David Hilbert

David Hilbert, palʊla-ɩ pɩnaɣ 1862 kɛ Königsberg nɛ ɛsɩ pɩnaɣ 1943 kɛ Göttingen. Ɛyʊ ɛnʊ ɛɛkɛ lɛɣtʊ tʊ yaa lɛɣtʊ tɩlɩyʊ kɛ Caama ɛjaɖɛ taa. Pamaɣzʊʊ nabɩyʊ taa se ɛkɛ lɛɣtʊ tɩlɩyaa taa kajalaɣ tʊ nɔyʊ kɛ kpaɣɖʊ 20 alɩwaatʊ taa ɖɔɖɔ ɛzɩ Henri Poincaré yɔ. Ɛyʊ ɛnʊ ɛlɩza lɛɣtʊ lɩmaɣza sakɩyɛ pɩlɩna siŋ lɩzɩɣ tʊmɩyɛ kpɛlɛkʊʊ yɔ.

Mbʊ pɩwɩla se ɛkɛ ñʊʊtʊ ɛ-tʊma taa yɔ kɛ pɩnaɣ 1900, kpaɣ ehiɣ tɩlasɩ sakɩyɛ nɛ pɩcamɩ ɛ-tɛ lɛɣtʊ ñɩnɩɣ nɔmɔʊ taa kpaɣɖʊ 20 alɩwaatʊ taa yɔ. Hilbert nɛ e-sukuli piyaa tɩlɩtʊ siŋ sukuli hɔɔlʊʊ taa yaa sukuli tɛ ɛsɩnda ɖɛnaʊ yɔ pɩlɩna koŋ lɛɣtʊ nɔmɔʊ taa kɔzɩ kɔzɩ kpɛdɛ naa tɔm taa nɛ ɖama maɣzɩnaʊ lɩmaɣzɩyɛ hɔɔlʊʊ taa.

Ɛmʊwa nɛ ɛɖaŋ piŋ Georg Cantor maɣzɩm pɩlɩna kpɛndɛ lɩmaɣza yɔɔ nɛ kamaɣ fɛyɩ ñʊʊ yɔɔ. Pasɩma-ɩ ɖɔɖɔ nɛ ɛ-tɛ siŋ wɩlɩtʊ lɩmaɣza nɛ cɔlɩɩ lɛɣtʊ kpɛlɛkɩɣ nɛ ɛtɛ ɛɖʊ tʊkaɣ lɛɣtʊ kpɛlɛkɩɣ tʊma nɛ helim taa lɛɣtʊ tɩlɩyɛ.

Hilbert laba sukuli kɛ hɛkʊ taa sukuli taa nɛ Königsberg sukuli kɩtɛzɩɣ taa. Tɛtʊ ndʊ tɩ-taa palʊla-ɩ. Peeɖe ɛmʊ ɖɔkɔtɔ naa sɔsaa takayaɣ ɛlɛ, Ferdinand von Lindemann cɔŋa ɛ-yɔɔ. Pɩnaɣ 1885 alɩwaatʊ taa lɛ, ɛcɛlɛ ɛ-takayaɣ ŋga ɛma yɔ nɛ payaɣ se Über invariante Eigenschaften specieller binärer Formen, insbesondere der Kugelfunctionen. Alɩwaatʊ kʊyʊmtʊ ndʊ tɩ-taa lɛ, Hermann Minkowski laakɣ ɖɔɖɔ sukuli ŋgʊ kɩ-taa. Papɩsɩ tabala siŋ nɛ alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa peeɖe mbʊ yɔ pa-taa paweyi lɛ, ɛ-tɛ lɛɣtʊ tʊmɩyɛ ɖeu ɛzɩ pɩkpaɖɩ lɛlʊ yɔ.

Pɩnaɣ 1886 ŋtalɩ 1895 alɩwaatʊ taa mbʊ yɔ Hilbert pɩsɩ wɩlɩyʊ kɛ Königsberg sukuli kɩtɛzʊʊ taa. Pɩnaɣ 1892 taa ɛkpaɣ halʊ, paya-ɩ se Käthe Jerosch (1864-1945), nɛ pɩsɩŋa lɛ, pɛwɛna pɩɣa eveleɣ paya kaka se Franz. Pɩnaɣ 1895 alɩwaatʊ taa lɛ, pɩtɩŋna Felix Klein tɔm yɔɔ lɛ, pakpa-ɩ se ɛkɛ lɛɣtʊ tɩlɩyaa nɔɔ yɔɔ ɖɛyʊ Göttingen sukuli kɩtɛzʊʊ taa. Alɩwaatʊ ndʊ tɩ-taa mbʊ lɛ, Göttingen pɩsɩ lone ndɩ ɖɩmʊ niye lɛɣtʊ ñɩnɩɣ nɔmɔʊ taa yɔ. Hilbert wɛ peeɖe pɩkɔɔ pɩtalɩ ɛ-tɛ hɛzɩɣ alɩwaatʊ pɩnaɣ 1930 taa.

Kpaɣ kpaɣɖʊ 20 alɩwaatʊ taa lɛ, ɛtɔ se pʊtʊmʊna halʊ se ɛwɩlɩ sukulɩ kɛ Prusse sukuli kɛtɛzʊʊ taa. Pʊkɔma ɛzɩ 1910 mbʊ yɔ lɛ, Hilbert seɣti Emmy Noether pana ñaɣʊ, ɛɛkɛ lɛɣtʊ tɩlɩyʊ kajalaɣ tʊ, weyi ɛpɔzaɣ se ɛwɩlɩ Göttingen sukuli kɩtɛzʊʊ taa. Pɩsa koyondina tisi lɛ, ɛpɩsɩna se sukuli kɩtɛzʊʊ ŋgʊ kɩ-tɛkɛ Turiki ɛyaa tɛ ŋgʊ.