Theobald von Bethmann Hollweg

Tuwılǵan sánesi	29-noyabr 1856(1856-11-29)[1]
Qaytıs bolǵan sánesi	1-yanvar 1921(1921-01-01) (64 jasta) или 2-yanvar 1921(1921-01-02)[1] (64 jasta)

Teobald Teodor Fridrix Alfred fon Betman Hollveg (1856-jıl 29-noyabr — † 1921-jıl 1-yanvar) — nemis siyasatshısı, 1909—1917-jıllarda Germaniya imperiyasınıń kansleri bolǵan. Ol Germaniyanıń Birinshi Jáhán urısına kiriwin qadaǵalaydı. Biograf Konrad X.Jarauschtiń sózlerine qaraǵanda, 1914-jıl iyul ayında Betmannıń ruslardıń qudireti barǵan sayın ósiwi hám inglis hám francuz áskeriy sherikliginiń kúsheyip barıwınan uwayımǵa túsken edi. Bunday sharayatta ol Rossiya menen úlken urıstıń qáwipi bolıwı múmkinligin bilgen halda, Serbiyaǵa qarsı kishi kólemdegi jergilikli urıslarda Venanı qollap-quwatladı. Onıń esap-kitabı boyınsha, Franciya Rossiyanı qollap-quwatlamaytuǵın edi. Rossiya ulıwma saparbazlıq tuwrısında qarar qabıl qılǵannan soń, Germaniya armiyası onnan jaman tayarlanǵan Franciya ústinen tez jeńiske erisiw ushın Schlieffen rejesinen paydalanıwdı talap etti. Germaniyadan tarqalǵan urıs Belgiyadan ótip, Ullı Britaniyanı da qamtıp aldı. Solay etip, Betman Franciya hám Ullı Britaniyanı Birinshi Jáhán urısına aylanıp ketken kelispewshilikke tartıp ketti.

Betman Xollveg Brandenburgtıń Xohenfinov qalasında Prussiyalı mulozim Feliks fon Betman Xollvegtiń balası edi. Onıń babası belgili yurist alım, Berlindegi Frederik Uilyam universiteti prezidenti hám Prussiya mádeniyat ministri bolǵan Avgust fon Betman-Xollveg edi. Onıń úlken babası Iogann Yakob Xollveg bolıp, ol 1748-jılda Frankfurt-Mayn qalasında tiykar salınǵan Bathmann bankine iyelik etiwshi bay shańaraq baslıǵı bolǵan Bethmannıń qızına úylengen.

Onıń anası Isabella de Rugemont francuz milletli Shveycariyalı edi. Onıń apası Prussiya zadaganları Gebese shańaraǵınan bolǵan Avgust Vilgelmin Gebser edi. Ol Filosof Jan Gebserning hám kino prodyuseri Pol Gebser Beahan tuwısqan aǵalarınıń balaları edi.

Ol Shulpforta mektep-internatında, Strasburg, Leyptsig hám Berlin universitetlerinde oqıǵan. 1882-jılda Prussiya basqarıw xızmetine jumısqa kirgen Betmann Xollveg 1899-jılda Brandenburg wálayatı prezidenti lawazımına kóterildi. Prussiya bas ministri Ernst fon Pfueldiń jiyeni Ret fon Pfuelge úylendi. 1905-jıldan 1907-jılǵa shekem Betman Xollveg Prussiya Ishki isler ministri, keyininen 1907-jıldan 1909-jılǵa shekem Imperatordıń Ishki isler boyınsha Mámleket xatkeri bolıp islegen. 1909-jılda kansler Bernxard fon Byulov napaqaǵa shıqqanınan keyin onıń ornına Betman Xollveg tayınlandı.

Sırtqı siyasatta ol Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken Patshalıǵı menen tereńlikti kemeytiw siyasatın alıp bardı hám eki mámlekettiń qáwipli teńiz qurallanıw báygisin toqtatıp qoyatuǵın hám Germaniyaǵa Franciya menen gúresiw ushın erkin háreket etiw imkaniyatın beretuǵın shártlesiwge erisiwge úmit etti. Onıń bul siyasatı Germaniya teńiz ministri Alfred fon Tirpitztiń qarsılıǵı sebepli áwmetsizlikke dus keldi.

1911-jıldaǵı Ekinshi Marokko daǵdarısı sebepli keskinliktiń kúsheytiwine qaramay, Betmann Xollveg 1912-1913-jıllardaǵı Balkan urısları dáwirindegi keskinlikti jumsartıw ushın Britaniya sırtqı isler ministri ser Edvard Grey menen sheriklik etip, Britaniya menen munasábetlerdi málim dárejede jaqsıladı. Ol Schlieffen rejesin 1912-jıl dekabrge shekem, yaǵnıy ekinshi Haldane missiyasın alıwına shekem bilmedi.  Ol Portugaliya koloniyalarınıń bólip alınıwı hám joybarlastırılǵan Berlin-Baǵdad temirjolı tuwrısında ózara kelisimler alıp bardı, bul temirjol derlik Balkan mámleketleriniń Germaniya-Osmanlılar birlespesin qollap-quwatlawdı támiyinlewge qaratılǵan edi.

1914-jıl 5-iyulda Avstriya-Vengriya sırtqı isler ministri Leopold Berchtoldtıń doslıq haqqındaǵı sorawina juwap retinde Xoyos missiyası Berlinge keliwi artınan krizis pátine shıqtı. Britaniya Bethmann Hollwegti Evropa úlken mámleketleri ortasındaǵı diplomatiyalıq ózara kelisimlerge qospawına isentirdi. Biraq, bul shamaǵa isenip qalıw Avstriyanı Serbiyadan jeńillikler talap etiwge úndedi. Onıń tiykarǵı uwayımı Raymond Puankareniń ózi Sankt-Peterburgqa jasırın missiya tayarlap atırǵan bir waqıtta elshileri tárepinen jetkerilgen Rossiya shegarasındaǵı manevrlar edi. Ol graf Sergey Sazonovqa sonday dep jazǵan edi: „Rossiyanıń saparbazlıq ilajları bizdi de saparbazlıq ilajların kóriwge májbúr etedi hám bul halda Evropada urıstıń aldın alıw qıyın boladı“. 

Urıs ministri Erix fon Falkenhayn 29-iyulda urısqa saparbazlıq járiyalamaqshı bolǵanında, Bethmann ele de buǵan qarsı edi, biraq Reyxstagtı bul máseleni talqılawına jol qoymaw ushın ol óz vetosınan paydalandı. Pourtalestiń 31-iyuldaǵı telegramması Zustand drohender Kriegsgefahrdı járiyalaǵan jas Helmut fon Moltkeniń esitiwdi qálegen zatı edi.

Ishki siyasatta Bethmann Hollwegtiń jumısları júrispedi hám onıń sol socialistler hám liberallar hám oń milletshiller menen mawasaǵa keliwi Germaniya siyasiy basqarıw principiniń kópshilik bólegin biyganalastırdı.

1914-jıl 28-iyunda Sarayevoda ertsgercog Franc Ferdinand óltirilganinen keyin, Betmann Xollveg hám onıń sırtqı isler ministri Gotlib fon Yagov Germaniya Avstriya-Vengriyanı Serbiya Patshalıǵına qarsı háreketlerin sózsiz qollap-quwatlawında zárúrli rol oynadı. Britaniya sırtqı isler ministri Grey Avstriya-Vengriya hám Serbiya ortasında dáldalshılıq qılıwdı usınıs eter eken, Betmann Xollveg Avstriya-Vengriyanıń Serbiyaǵa hújim etiwin qáledi hám sol sebepli de ol inglisler jibergen xabar tekstin buzıp, xattıń aqırǵı qatarın óshirip tasladı:

“

Qalaberse, bul jerde dúnya isenim payda etedi hám men kásipleslerimnen, jaǵdaydıń gilti Berlinde ekenligin esitpektemen, eger Berlin tınıshlıqtı saldamlı tárizde qálese, ol Venanıń oylamastan siyasat alıp barıwına tosqınlıq etedi[2].

”

Serbiyaǵa Avstriya-Vengriya ultimatumı daǵaza etilgeninde Kayzer Arqa teńiz boylap qılıp atırǵan sayaxatın tamamladı hám demde Berlinge qaytadı.

Vilgelm 26-iyul kúni keshte Potsdam stanciyasına kelgeninde, onı reńi quwarǵan, tınıshsızlanǵan hám azmaz qorqıp ketken kansler kútip aldı. Bethmann Hollwegtiń qáweteri jaqınlasıp kiyatırǵan urıs qáwipinen emes, bálki onıń hiylesiniń kólemi ashiq jariya bolǵanında Kayzerdiń ǵázebinen qorqıwınan kelip shıqqan edi. Kayzerdiń oǵan aytqan birinshi sózleri júdá qattı edi:

“

Bulardıń barlıǵı qalayınsha júz berdi?

”

Kansler túsindiriwge urınıw ornına keshirim sorap napaqaǵa shıqtı. Vilgelm bunı qabıllawdan bas tarttı hám qáhár menen bılay dedi:

“

Óziń pisirgen astı, endi óziń jeyseń![3]

”

Urıs anıq ekenligine qaramay, Betman Xollvegg padıshah Nikolay II Imperator Rossiya armiyasında saparbazlıq daǵaza qılınǵanǵa shekem nemis imperatorlıq armiyasında saparbazlıq járiyalawdan qashtı. Bul Germaniya húkimetine ózin Rossiya hújiminiń jábirleniwshisi bolǵan dep dawa qılıw imkaniyatın berer edi hám urıstıń úlken bólegi dawamında Germaniyanıń shahqa qarsı social-demokratiyalıq partiyası tárepinen qollap-quwatlandı^[4].

Franciyaǵa bastırıp kiriwi waqtında Germaniya Belgiyanıń biytárepligin buzıwı áqibetinde Britaniya urısqa qosıladı. Urıstan aldınǵı sırtqı siyasatınıń tiykarǵı bólegi Ullı Britaniya menen jaqsı munasábetler ornatıw isteginde bolǵan Bethmann Hollweg bunnan xapa boladı. Xabar etiliwinshe, ol Ullı Britaniya elshisi Edvard Goschennen Ullı Britaniyanıń 1839-jılda imzalanǵan London shártnaması Belgiyanıń biytárepligin kepilleytuǵın „bir bólek qaǵaz“ («ein Fetzen Papier») qalayınsha Britaniyanı urısqa kirisiwi múmkinligi haqqında soraǵan edi.

Betman Xollveg Britaniya urısqa kiriwi múmkinligin shama etip, birqansha jobalar dúzgen hám Britaniya imperiyasınıń koloniyaların biyqararlastırıw, atap aytqanda, hind-german pitnesin joybarlawda jaqınnan qatnasqan edi.

Ministrler Mekemesi (1909—1917)
Mekeme	Atı	Hámelde	Partiya
Kansler	Teobald fon Betman Xollveg	1909-jıl 14-iyul — 1917-jıl 13-iyul	Joq
Germaniya vice-kansleri Ishki isler xatkeri	Klemens fon Delbryuk	1909-jıl 14-iyul — 1916-jıl 22-may	Joq
	Karl Xelferich	1916-jıl 22-may — 1917-jıl 23-oktyabr	Joq
Sırtqı isler xatkeri	Vilgelm fon Schoen	1907-jıl 7-oktyabr — 1910-jıl 28-iyun	Joq
	Alfred fon Kiderlen-Vexter	1910-jıl 28-iyun — 1912-jıl 30-dekabr	Joq
	Gottlib fon Jagow	1912-jıl 30-dekabr — 1916-jıl 22-noyabr	Joq
	Artur Zimmermann	1916-jıl 22-noyabr — 1917-jıl 6-avgust	Joq
Ádillik xatkeri	Rudolf Arnold Niberding	1893-jıl 10-iyul — 1909-jıl 25-oktyabr	Joq
	Hermann Lisko	1909-jıl 25-oktyabr — 1917-jıl 5-avgust	Joq
Gáziynexanashılıq xatkeri	Adolf Vermut	1909-jıl 14-iyul — 1912-jıl 16-mart	Joq
	Hermann Kuhn	1912-jıl 16-mart — 1915-jıl 31-yanvar	Joq
	Karl Xelferich	1915-jıl 31-yanvar — 1916-jıl 22-may	Joq
	Zigfrid fon Rodern	1916-jıl 22-may — 1918-jıl 13-noyabr	Joq
Pochta boyınsha xatker	Reinhold Kraetke	1901-jıl 6-may — 1917-jıl 5-avgust	Joq
Teńiz flotı boyınsha xatker	Alfred fon Tirpitz	1897-jıl 18-iyun — 1916-jıl 15-mart	Joq
	Eduard fon Kapelle	1916-jıl 15-mart — 1918-jıl 5-oktyabr	Joq
Koloniyalar boyınsha xatker	Bernxard Dernburg	1907-jıl 17-may — 1910-jıl 9-iyun	Joq
	Fridrix fon Lindequist	1910-jıl 10-iyun — 1911-jıl 3-noyabr	Joq
	Vilgelm Solf	1911-jıl 20-noyabr — 1918-jıl 13-dekabr	Joq
Azıq-awqat boyınsha xatker	Adolf Tortilovich fon Batokki-Fribe	1916-jıl 26-may — 1917-jıl 6-avgust	Joq

1918-jıl dawamında Germaniyanıń urıstı qollap-quwatlawı is taslawlar hám siyasiy úgitlerdiń kúsheyiwine alıp keldi. Oktyabr ayında Germaniya Imperatorlıq teńiz flotındaǵı teńizshiler Britaniya teńiz flotı menen juwmaqlawshı toqnasıw ushın júzip ketiw buyrıǵı artınan kóterilis qıldı. Kil kóterilisi urıstı tamamlawǵa sebep bolǵan noyabr revolyuciyasın keltirip shıǵardı. Betman Xollveg Reyxstagtı tınıshlıq ózara kelisimlerin alıp barıwǵa kóndiriwge háreket etti.

Berlindegi siyasattiń intellektuallıq tárepdarları bolǵan kansler orınbasarı Arnold Wahnschaffe (1865-1941) hám Artur Zimmermann onıń jaqın hám qábiletli kásiplesleri edi. Bethmann Hollweg Batıs frontta Flamenpolitlıqtı islep shıǵıw ushın tikkeley juwapker edi.

Betmann Xollveg 1919-jıl iyun ayında Awqamlas kúshlerden Kayzerdiń ornına onı sudqa beriwdi rásmiy túrde soradı. Joqarı áskeriy keńes onıń soranıwın itibarsız qaldırıwǵa qarar etti. Ol kóbinese awqamlaslar tárepinen urıstıń kelip shıǵıwı menen baylanıslı siyasıy jınayatlar ushın sudlanıwı múmkin bolǵanlar qatarında tilge alınǵan.

Burınǵı kansler omiriniń qalǵan qısqa waqtın pensiyada ótkerdi hám óz esletpeleri haqqında jazdı. 1920-jıl Rojdestvodan azmaz waqıt ótkennen, ol samallap kesellik, ótkir pnevmaniyaǵa aylandı. Ol 1921-jıl 1-yanvarda dúnyadan ótti. Hayalı 1914-jılda qaytıs bolǵan, tunǵısh balası bolsa urısta qaytıs bolǵan edi. Betman Xollveg Xohenfinovta kómilgen.

Onıń qızı Zex Burkeskroda Myunxendegi Rossiya delegaciyası xatkeriniń zayıbı edi^[5].

• Prussiya armiyasınıń general-mayorı

• Birinshi jáhán urısınıń sebepleri
• Germaniyanıń Birinshi jáhán urısına kiriwi
• Birinshi jáhán urısı dáwirinde Germaniya tariyxı

• Katharine Anne Lerman: „Bethmann Hollweg, Theobald von“, in: 1914-1918-onlayn. Birinshi jáhán urısı xalqaralıq enciklopediyası .
• Internet arxivinde jáhán urısı haqqındaǵı básekiler
• 20 Newspaper clippings about Theobald von Bethmann Hollweg

k t r Germaniya kanclerleri (1867-jıldan) Arqa Germaniya Konfederaciyası Bundeskanzler (1867–1871)  • Otto fon Bismark Germaniya imperiyası Reyxkansler (1871–1918)  • Otto fon Bismark • Leo von Caprivi • Chlodwig • Bernhard von Bülow • Theobald von Bethmann Hollweg • Georg Michaelis • Georg von Hertling • Maximilian • Friedrich Ebert Veymar Respublikası Reyxskansler (1919–1933)  • Philipp Scheidemann • Gustav Bauer • Hermann Müller • Konstantin Fehrenbach • Joseph Wirth • Wilhelm Cuno • Gustav Stresemann • Wilhelm Marx • Hans Luther • Wilhelm Marx • Hermann Müller • Heinrich Brüning • Franz von Papen • Kurt von Schleicher Fashistler Germaniyası Reyxskansler (1933–1945)  • Adolf Hitler • Joseph Goebbels • Count Schwerin von Krosigk Germaniya Bundeskanzler (1949–)  • Konrad Adenauer (CDU, 1949–1963) • Ludwig Erhard (CDU, 1963–1966) • Kurt Georg Kiesinger (CDU, 1966–1969) • Willy Brandt (SPD, 1969–1974) • Helmut Schmidt (SPD, 1974–1982) • Helmut Kohl (CDU, 1982–1998) • Gerhard Schröder (SPD, 1998–2005) • Angela Merkel (CDU, 2005–2021) • Olaf Scholz (SPD, 2021–present) Kansler dizimi