Jekpe-jek óneri

Jekpe-jek óneri (ingl. Martial arts) - bul bir qatar sebepler ushın ámelge asırılatuǵın birge-bir shıǵıw jawıngerlik sistemaları hám dástúrleri, mısalı: ózin qorǵaw; jarıslar; fizikalıq, ruwxıy hám ruwxıy rawajlanıw; kórsetiw óneri.^[1]

"Martial arts" sózi qıtay-yapon sóziniń (yaponsha: 武芸, latın háriplerinde: bu-gei, qıtaysha: 武藝) tikkeley inglis tiline awdarması bolıp tabıladı. Sózbe-sóz bul "jekpe-jek" hám óner" degen mánisti ańlatadı.

Pol Bowmannıń pikirine qaraǵanda, "jekpe-jek óneri" termini 1960-1970-jıllar aralıǵında kópshilik mádeniyatı tárepinen keń qollanıwǵa engizilgen, ásirese 1970-jıllardıń basındaǵı "chopsoki" tolqını dáwirinde Gonkong jekpe-jek filmleri (eń ataqlısı Bryus Lidiń filmleri) arqalı.^[2]

Djon Klementstiń aytıwı boyınsha, "jekpe-jek óneri" termini ózi latın tilindegi "Marstıń ónerleri" degen mánisti ańlatatuǵın gónergen sózden kelip shıqqan, Mars - urıs qudayı bolıp, bul termin 1550-jıllardan baslap-aq Evropa urıs sistemaların (Evropa jekpe-jek óneri) táriyiplew ushın qollanılǵan.^[3]

"Jekpe-jek ilimi" yamasa "jekpe-jek ilimleri" termini 1970-jıllarǵa shekem Shıǵıs Aziya jawıngerlik ónerlerin (Aziya jekpe-jek óneri) táriyiplew ushın keń qollanılǵan, sonday-aq sol waqıtqa shekem qıtay jekpe-jek ónerin táriyiplew ushın "qıtay boks" termini de qollanılǵan.^[4]

Ayırım avtorlar kóp jekpe-jek ónerleriniń kásiplik jawıngerler tárepinen dóretilmegeni yamasa qollanılmaǵanı sebepli, "jekpe-jek óneri" termininen góre "jawıngerlik óneri" yamasa "jawıngerlik sistemaları" terminlerin qollanıw orınlıraq bolar edi dep esaplaydı.^[5]

Xalıqaralıq Boks Assoсiaсiyası 1920-jılı qurılǵan. Dúnya qılıshlasıw chempionatları 1921-jıldan baslap ótkerilip kiyatır

Batıstıń Aziyaǵa tásiri kúsheyip atırǵan waqıtta, Ekinshi jáhán urısı hám Koreya urısı dáwirinde kóplegen áskeriy xızmetkerler Qıtay, Yaponiya hám Qubla Koreyada bolıp, jergilikli urıs stilleri menen tanıstı. Djiu-djitsu, dzyudo hám karate 1950-1960-jıllardan baslap kópshilik arasında keń tarqaldı. Aziya hám Gollivud jekpe-jek filmleriniń tásiri sebepli, házirgi zaman amerikalıq jekpe-jek ónerleriniń kópshiligi ya Aziyadan kelip shıqqan ya bolmasa Aziyanıń tásirine ushıraǵan.^[6] "Kikboksing" termini yapon boks promouteri Osamu Noguchi tárepinen 1950-jılları ol dóretken muay-tay hám karateniń bir túri ushın oylap tabılǵan. Amerika kikboksingi 1970-jıllarda boks hám karateniń birlesiwi sıpatında rawajlandı. Taekvondo 1950-jıllarda Koreya urısı dáwirinde rawajlanǵan.

1960-jıllardıń aqırı hám 1970-jıllarda jekpe-jek sheberi Bryus Lidiń tásirinde qıtay jekpe-jek ónerlerine medianıń qızıǵıwshılıǵı arttı. Bryus Li qıtay jekpe-jek ónerlerin batıslılarǵa ashıq túrde úyretken dáslepki ustazlardıń biri sıpatında tán alınadı.^[7] Dúnya Dzyudo chempionatları 1956-jıldan baslap ótkerilip kiyatır, Jazǵı Olimpiada oyınlarına Dzyudo 1964-jılı kirgizilgen. Karate boyınsha dúnya chempionatları 1970-jılı baslanǵan.

1970-jıllarda Gonkong kino ónerindegi "kung-fu tolqını", ásirese Bryus Lidiń filmleri, jekpe-jek ónerin dúnya júzi mádeniyatında keń tarqalıwına alıp keldi. 1980-jıllarda islengen bir qatar kópshilik filmler de batıs mádeniyatında jekpe-jek óneri haqqındaǵı túsinikke úlken úles qostı. Bularǵa "Karate bala" (1984) hám "Qanlı sport" (1988) filmleri kiredi. Bul dáwirde Jan-Klod Van Damm hám Chak Norris sıyaqlı jekpe-jek óneri tájiriybesine iye Gollivud ekshn juldızları payda boldı.

1993-jılı Yaponiyada birinshi Pankreys jarısı ótkerildi[1]. 1980-jıllarda Seydokaykan karatesi tiykarında K-1 kikboksing qaǵıydaları engizildi.

1990-jıllar dawamında braziliyalı djiu-djitsu keń tarqaldı hám UFC hám PRIDE sıyaqlı aralas jekpe-jek (MMA) jarıslarında nátiyjeli ekenligin dálilledi.^[8]

Djeki Chan hám Bryus Li úlken kino juldızlarına aylanǵan kórnekli jekpe-jek sheberleri edi. Olardıń ataqlılıǵı hám mediadaǵı qatnası XX ásirdiń aqırı hám XXI ásirdiń basınan baslap batıs dúnyasında qıtay jekpe-jek ónerlerin en jayıwda aldıńǵı orında turdı.^[9]

Orta ásir hám Renessans dáwiriniń urıs qollanbaları kóbirek tabılıwı menen, Tariyxıy Evropa Jekpe-jek Óneri hám basqa da Batıs Jekpe-jek ónerlerin ámelde qollanıw Qurama Shtatlar hám Evropa boylap barǵan sayın kóbeyip barmaqta.

2011-jıldıń 29-noyabrinde YUNESKO Tekkyondı óziniń Insaniyat Materiallıq Emes Mádeniy Miyrası Dizimine kirgizdi.^[10]

Hindistanda britan basqarıwı dáwirinde kóplegen hind jekpe-jek óneri túrleri kolonial hákimiyat tárepinen qadaǵan etildi, bul olardıń ataqlılıǵınıń tómenlewine alıp keldi.^[11] Kalari-payattu sıyaqlı ayırımları jasırın túrde shınıǵıw arqalı bul tómenlewge qarsı tura aldı. Silambam sıyaqlı basqa hind jekpe-jek ónerleri Hindistanda keń tarqalmaǵan bolsa da, Indoneziya hám Malayziya sıyaqlı hind mádeniyatı tarqalǵan basqa ellerde dawam etip kelmekte. Mardxani Kxel hám Payka Akxada sıyaqlı kóplegen basqa hind jekpe-jek ónerleri sheberlerdiń ónerdi jasırın túrde shınıǵıwı yamasa kolonial hákimiyatqa bunı oyınnıń bir túri dep aytıwı arqalı saqlanıp qaldı. Kóplegen aymaqlıq hind jekpe-jek óneri túrleri umıtılıp baratırǵan bolsa da, Gatka hám Kalari-payattu sıyaqlı jekpe-jek ónerleri áste-aqırın qayta tiklenbekte.^[12]

Jekpe-jek ónerleri sportqa aylanǵan, qashan sparring formaları jarıs túrine ótkende, óziniń dáslepki jawıngerlik maqsetinen ajıralıp, óz aldına sport túrine aylanǵan, mısalı batıs qılıshlasıw sıyaqlı. Jazǵı Olimpiada oyınlarına dzyudo, taekvondo, batıs sadaq atıw, boks, nayza ılaqtırıw, gúres hám qılıshlasıw sıyaqlı túrler kiredi, al Qıtay ushuı jaqında qosılıwǵa talaban boldı, biraq ámelge aspadı, degen menen dúnya júzi boyınsha turnirlerde belsendi qatnasıp atır. Kikboksing hám Braziliya djiu-djitsu sıyaqlı ayırım túrlerdiń shuǵıllanıwshıları kóbinese sport jarısları ushın shınıǵadı, al aykido sıyaqlı basqa túrlerdiń shuǵıllanıwshıları bunday jarıslardı ulıwma maqullamaydı. Ayırım mektepler jarıslar jaqsıraq hám nátiyjelirek shuǵıllanıwshılardı jetilistiredi hám jaqsı sportshılıq ruwxın qáliplestiredi dep esaplaydı. Basqaları bolsa, jarıs qaǵıydaları jekpe-jek ónerleriniń jawıngerlik nátiyjeliligin tómenletken yamasa belgili bir ádep-ikramlılıq qásiyetlerdi rawajlandırıwdan góre jeńimpazlıq kubokların utıp alıwǵa tiykarlanǵan shınıǵıwlardı xoshlametleydi dep esaplaydı.

"Qaysı jekpe-jek óneri eń jaqsı?" degen soraw kóp qaǵıydasız, hár qıylı jekpe-jek stillerine qatnasıwǵa múmkinshilik beretuǵın stiller aralıq jarıslarǵa alıp keldi. Bul Braziliyanıń Vale tudo dástúrinen ilham alǵan AQSHtaǵı birinshi Ultimate Fighting Championship turniriniń (keyin UFC 1: The Beginning dep qayta atalǵan) payda bolıwına sebep boldı hám basqa da az qaǵıydalı jarıslar, ásirese Yaponiyanıń Shooto hám Pancrase sıyaqlı jarısları menen birge Aralas jekpe-jek ónerleri (MMA) dep atalǵan jekpe-jek sportına aylandı.

Ayırım jekpe-jek óneri shuǵıllanıwshıları sparring emes jarıslarda, máselen sındırıw yamasa pumse, kata hám aka sıyaqlı texnikalardıń xoreografiyalıq dizbeklerinde, ya bolmasa triking sıyaqlı oyın tásirine ushıraǵan jekpe-jek ónerleriniń zamanagóy variantlarında básekilesedi..^[13]

1. ↑ „martial art | Definition, History, Types, & Facts“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldı: 13-yanvar 2020-jıl.
2. ↑ Bowman, Paul. The Invention of Martial Arts: Popular Culture Between Asia and America. Oxford University Press, 2021. ISBN 978-0-19-754033-6. 
3. ↑ Clements, John (January 2006). "A Short Introduction to Historical European Martial Arts". Meibukan Magazine (Special Edition No. 1): 2–4. http://meibukanmagazine.org/Downloads/MMSpecialEdition1.pdf. Retrieved 21 December 2012. 
4. ↑ Lewis, Dan (22 April 1973). "Newest Movie Craze: Chinese Agents". Lima News: p. 30. https://newspaperarchive.com/lima-news-apr-22-1973-p-30/. "First there were "spaghetti westerns" made in Italy, and then the Spanish got into the act and they became "gaspacho westerns."
   Now, there's going to be an invasion of "chow mein spies." It's the newest rage, the superhero Chinese agent, who takes on 84 adversaries at one time and pounds them into the ground — without a dangerous weapon, except his hands and his feet.
   They're coming here under the label of "martial sciences," an umbrella label that takes in all of the oriental arts of self-defense, such as karate, jujitso, kung fu and so on.
   They're made in Hong Kong and the biggest hero of them all at the moment, surely the biggest box-office attraction there, is a face pretty familiar to American television audiences. Remember Bruce Lee, the swift, agile oriental chauffeur in "The Green Hornet"?
   (...) Lee already has starred in three Chinese boxer (another label) pictures and there are several dozen others available to the international market. They reportedly are sweeping the European market and have just started to infiltrate the American scene.
   Warner Brothers has just released one called "The Five Fingers of Death" and, with Fred Weintraub as producer, is now involved in the first American-Chinese production of a martial-science picture, a film that stars Bruce (Kato) Lee." 
5. ↑ Donn F. Draeger and P'ng Chye Khim. Shaolin Lohan Kung-fu. Tuttle Publishing, 1979. 
6. ↑ Berreby, David (28 August 1988). "The Martial Arts as Moneymakers". The New York Times. https://www.nytimes.com/1988/08/28/business/the-martial-arts-as-moneymakers.html?scp=84&sq=chuck%20norris&st=cse. 
7. ↑ „Jeet Kune Do“. absolutedefense.net. 17-iyul 2014-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 27-may 2014-jıl.
8. ↑ „fighting art used in the UFC“. UFC.com. 23-may 2010-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 7-noyabr 2010-jıl.
9. ↑ Shu, Yuan (2003). "Reading the Kung Fu Film in an American Context: From Bruce Lee to Jackie Chan" (in en). Journal of Popular Film and Television 31 (2): 50–59. doi:10.1080/01956050309603666. ISSN 0195-6051. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01956050309603666. 
10. ↑ „UNESCO Culture Sector – Intangible Heritage – 2003 Convention“. UNESCO.org.
11. ↑ Tandon. „Reviving the Lost Martial Arts of India“. The Armchair Lounge. 21-avgust 2018-jılda túp nusqadan arxivlendi. Qaraldı: 1-mart 2016-jıl.
12. ↑ Manoharan. „History of Varmakalai“. www.varmam.org. Qaraldı: 1-mart 2016-jıl.
13. ↑ Mastering Yang Style Taijiquan.