департаментке, 33 округке бөлінеді. Ресми тілі – француз тілі. Халқының 80%-ы мұсылман-сүнниттер, 1%-ы христиандар, қалғандары жергілікті наным-сенімдерді ұстанады. 1989 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – президент. Жоғарғы заң шығарушы органы – ұлттық жиылыс. Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Ақша бірлігі – Африка қаржы қауымдастығының франкі. Ұлттық мейрамы 18 желтоқсан – Республика күні (1958), БҰҰ-ның, Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі.

Нигер аумағының көпшілік бөлігін Сахара (биікт. 200 – 500 м), орталық бөлігін Аир үстірті (биіктігі 800 метрге дейін), оңтүстік-шығысын Чад көлі қазаншұңқырының солтүстік-батыс бөлігі, оңтүстік-батысын Нигер өзенінің орта ағысы бойындағы аңғарлар алып жатыр. Пайдалы қазбалары – уран кентасы, қалайы, вольфрам, ниобий, темір кентасы, ас тұзы. Климаты – шөлді тропиктік және субэкваторлық. Жыл бойғы орташа температура 20 – 34ӘС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 мм (солтүстік-шығысында), 600 – 800 мм (оңтүстік-батысында). Ірі өзендері – Нигер, Комадугу – Йобе. Чад көлінің едәуір бөлігі Нигерге қарайды. Жері негізінен қызыл қоңыр, қызғылт топырақты. Елдің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде саванна, қараған, баобаб, пальма, солтүстігінде астық тұқымдастар аралас бұталы өсімдіктер өседі. Арыстан, піл, буйвол, керік, шибөрі, қорқау қасқыр, т.б. кездеседі.

Пайдалы қазбалардың негізгі кен орындары Каламус және Липтако үстірттеріндегі кристалды жыныстардың шығысында, сондай-ақ елдің орталығы мен шығысындағы шөгінді жыныстарда кездеседі. Елдің басты байлығы-уран кені, оның қоры бойынша Нигер әлемде тоғызыншы орында (өндіру бойынша алтыншы орында). Уран кені (уран оксиді) барланған қорлары 200 мың тоннаға бағаланады. уранның негізгі кен орындары Каламус үстіртінің батысында орналасқан. Өндіру Арлит және Акута қалаларында жүзеге асырылады. Іздеу жұмыстары уран Джадо үстіртінде де жүргізілуде, кавара оазистерінде үлкен қорлар табылды, Нигерде уранның таралуы әлдеқайда кең деген болжам бар.

Ураннан басқа, ел басқа қазбаларға да бай. Агадес қаласының солтүстігінде Ану-Арарен көмір кен орны орналасқан, оның қоры шамамен 6 миллион тонна.көмірдің төмен сапасы таяз тереңдікпен (шамамен 40 м) өтеледі. Нигердің шығысында, Манга бассейні мен Чад көлінің шөгінді жыныстарында мұнай қабаттары бар. Сай қаласының маңындағы темір рудасының кен орнында 600-700 млн т шикізат бар . Тапоа қаласының ауданында фосфориттердің ірі кен орны (500 млн т) игерілуде. Тиима және Эльмеки ауылдарының маңында касситерит өндіріледі.

Жеке геологиялық зерттеулерден мыс, ниобий, литий, марганец, кобальт, никель және басқа да пайдалы қазбалар табылды. Елдің жер қойнауын геологиялық барлау, зерделеу және игеру ел экономикасын дамытудың маңызды және перспективалы міндеті болып табылады.

Нигер топырағы өте нашар. Нигердің солтүстігінде, тасты үстірттерде және құмды шөлдерде топырақ жамылғысы жоқ. Тек су пайда болған жерлерде, тікенді бұталар мен құрғақшылыққа төзімді дәнді дақылдар қарабайыр құмды топырақты құрайды. Нигердің оңтүстігінде, Сахелиде топырақтың таралуы ылғалдың мөлшеріне байланысты. Бұл негізінен әртүрлі қуаттылықтағы қызыл топырақтар мен құмды топырақтар. Сахелидің құмды топырақтарында гумус аз, бұл оларды жел эрозиясына осал етеді. Елдің шығысында, Чад көлінің бассейнінде тұзды батпақтар жиі кездеседі. Өзен аңғарларында, вадиде және су жиналатын депрессияларда ауыл шаруашылығына қолайлы аллювиймен байытылған сазды топырақтар кездеседі. Нигер жердің шөлейттенуіне әкелетін топырақтың тозуы мен эрозиясымен сипатталады, сондықтан топырақты қалпына келтіру және сақтау үшін күрес елдің маңызды міндеті болып табылады

Нигер гидрографиялық желісінің негізін елдің оңтүстік-батысында ағып жатқан Нигер өзені және оңтүстік-шығыста орналасқан Комадугу-Йобе өзенімен ағып жатқан Чад көлі құрайды . Елдің қалған бөлігінде қысқа жаңбырлы маусымда ғана толтырылатын уақытша ағындар (вади) бар.

Нигер өзені, Африканың ұзындығы бойынша үшінші өзен, ел аумағы арқылы шамамен 600 км ағып, елдің астық қоймасы болып табылатын кең құнарлы жазықты құрайды. Өзен Малимен шекараны салыстырмалы түрде аз су арқылы кесіп өтеді, шөлдерде айтарлықтай буланып кетеді. 200 км бойы өзен липтако үстіртінің кристалды жыныстарынан өтеді. Нигерде елдің астанасы Ниамей орналасқан, онда бірнеше көпірдің бірі — Кеннеди көпірі өзеннен өтеді. Ниамейдің оңтүстігінде өзен арнасы тығыз құмтастарға салынған, онда су тасқыны кезінде ол ені 5 шақырымға жетеді. Бенинмен шекарада Нигер Атакора тау сілемінің жоталарын айналып өтеді, өзеннің иілісі "В" әрпіне ұқсайды, осында орналасқан ұлттық саябаққа атау берді. Ел аумағында Нигер бірнеше өзендерді алады, олардың ең үлкені оң жағалаудан: Горуол, Даргол, Сирба, Горуби, Тапоа, Алибори, Сота және Мекру. Оң жағалаудағы өзендердің көпшілігі құрғақ мезгілде, желтоқсаннан маусымға дейін кебеді.

Нигерде адамдар ерте қоныстанған. Чад өзенінің солтүстік-батысынан неолит заманына жататын алуан түрлі айғақтар табылса, Аир үстірті ауданында тасқа салынған бейнелер мен таңбалар сақталған. Бірақ ежелгі тарихы жөнінде деректер мардымсыз. 7 – 19 ғасырларда Нигер жерінің кейбір бөліктері Суданда құрылған мемлекеттердің құрамында болды. 19 ғасырдың басында оңтүстік аудандар Сокота мемлекетіне бағынды. Дегенмен жергілікті халықтың даму деңгейі өте төменгі дәрежеде болды.

19 ғасырда Нигерге еуропалықтар келе бастады. 1822 жылы ағылшын ғалымы Х.Клаппертон, 1853 – 55 ж. неміс Г.Барт, т.б. жергілікті тайпалардың өмірін, діни нанымдарын, салт-дәстүрлерін, тұрмыс-тіршілігін зерттеді. 1895 – 98 ж. француз отаршылары әскери қамалдар салып, біртіндеп елді жаулап алды. Өзара бастары бірікпеген жергілікті халықтардың оларға тойтарыс беруге шамасы жетпеді. 1904 ж. “Нигер әскери аймағы” Француз Батыс. Африкасы (ФБА) құрамына енді. 1922 ж. Нигер отары ФБА-ның дербес әкімшілік аймағы болып бөлінді. Отаршылар ірі плантациялар ұйымдастырып, халықты метрополияға қажетті мақта, тәтті қамыс, арахис, темекі егуге мәжбүрледі. Жол жасау мен тау-кен қорларын игеруге мыңдаған адамдар тартылды. Нигер халқы француздарға қарсы жиі-жиі (1905 ж. джермалар, 1906 – 14 ж. тубу мен туарегтер, 1914 – 17 ж. туарегтер мен сонгаилар) қарулы көтеріліске шығып тұрды. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін ұлт-азаттық қозғалысы күшейіп, 1947 ж. Нигер Франциядан “Теңіздің ар жағындағы аумақ” мәртебесін алды. 1957 ж. жергілікті Ассамблея сайлауында демократиялық күштер жеңіске жетіп, Үкіметтік кеңес мүшелерін сайлады. 1958 ж. 18 желтоқсанда Нигер автономиясы республика мәртебесіне ие болып, 1960 ж. 3 тамызда ұлттық тәуелсіздігін жариялады.

Нигер мемлекеттік жүйесі-республика. Мемлекет басшысы-Президент Мохамед Базум (2 сәуірден бастап 2021).

Парламент-бір палаталы Ұлттық Ассамблея (113 депутат, халық 5 жылдық мерзімге бір рет қайта сайлану мүмкіндігімен сайланады).

Нигердің Конституциясы (167-бап) дәстүрлі бастықтарды әдеттегі құқықтың тасымалдаушысы ретінде таниды

Нигердің халықаралық істердегі жалпы бағыты. Сыртқы саясат Нигердің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын реттейді. Бұл саясатты жүзеге асырумен Нигердің Сыртқы істер министрлігі айналысады. Нигер қалыпты сыртқы саясатты жүргізеді және Шығыспен де, Батыспен де достық қарым-қатынасты сақтайды [1]. Нигер Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі. Нигер Франциямен ерекше қарым-қатынаста және Батыс Африка көршілерімен тығыз қарым-қатынаста.

Нигер Африка Бірлігі ұйымының және Батыс Африка елдерінің экономикалық қоғамдастығының мүшесі болып табылады, сонымен қатар Нигер өзені бассейнінің Әкімшілігіне, Чад көлі бассейнінің комиссиясына, қосылмау қозғалысына және Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына кірді. Нигер Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның негізгі мамандандырылған агенттіктерінің құрамына кіреді және 1980-81 жылдары БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінде ұсынылған. Нигердің Бірінші Президенті Хамани Диори Батыспен тығыз қарым-қатынаста болды және Африка мен одан тыс жерлердегі қақтығыстарды шешуге көмектесу үшін өзінің дипломатиялық жұмысында халықаралық атаққа ие болды. Ол әсіресе Нигериядағы азамат соғысы кезіндегі келіссөздерге белсенді қатысты

Нигердің Нью-Йорктегі Біріккен Ұлттар Ұйымының штаб-пәтерінде тұрақты өкілі бар, Шығыс 50-ші көше, 417. 2009 жылы Нигердің БҰҰ дағы өкілі Ибрахим Абани болды

Ливия бұған дейін Нигердің солтүстігінде шамамен 19,400 км2 болатын шекараның бойымен жүрді. Нигер, Нигерия, Чад және Камерун арасындағы Чад көлі аймағындағы халықаралық шекараларды делимитациялауға қатысты бірнеше ондаған жылдар бойы пікірталастар болды. Нақты шекаралардың болмауы, сондай-ақ ХХ ғасырда көлдің кебуі Камерун мен Чад арасындағы шекаралық оқиғаларға әкелді. Келісім Камерун, Чад, Нигер және Нигерияның ратификациялауын күтуде.

Нигер Бенинмен қақтығысты Нигер өзенінің жағасындағы Лете аралына байланысты жалғастыруда, ұзындығы 16 шақырым және ені 4 шақырым, Гао қаласынан шамамен 40 шақырым жерде орналасқан. Нигер өзеніндегі басқа кіші аралдармен бірге бұл екі мемлекет әлі де Францияның қол астында болған кезде басталған Нигер Мен Бенин арасындағы аумақтық дау-дамайдың басты нысаны болды. Арал және оның айналасындағы маусымдық су басқан жерлер малшылар үшін құрғақ маусымда жайылым ретінде құнды. Екі ел 1963 жылы соғысқа кірді, бірақ соңында қақтығысты бейбіт жолмен шешуді жөн көрді. 1990 жылдардың басында бірлескен делимитациялық комиссияға бұл мәселені шешу тапсырылды, бірақ келісімге келе алмады. 2001 жылы тараптар БҰҰ Халықаралық сотының бұл мәселе бойынша шешім шығаруын таңдады. 2005 жылы Халықаралық сот Нигердің пайдасына шешім шығарды.

Нигерде Буркина-Фасо және Малимен шекара учаскелерін делимитациялау процестері жалғасуда, даулар отаршылдық кезеңде басталады. Бұл мемлекеттер Бенинмен және Нигермен шектеспейтін басқа елдермен бірге Францияның Батыс Африкасының жартылай тәуелсіз аумақтары болды. Отаршылдық әкімшіліктің аясында шекаралар жиі өзгеріп отырды: Нигер колониясы бір кездері аумақтың едәуір бөлігін иемденді, ол қазір Буркина-Фасо және Мали, сонымен бірге Солтүстік Чадтың көп бөлігі, кейінірек Француз Экваторлық Африкасына берілді. Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл елдер арасындағы даулар шамалы және бейбіт болды.

1974 ж. елде әскери төңкеріс болды. Шет мемлекеттердің араласуымен 1989 ж. Нигер Конституциясы қабылданып, президент және парламент сайлауы өтті. Елде демократияландыру процесі жүріп, 1991 ж. жаңа конституция қабылданды. Ол бойынша Нигер – унитарлы, зайырлы, демокр. мемлекет болып жарияланды. Бірақ экономиякалық тұрақсыздық жойылмады да, 1996 ж. 27 қаңтарда елде әскери төңкеріс орын алып, мамырда жаңа конституция бекітілді. Қарашада президент және парламент сайлауы өтті. Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 900 АҚШ доллар шамасында. Халықтың 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Жұмыссыздар халықтың 20,9%-ын құрайды. Жерінің 12%-ы егістік және көп жылдық дақылдар егуге жарамды. Елде қазба байлықтар (уран кентасы, қалайы, гипс, ас тұзы, сода) қоры көп. Экспортқа уран кентасы, арахис, ет өнімдері, жеміс-жидектер шығарылса, шикізат, құрал-саймандар, энергия ресурстары, тағы басқа әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Нигерия, Франция. Халықтың 90 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысады, сондықтан ауыл шаруашылық саласы өте жақсы дамыған.

2009 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5300 адамды құрады. Әскери қызметке іріктемелі шақыру қолданылады. 17-21 жастағы үйленбеген ер адамдар 2 жылға шақырылады, әйелдер өз қалауы бойынша санитарлық бөлімдерде қызмет ете алады. Әскери қажеттіліктерге ЖІӨ — нің 1,1-1,3% жұмсалады, бұл салыстырмалы түрде төмен көрсеткіш.

Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.

Нигер Африка елдері Егеменді елдер Алжир • Ангола • Бенин • Ботсвана • Буркина-Фасо • Бурунди • Габон • Гамбия • Гана • Гвинея • Гвинея-Бисау • Джибути • Замбия • Зимбабве • Кабо-Верде • Камерун • Кения • Коморлар • Конго Демократиялық Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д’Ивуар • Лесото • Либерия • Ливия • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар • Малави • Мали • Марокко • Мозамбик • Мысыр • Намибия • Нигер • Нигерия • Оңтүстік Африка Республикасы • Оңтүстік Судан • Орталық Африка Республикасы • Руанда • Сан-Томе және Принсипи • Сейшель • Сенегал • Сомали • Судан • Сьерра-Леоне • Танзания • Того • Тунис • Уганда • Чад • Экваторлық Гвинея • Эритрея • Эсватини • Эфиопия Тәуелді аймақтар Үнді мұхитындағы Британия аймағы • Батыс Сахара1 • Канар аралдары • Мадейра • Майотта • Мелилья • Реюньон • Әулие Елена, Эсеншн және Тристан-да-Кунья аралдары • Эпарсе аралдары • Сеута Мойындалмаған және жартылай мойындалған мемлекеттер Сахара Араб Демократиялық Республикасы1 • Сомалиленд • Сомали шекарасындағы мемлекеттік құрылымдар 1 Батыс Сахара, БҰҰ құжатарына сәйкес, деколонизацияланбаған шекара болып табылады. Сахара АДР Африка одағының мүшесі болып саналады. Африка одағы Мүшелері Алжир • Ангола • Бенин • Ботсвана • Буркина-Фасо • Бурунди • Габон • Гамбия • Гана • Гвинея • Гвинея-Бисау • Джибути • Замбия • Зимбабве • Кабо-Верде • Камерун • Кения • Коморлар • Конго Демократиялық Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д’Ивуар • Лесото • Либерия • Ливия • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар • Малави • Мали • Марокко • Мозамбик • Мысыр • Намибия • Нигер • Нигерия • Оңтүстік Африка Республикасы • Оңтүстік Судан • Орталық Африка Республикасы • Руанда • Сан-Томе және Принсипи • Сейшель • Сенегал • Сомали • Судан • Сьерра-Леоне • Танзания • Того • Тунис • Уганда • Чад • Экваторлық Гвинея • Эритрея • Эсватини • Эфиопия Халықаралық түрде мойындалмаған Сахара Араб Демократиялық Республикасы   Ислам ынтымақтастық ұйымы Албания • Алжир • Ауғанстан • Әзербайжан • Бангладеш • Бахрейн • Бенин • Бруней • Буркина-Фасо • Біріккен Араб Әмірліктері • Габон • Гайана • Гамбия • Гвинея • Гвинея-Бисау • Джибути • Индонезия • Иордания • Ирак • Иран • Йемен • Камерун • Катар • Коморлар • Кот-д’Ивуар • Кувейт • Қазақстан • Қырғызстан • Ливан • Ливия • Мавритания • Малайзия • Мали • Малдив аралдары • Марокко • Мозамбик • Мысыр • Нигер • Нигерия • Оман • Өзбекстан • Палестина • Пәкістан • Сауд Арабиясы • Сенегал • Сирия • Сомали • Судан • Суринам • Сьерра-Леоне • Тәжікстан • Того • Тунис • Түркия • Түрікменстан • Уганда • Чад Қараушы елдер: Босния және Герцеговина • Орталық Африка Республикасы • Ресей • Тайланд Қараушы мұсылман ұйымдары және қауымдар: Моро Ұлт Азаттылығы Майданы • Солтүстік Кипр Қараушы халықаралық ұйымдар: Африка Бірлігі • Араб Лигасы • Біріккен Ұлттар Ұйымы • Қосылмау Қозғалысы • Экономикалық Ынтымақтастық Ұйымы   Франкофония Албания • Андорра • Армения • Бельгия (Бельгия француз қауымдығы) • Бенин • Болгария • Буркина-Фасо • Бурунди • Вануату • Вьетнам • Габон • Гаити • Гана1 • Гвинея • Гвинея-Бисау2 • Грекия • Джибути • Доминика • Кабо-Верде • Камбоджа • Камерун • Канада (Нью-Брансуик • Квебек) • Катар1 • Кипр1 • Коморлар • Конго Демократиялық Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д’Ивуар • Лаос • Ливан • Люксембург • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар2 • Мали2 • Марокко • Молдова • Монако • Мысыр • Нигер • Орталық Африка Республикасы • Руанда • Румыния • Сан-Томе және Принсипи • Сейшель аралдары • Сенегал • Сент-Люсия • Солтүстік Македония • Того • Тунис • Франция (Гваделупа • Мартиника • Сен-Пьер және Микелон • Француз Гвианасы) • Чад • Швейцария • Экваторлық Гвинея Қараушы елдер: Аустрия • БАӘ • Босния және Герцеговина • Грузия • Доминикан Республикасы • Латвия • Литва • Мажарстан • Мозамбик • Польша • Сербия • Словакия • Словения • Тайланд • Украина • Уругвай • Хорватия • Черногория • Чехия • Эстония 1Қауымдастырылған мүше • 2Мүшеліктен шыққан

Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.