Psixologiya tariyxı

Psixologiya — „minez-qulıq hám intellektual processlerdi ilimiy úyreniw“ dep táriyplenedi. Insan sana-sezimine jáne turpayına filosofiyalıq qızıǵıwshılıq Mısır, Parsı, Greciya, Qıtay hám Hindistan áyyemgi civilizatsiyaları dáwirinen baslanǵan^[1].

Psixologiya eksperimental izertlew tarawı retinde 1854-jılda Germaniyanıń Leyptsig qalasında Gustav Fexner sezimiy tájiriybeler haqqında húkim shıǵarıw hám olar ústinde qanday tájiriybe ótkeriw haqqında birinshi teoriyanı jaratqannan keyin baslanǵan. Búgingi kúnde Signaldı anıqlaw teoriyası retinde tán alınǵan Fexner teoriyası salıstırıw oy-pikirdiń statistikalıq teoriyalari jáne onıń ideyaları tiykarında mińlaǵan tájiriybeler rawajlanıwın boljaw etdi. Keyinirek, 1879 -jılda Vilgelm Vundt Germaniyanıń Leyptsig qalasında tek psixologiyalıq izertlewlerge arnalǵan birinshi psixologiyalıq laboratoriyaǵa tiykar salındı. Vundt ózin psixolog dep ataǵan birinshi adam da edi. Vundttıń kashpiyatshisi Ferdinand Uebervasser (1752-1812) edi, ol 1783-jılda ózin empirik psixologiya hám logika professorı etip tayınladi hám Germaniyanıń Eski Myunster universitetinde empirik psixologiya boyınsha lekciyalar óqidi^[2]. Bul tarawǵa basqa zárúrli úles qosqanlar arasında Hermann Ebbinghaus (oydi úyreniw boyınsha birinshi), Uilyam Jeyms (amerikalıq pragmatizmdıń ákesi) hám Ivan Pavlov (klassik konditsionerlik penen baylanıslı proceduralardı islep shıqqan ).Eksperimental psixologiyaniń rawajlanıwınan kóp ótpey, ámeliy psixologiyaniń hár túrlı túrleri payda boldı. G. Stenli Xoll 1880-jıllardıń baslarında Germaniyadan AQSHǵa ilimiy pedagogikanı alıp keldi. Jan Dyuiniń 1890 -jıllardaǵı tálim teoriyası taǵı bir mısal edi. Sonıń menen birge, 1890-jıllarda Gyugo Myunsterberg psixologiyani sanaat, huqıq hám basqa tarawlarda qóllaw haqqında jazıwdı basladı. Lightner Witmer 1890-jıllarda birinshi psixologiyalıq klinikani jarattı. Jeyms Makkin Kettell 1890-jıllarda birinshi intellektual test programmasın jaratıw ushın Frensis Galtondıń antropometrik usılların maslastırdı. Usınıń menen birge, Vena qalasında Zigmund Freyd sananı úyreniw ushın psixoanaliz dep atalǵan ǵárezsiz jantasıwdı islep shıqtı.XX-ásir Edvard Titchenerdıń Vundt empirizmina sın pikirine munasebet bildirgen. Bul B. F. Skinner tárepinen ǵalabalastırılǵan. Jan B. Uotson tárepinen bixeviorizmdıń qáliplesiwine járdem berdi. Bixeviorizm ashıq minez-qulıqtı úyreniwge pát beriwdi usınıs etdi, sebebi bunı muǵdarlıq hám ańsat ólshew múmkin. Dáslepki bixevioristlar " sana" ni úyreniwdi nátiyjeli ilimiy úyreniw ushın júdá uǵımsız dep esaplaǵan. Biraq, Skinner jáne onıń kásiplesleri pikirlewdi jasırın minez-qulıq forması retinde úyreniwdi, olarda ashıq (kópshilik tárepinen gúzetiliwi múmkin bolǵan ) minez-qulıqlar menen birdey principlerdi qóllawları múmkin edi. XX-ásirdiń sońǵı on jıllıqlarında insan sanasın úyreniwge ilimiy jantasıw bolǵan kognitiv pándiń rawajlanıwı gúzetildi. Kognitiv pán taǵı kognitiv psixologiya, filologiya, informatika, filosofiya, bixeviorizm hám neyrobiologiya qurallarınan paydalanǵan halda " aql" di izertlew teması retinde kórip shıǵadı. Izertlewdiń bul forması insan sanasına keń túsiniw múmkinshiligin hám bunday túsinikti jasalma intellekt sıyaqlı basqa izertlew tarawlarında qóllaw múmkinligin usınıs etdi.

Psixologiyaniń „kushler“ yamasa „tólqinlar“ dep atalatuǵın kontseptual bólindileri ámelde bolıp, olar mektepler hám tariyxıy tendentsiyalarǵa tiykarlanadı. Bul termin psixologlar arasında 1930 -jıllardan baslap terapevtikalıq ámeliyatda kúsheyip baratırǵan gumanizmdi, Uotsondıń bixeviorizm hám Freyd psixoanaliziniń deterministik tendentsiyalarına juwaban „ushinshi kúsh“ dep atalǵanın parıqlaw ushın keń tarqalǵan^[3]. Gumanistik psixologiyaniń zárúrli tárepdarları Karl Rojers, Avraam Maslou, Gordon Allport, Erich Fromm hám Rollo Mey bolıp tabıladı. Olardıń gumanistik kontseptsiyaları ekzistensial psixologiya, Viktor Franklniń logoterapiyasi, pozitiv psixologiya (Martin Seligman jetekshi eksponentlardan biri), C. R. Kloningerdıń párawanlıq hám xarakter rawajlanıwına jantasıwı^[4] sonıń menen birge, transpersonal psixologiya menen baylanıslı. Ruwxıylıq, óz-ózinen ótiw, óz-ózin ańǵarıw, óz-ózin ámelge asırıw hám itibarlılıq sıyaqlı túsiniklerdi ózinde jámlegen^[5]. Kognitiv minez-qulıq psixoterapiyasinda soǵan uqsas atamalar da kiritilgen bolıp, olar tárepinen:

Birinshi tolqın“ baslanǵısh minez-qulıq terapiyası esaplanadı; „

ekinshi tolqın“, Albert Ellisndiń kognitiv tolqını;

„uchinchi tolqın“, qabıllaw hám minnetleme terapiyası menen, insandıń unamsız pikirlew sxemalarına qarsı turıw ornına qádiriyatlarǵa, óz-ózin ańǵarıw usıllarına, qabıllaw hám psixologiyalıq maslasıwshanlıqqa umtılıwın aytıp otedi^[6].

„Tórtinshi tolqın“ terapevt kózqarasına baylanıslı bolǵan heterojenligi hám teoriyalıq baǵdarı ushın birpara izertlewshilerdiń tárepinen sın pikir etilgen tárzde transpersonal túsinikler hám unamlı gúllewdi óz ishine alǵan tolqın boladı^[7].

„Besinshi tolqın“ endi aldınǵı túsiniklerdi birlestiruvshi teoriyaǵa integraciyalawǵa umtılıp atırǵan bir gruppa izertlewshilerdiń tárepinen usınıs etilgen^[8].

Kategoriya:Psixologiya

Kategoriya:Psixologlar

Derekler:

[1] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-1

[2] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-1

[3] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-1

[4] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-2

[5] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-3

[6] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-3

[7] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-3

[8] ttps://uz.wikipedia.org/w/index.php?oldid=3877624#cite_ref-3

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]